ၽူႈႁတ်းႁၢၼ်

ၽူႈႁတ်းႁၢၼ်

"ၽူႈႁတ်းႁၢၼ်" ပဵၼ်ၽႂ်၊ ပဵၼ်ၵူၼ်းၼင်ႇႁိုဝ်၊ ႁဵတ်းၵၢၼ်ၸိူင်ႉႁိုဝ် ၸင်ႇတေပဵၼ် လွင်ႈႁတ်းႁၢၼ်ၼႆၼၼ်ႉ ထၢမ်ငၢႆႈ တွပ်ႇယၢပ်ႇ။ ႁၢမ်ႉၼမ် တေႁၼ်ဝႃႈ ၽူႈႁတ်းႁၢၼ်ၼၼ်ႉ ပဵၼ် "ၽူႈႁတ်းၸုၼ်ႉသၢႆၸႂ်" ၼႆယူႇ။ ၸၢႆးၵမ်ႇ ၶႂ်ႈလႆႈ ၼၢင်းသႅင်။ ဢူႈမႄႈ ဢမ်ႇၽွမ်ႉလႄႈ ဢမ်ႇလႆႈသ ေထိုင်တီႈ ၶႃႈတူဝ်တၢႆၵႂႃႇႁင်းၵူၺ်းၼၼ်ႉ ၸၢႆးၵမ်ႇ ပဵၼ်ၵူၼ်းႁတ်းၸုၼ်ႉသၢႆၸႂ် ၵေႃႉၼိုင်ႈယူႇ။ လုင်းဝိ ၵႃႉသုမ်း။ ဢမ်ႇပဵၼ် ၼင်ႇဢထၢင်ႇလႄႈ ၶႃႈတူဝ်တၢႆ။ လုင်းဝိၵေႃႈ ပဵၼ်ၵူၼ်း ႁတ်းၸုၼ်ႉသၢႆၸႂ်ယူႇ။ ၼၢင်းမျုႉ တုၵ်းယွၼ်း ႁႂ်ႈပေႃႈမႄႈ သိုဝ်ႉပၼ်ဝႅၼ်ၶမ်း။ ဢမ်ႇလႆႈလႄႈ ၽႅၼ်ၶေႃးတၢႆၵႂႃႇ။ ၼၢင်းမျုႉ ၵေႃႈ ပဵၼ်ၼၢင်းယိင်း ႁတ်းၸုၼ်ႉသၢႆၸႂ်ယူႇ ၼင်ႇၵဝ်ႇ။
A.D 1530-1548 တပိၼ်ႇသူၺ်ႇထီး ပဵၼ်ၶုၼ်ႁေႃၶမ်းဝဵင်းတွင်ႇငူႇ(တူင်ႇဢူႇ)။ တေႁဵတ်း ပွႆးၸီးႁူ။ တေထတ်းလိူၵ်ႈ မၵ်းမၼ်ႈ ၽူႈႁတ်းငၢၼ်ဝၢၼ်ႈမိူင်း။ ပယိၼ်ႉၼွင်ႇ(ပီႈၶူၺ်ၶုၼ်ႁေႃၶမ်း) ထတ်းလိူၵ်ႈ။ တမ်းပိူင်ဝႃႈ တေဢဝ်ၶဵမ်တွၵ်ႇသႂ်ႇ ပၢႆၼိဝ်ႉပုၵ်းလႄႈ ၼႃႈဢမ်ႇပိူင်ႈ၊ ဢမ်ႇတူင်ႉ၊ ဢမ်ႇယိုတ်း ၸင်ႇ တေလိူၵ်ႈဢဝ်ၼႆယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈထိုင်လႄး ၽူႈၵွၼ်းသိုၵ်းႁေႃၶမ်း ၿလႃႉယႄးထိၼ်ႇ ၼၼ်ႉ လိုမ်းတူဝ်သေ ၼႃႈတႃ ၶုၼ်ႇပိူင်ႈၵႂႃႇၵႅပ်ႉၼိုင်ႈလႄႈ ဢမ်ႇလႆႈၶဝ်ႈပႃး ၼႂ်းသၢႆမၢႆ ၽူႈႁတ်းငၢၼ်။ ၿလႃႉယႄးထိၼ်ႇ လီဢၢႆၼႅၼ်ႇသေ ၶုၼ်ႇႁုၵ်ႉထွတ်ႇမိတ်ႈသုၺ်း ၽၵ်းယူႇတီႈဢႅဝ်မၼ်းၼၼ်ႉ တႅင်းထႅၵ်ႇ ပုမ်တူဝ်ၵဝ်ႇၶိုၼ်းယဝ်ႉ ၸၼ်သႆႈလၢႆးမၼ်း ဢွၵ်ႇယိုၼ်ႈပၼ်ပယိၼ်ႉၼွင်ႇ ႁႂ်ႈယိပ်းဝႆႉသေ မၼ်းပၼ်ႇႁွပ်ႈတူဝ်ပယိၼ်ႉၼွင်ႇ။ မိူဝ်ႈသႆႈ ဢွၵ်ႇသုတ်းတိူၵ်ႈၼၼ်ႉ ၿလႃႉယႄးထိၼ်ႇ လူမ်ႉတၢႆၵႂႃႇ ၽၢႆႇၼႃႈပယိၼ်ႉၼွင်ႇ ၵမ်းလဵဝ်။ ၿလႃႉယႄးထိၼ်ႇ ပဵၼ်ၵူၼ်းႁတ်းၸုၼ်ႉသၢႆၸႂ်ၵေႃႉၼိုင်ႈ။ <
> 1767 ၶုၼ်ႁေႃၶမ်းမၢၼ်ႈ ၶိူဝ်းႁိူၼ်းၵူင်းၿွင်ႇသိၼ်ႇၽိဝ်ႇသျှိၼ်ႇတိုၵ်းလႄႈ ဢယူၵ်ႉတယ (မိူင်းထႆး) လူႉပင်းယဝ်ႉ ယႃႉလူႉဝၢၼ်ႈဝဵင်း၊ ႁဵတ်းၸႃႉႁဵတ်း လၢႆတေႃႇ ၶႃႈႁႅမ်ၵူၼ်းမိူင်း၊ ၵၼ်ႉၸၼ်လူလၢႆၼၢင်းယိင်း၊ ဢွင်ႇဢဝ်ၶမ်းၽြႃး ၼႂ်းႁၢင်ႈႁေႃၶမ်း။ ဢဝ်တေႃးသမႃႇၼ ပဵၼ်ယႂ်ႇ။ ဢဝ်ႁႅင်းႁုၵ်းႁၢႆႉမိူၵ်ႈလိူင်း ပဵၼ်ပိူင်လူင်သေ တိုၵ်းပႄႉမိူင်းထႆး။ ဢဝ်ႁႅင်းယႂ်ႇ ၶီႇၼဵၵ်းတဵၵ်းတဵင်ႁႅင်းလဵၵ်ႉသေ ပႄႉသိုၵ်း။
ၶႂ်ႈလႆႈလႄႈဢမ်ႇလႆႈ ၼင်ႇၸၢႆးၵမ်ႇလႄႈၼၢင်းမျုႉ။ ၶႂ်ႈပဵၼ်လႄႈဢမ်ႇပဵၼ် ၼင်ႇလုင်းဝိ။ လီဢၢႆၼႅၼ်ႇလႄႈ ဢမ်ႇၶႂ်ႈၶၢမ်ႇ ၼင်ႇၿလႃႉယႄးထိၼ်ႇ။ ဢဝ် ဢဵၼ်ႁႅင်းလူင် ၶီႇၼဵၵ်းတဵၵ်းတဵင်ပႄႉပုၼ်ႈႁႅင်းလဵၵ်ႉလႄႈ ပႄႉသိုၵ်းၼင်ႇ သိၼ်ႇၽိဝ်ႇသျှိၼ်ႇ ၶဝ်ၸိူဝ်းၼၼ်ႉတေမၵ်းမၼ်ႈ ပဵၼ်ၽူႈႁတ်းႁၢၼ်ၸိုင် ၼႂ်းမိူင်းၶူင်းၵၢင်လူင်ၼႆႉ ၵူၼ်းၼင်ႇၶဝ် မီးတင်းၼမ်လႄႈ တႅမ်ႈမၢႆဢဝ် သၢႆမၢႆၽူႈႁတ်းႁၢၼ် တေဢမ်ႇသုတ်းသဵင်ႈလႆႈသေပွၵ်ႈ။ ယွၼ်ႉၼၼ် ၵူၼ်းႁတ်းတၢႆၼင်ႇ ၸၢႆးၵမ်ႇ၊ ၼၢင်းမျုႉ၊ လုင်းဝိ၊ ၿလႃႉ ယႄးထိၼ်ႇလႄႈသင် တိုၵ်းပႄႉလႆႈၼင်ႇသိၼ်ႇၽိဝ်ႇသျိၼ်ႇၼၼ်ႉလႄႈသင် ၶဝ်ဢမ်ႇၸိုဝ်ႈ ၽူႈႁတ်းႁၢၼ်။
ၼႂ်းပိုၼ်းလုမ်ႈၾႃႉၵေႃႈ ပီႇၸႃႇရူဝ်း (Francisco Pizarro) တိုၵ်းသိမ်းလႆႈ မိူင်းပီႇရူး(Peru)ၼၼ်ႉ ၸုၼ်ႉတိုၵ်းယၢပ်ႇယဵၼ်းသေ လႆႈမႃးၼင်ႇၵဝ်ႇ။ ၵူၺ်းၵႃႈ ယွၼ်ႉလူၺ်ႈလေႃးၽလူင် ဢၼ်ၶႂ်ႈၶႂၢၵ်ႈဢဝ် မိူင်းပိူၼ်ႈၼၼ်ႉ မႃးပဵၼ် ႁႅင်းဢီးသူၼ်း ႁဵတ်းပဵၼ်မႃးၵူၺ်းလႄႈ တၢင်းႁတ်း၊ တၢင်းငၢၼ်လႄႈ တၢင်းႁတ်းၸုၼ်ႉမၼ်းၼၼ်ႉ ဢမ်ႇမၵ်းမၼ်ႈ ပဵၼ်ၽူႈႁတ်းႁၢၼ်လႆႈ။ ယွၼ်ႉ လေႃးၽ ဢၼ်ႁႅင်ႉၶႂ်ႈလႆႈၶူဝ်းၶွင်၊ငိုၼ်းၶမ်းၼႅၼ်ႇလႄႈ မီးမႃးၸႂ် ႁတ်းတိုၵ်း၊ ႁတ်းၽၼ်း၊ ႁတ်းၸုၼ်ႉ ၼႆတႄႉ ဢမ်ႇလိူဝ်သေ ၽူႈလၵ်ႉ ၵူၼ်းၸူၼ်ၵေႃႈ မီးၸႂ်ၼင်ႇၼၼ်ဝႆႉယူႇၼင်ႇၵဝ်ႇ။ မီးၼမ်ႉၸႂ်တူၵ်းတႅမ်ႇ ဢၼ်ဝႃႈ ဢၢၼ်းၶႂ်ႈႁူမ်ၸူမ်း မိူဝ်ႈပႄႉသိုၵ်း၊ ဢၢၼ်းႁိမ်ဢဝ် ၶူဝ်းၶွင်ငိုၼ်းၶမ်းပိူၼ်ႈ၊ ဢၢၼ်းလႆႈၵၼ်ႉၸၼ်လူလၢႆပိူၼ်ႈ၊ ဢၢၼ်းလႆႈႁႅမ်တၢႆ ၽူႈသုမ်းၵၢၼ်ႉလႄႈ ႁဵတ်းသိုၵ်းတိုၵ်းပိူၼ်ႈယူႇၼၼ်ႉ မီးတင်းၼမ်။ ၶႂ်ႈသမ်ႇၶႂ်ႈမႅၼ်တေႃႇပိူၼ်ႈလႄႈ ယွမ်းၸုၼ်ႉသၢႆၸႂ်ၵေႃႈ မီးၼမ်။ လႅၼ်ႈၶိုၼ်ႈၽူၺ်းမႆႉသေ ၵျွၵ်းတူၵ်းၼမ်ႉၵႄး ၼႄပိူၼ်ႈႈၵေႃႈမီး။ တႆႇၼိူဝ်ၸိူၵ်ႈ မတ်ႉၵိုၵ်းပၢႆမႆႉ ၼႄၵေႃႈမီး။ လႅၼ်ႈၶိုၼ်ႈၶဵင်ႇလၢင်းသေ ၵႃႈလၢႆးၵျွၵ်းတူၵ်း ၼႄၵေႃႈမီး။ ၸိူဝ်းၼႆႉ ႁတ်းၸုၼ်ႉသၢႆၸႂ်ၵေႃႈယႃႇ ဢမ်ႇၶဝ်ႈပႃးလႆႈ ၼႂ်းသၢႆမၢႆ ၽူႈႁတ်းႁၢၼ် လႃးလႃး။
ႁတ်းၸုၼ်ႉသၢႆၸႂ် ဢၼ်လဵဝ်ၵူၺ်းၵေႃႈ ဢမ်ႇပဵၼ်ၽူႈႁတ်းႁၢၼ်။ တေလႆႈမီး ႁႅင်းတူဝ်လီ၊ ႁႅင်းႁူဝ်ၸႂ်လီ မီးၸႂ်မဵတ်ႉတႃႇ၊ ႁႅင်းဢွၵ်းဢၼ်မေႃႁူႉ မေႃလိူၵ်ႈ တူၵ်းထုၵ်ႇၵိုင်ႇလႅပ်ႈလႄႈ မေႃႁပ်ႉတုင်းႁဵတ်းသၢင်ႈ ၸွမ်းၼင်ႇ ပုၼ်ႈၽွၼ်း တဵမ်ထူၼ် ႈၸင်ႇတေၸၢင်ႈၶဝ်ႈပႃး ၼႂ်းသၢႆမၢႆပဵၼ်လႆႈ ၽူႈႁတ်းႁၢၼ် ယူႇယဝ်ႉ။
လွင်ႈမေႃႁဵတ်း ၸွမ်းၼင်ႇပုၼ်ႈၽွၼ်း တဵမ်ထူၼ်ႈၼၼ်ႉ ယၢမ်ႈမီးပိုၼ်း ပဵၼ်သၢၵ်ႈသေႇ ၼႄဝႆႉမႃးယူႇ။ မိူဝ်ႈလွႆၾႆးလူင် ပေးၸူးဝီးယၢတ်ႉ (ၸ်) (Vesuvius) တႅၵ်ႇလူၵ်ႈ ဝဵင်းလူင် ပွမ်ပေးဢီး(Pompeii) ၼၼ်ႉ ပဵဝ်ၾႆး ၵေႃႈႁုပ်ႇ၊ ၼမ်ႉငႂ်ႈယၢင်လိူတ်ႇလူင်ၵေႃႈလူၵ်ႈ၊ ထၢၼ်ႇၾႆးၵေႃႈမႆႈ၊ တဝ်ႈ လိူတ်ႇၵေႃႈ ၽူင်ႉတူၵ်းသႂ်ႇလႄႈ ၵူၼ်းတင်းမိူင်း ဢွၼ်ၵၼ်တိုၼ်ႇတဵၼ်ႈ လႅၼ်ႈပၢႆႈၽူင်ႉယၢႆႈၵႂႃႇသဵင်ႈ။ မိူဝ်ႈၼၼ်ႉ သိုၵ်းႁၢၼ်ဢွၼ်ႇ ဢၼ်တိုၵ်ႉႁၢပ်ႇ ပုၼ်ႈၽွၼ်း ပႂ်ႉဝဵင်းယူႇၼၼ်ႉတႄႉ ဢမ်ႇတူင်ႉဢမ်ႇၼိုင်သေ သိုပ်ႇၸုၵ်း ဝႆႉယူႇၵူၺ်းမၼ်း။ သိုၵ်းႁၢၼ်ၵေႃႉၼႆႉ ႁပ်ႉတုင်းဝႆႉဝႃႈ "ပုၼ်ႈၽွၼ်းၼၼ်ႉ ၶိုၵ်ႉလိုၵ်ႉလိူဝ်သၢႆၸႂ်" ၼႆၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ မၼ်းယုမ်ႇယမ်ဝႃႈ "ယွၼ်ႉတင်းတၢႆလႄႈ ပွႆႇၽႃႈပႅတ်ႈ ပုၼ်ႈၽွၼ်းသေ လႅၼ်ႈပၢႆႈလွတ်ႈလႄႈ သိုပ်ႇမီးသၢႆၸႂ်ၵႂႃႇထႅင်ႈ ဢၢၼ်ႇပၢၵ်ႇပီမၼ်းၵေႃႈ ဢမ်ႇမီးၵႃႈၶၼ်ပဵင်းလႆႈ ၼင်ႇသိုပ်ႇႁၢပ်ႇပုၼ်ႈၽွၼ်း တဵမ်ထူၼ်ႈသေ လႆႈမီးသၢႆၸႂ်ၵႂႃႇထႅင်ႈ ၸူဝ်ႈၽႅပ်ႉတႃ" ၼႆၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ တႃႇႁႄႉၵင်ႈၽွင်တဝ်ႈလႄႈ ၵႂၼ်းၾႆးၶဝ်ႈသူပ်း၊ ၶဝ်ႈၶူႈၼင် လႄႈ မိုဝ်းၶွၼ်ၼိုင်ႈ တူမ်းသူပ်းတူမ်းၶူႈၼင်သေ ၶွၼ်ၼိုင်ႈသမ်ႉ ယိပ်းဝႆႉၶိူင်ႈၵၢင်ႇယဝ်ႉ လႅင်ႈဢူၵ်း တၢႆထင်တီႈဝႆႉယူႇ တီႈမၼ်းမီးပုၼ်ႈၽွၼ်း ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၼႆႉပဵၼ် ပိုၼ်းသိုၵ်းႁၢၼ်ဢွၼ်ႇၵေႃႉၼိုင်ႈ ဢၼ်ၵိုင်ႇလီယွင်ႈယေႃး ယိူင်ႈဢဝ်ဢၼ်မီးဝႆႉ ၼႂ်းပိုၼ်းမိူင်း "ရူမ်းပၢၼ်ၵွၼ်ႇ"ၼၼ်ႉ ဢၼ်ၼိုင်ႈယဝ်ႉ။
A.D 1643 တီႈပၢင်တိုၵ်း "ရွၵ်ႉၶရႂၢႆႇ"(Rocroy)ၼၼ်ႉ ၸဝ်ႈၸၢႆးၵွၼ်ႇတေး (Conde)လႄႈ ၶုၼ်သိုၵ်းလူင် ဢၼ်လိုဝ်းလင် ၼႂ်းလုမ်ႈၾႃႉ ၵွၼ်ႇၸႃး လူဝ်း တီႇၵေႃႇတူဝ်းဝႃး (Gonzalo de Cordova) တိုၵ်းၵၼ်။ မိူဝ်ႈၼၼ်ႉ ၵွၼ်ႇၸႃးလူဝ်း ဢႃႇယူႉယႂ်ႇၵႄႇၼႅၼ်ႇယဝ်ႉလႄႈ ဢမ်ႇပႆလႆႈ။ လႆႈဢဝ် ၼင်ႈၼိူဝ်တင်ႇသေ ႁၢမ်ဢွၵ်ႇယဝ်ႉ ၵွၼ်းသိုၵ်း။ မိူဝ်ႈပၢင်တိုၵ်းယဝ်ႉၵႂႃႇၼၼ်ႉ လႆႈႁၼ် သိုၵ်းၽၢႆႇ ၵွၼ်ႇၸႃးလူဝ်းၼၼ်ႉ ဢမ်ႇၶၢႆႉတီႈသေ တၢႆဝႆႉယူႇတီႈၶဝ်မီးပုၼ်ႈၽွၼ်းၼၼ်ႉၵူႈၵေႃႉ။ ၵွၼ်ႇၸႃးလူဝ်းၵေႃႈ ဢမ်ႇၶၢႆႉတီႈသေ သၢႆၸႂ်သုတ်းသဵင်ႈဝႆႉယူႇ ၼိူဝ်တင်ႇမၼ်းၼၼ်ႉ ၼႆယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈၸဝ်ႈၸၢႆးၵွၼ်ႇတေး လႆႈႁၼ်တင်းႁတ်းငၢၼ်လႄႈ ၼမ်ႉၸႂ်ႁၢပ်ႇပုၼ်ႈၽွၼ်းတဵမ်ထူၼ်ႈ ၽၢႆႇၶုၼ်သိုၵ်းလူင်ၵွၼ်ႇၸႃးလူဝ်းၼၼ်ႉ ယွင်ႈဢၢမ်း ဝႃႈ ပၢင်တိုၵ်းၼႆႉ ႁဝ်းပႄႉလႄႈဝႃႈၵူၺ်း။ သင်သုမ်းၵေႃႈ တေၼႄတၢင်းႁတ်းငၢၼ် တၢႆၵႂုႇၼင်ႇၶဝ်ၼႆႉယူႇ" ၼႆယဝ်ႉ။
တင်ႇၼင်ႈ ၶုၼ်သိုၵ်းလူင်ၵွၼ်ႇၸႃးလူဝ်းၼၼ်ႉ ၸဝ်ႈၸၢႆးၵွၼ်ႇတေးဝႃႈ ႁႂ်ႈပဵၼ်တီႈမၢႆတွင်းလႄႈ ႁႂ်ႈပဵၼ်တီႈမၼ်းလႄႈသိုၵ်းမၼ်း လႆႈၼပ်ႉယမ် ဢဝ်ပဵၼ်တွၼ်ႈသွၼ်ၵႂုႇၼႃႈၼႆလႄႈ ဢဝ်မိူဝ်းၼႄဝႆႉ တီႈမိူင်းမၼ်းယူႇယဝ်ႉ။
ယွၼ်ႉၼၼ် "လွင်ႈမေႃႁပ်ႉႁဵတ်းၸွမ်း ပုၼ်ႈၽွၼ်းတဵမ်ထူၼ်ႈꧦၼၼ်ႉ ပဵၼ်"သၢႆၸႂ်လူင်" ပုၼ်ႈတႃႇ ၵူႈၵေႃႉ၊ ၵူႈတီႈ၊ ၵူႈၼႃႈၵၢၼ်ယဝ်ႉ။ သၢႆၸႂ်လူင်သဵၼ်ႈၼႆႉၼၼ်ႉ ဢမ်ႇမီးတီႈသိုၵ်းၵေႃႈ တပ်ႉသိုၵ် းတိုၼ်းတေဢမ်ႇမၼ်ႈၵိုမ်းလႆႈ။ သင်ဝႃႈ ဢမ်ႇမီးတီႈၵူၼ်းမိူင်းၵေႃႈ ဝၢၼ်ႈမိူင်း ဢမ်ႇမၼ်ႈၵိုမ်းလႆႈ။ ဝၢၼ်ႈမိူင်းၼႆၼၼ်ႉ ယႂ်ႇၵႂၢင်ႈၶိုၵ်ႉလိုၵ်ႉၼႅၼ်ႇလႄႈ ႁၼ်ထိုင်ဝႃႈ ဢမ်ႇငၢႆႈငၢႆႈၼႆၵေႃႈယႃႇ တွၼ်ႈတႃႇ ၼႃႈႁိူၼ်းဢွၼ်ႇလင်ၼိုင်ႈၼၼ်ႉၵေႃႈ သင်တေဢမ်ႇမီးသၢႆၸႂ်လူင်သဵၼ်ႈၼႆႉၸိုင် ၼႃႈႁိူၼ်း တိုၼ်းတေဢမ်ႇမူၼ်းလႆႈ။
လွင်ႈႁတ်းၸုၼ်ႉသၢႆၸႂ် ပုၼ်ႈတႃႇပိူၼ်ႈၼၼ်ႉ ပဵၼ်ၽၢင်ႇႁၢင်ႈ ဢၼ်ၵိုင်ႇပဵၼ် ၽူႈႁတ်းႁၢၼ်ယူႇ။ ႁတ်းၸုၼ်ႉၼင်ႇၼၼ်လႄႈ ပဵၼ်သၢၵ်ႈသေႇလီလူင်ဝႆႉ ဢၼ်ၼိုင်ႈၼၼ်ႉတႄႉ ယိင်းသၢဝ်ဢွၼ်ႇ လေးၼ(Leaena) မိူင်းဢႅတ်ႉႀႅၼ်(ၸ်) (Athens)ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ မႅၼ်ႈမိူဝ်ႈ ပၢၼ် ၶုၼ်ႁေႃၶမ်း မိူၵ်ႈလိူင်းႁုၵ်းႁၢႆႉလူင် ပၢႆႇၸိတ်ႉထြႃးတၢတ်ႉ(ၸ်)(Pisistratus)ၽွင်းငမ်း ဢႅတ်ႉႀႅၼ်(ၸ်)ဝႆႉၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ တႃႇတေၽိုၼ်ႉပၢၵ်ႈပႅတ်ႈ ၶုၼ်ႁေႃၶမ်း လႄႈ ဢွၼ်ၵၼ်လၵ်ႉႁဵတ်းပၢင်ၵုမ်ၵၼ် တီႈႁိူၼ်း လေးၼၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈႁူႉၶၢဝ်ႇၼၼ်ႉ သိုၵ်းႁေႃၶမ်း တိၺွပ်းမၼ်းၼၢင်းၵႂုႇ ၶႃငႅၼ်းၸႅတ်ႈထၢမ်။ ၵူဝ်ဢမ်ႇၵၼ်ႈၶၢမ်ႇလႆႈ လွင်ႈၶႃငႅၼ်းလူင်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ ပိုတ်ႇပၢၵ်ႇလၢတ်ႈ ဢွၵ်ႇမႅၼ်ႈ ၵႂၢမ်းလပ်ႉၼႆသေ တႃႇတေဢမ်ႇလၢတ်ႈၵႂၢမ်းလႆႈၼၼ်ႉ မၼ်းၼၢင်း ၵၢပ်ႈလိၼ်ႉတူဝ်ၵဝ်ႇ ၶၢတ်ႇပႅတ်ႈ။ ၼၢင်းဢွၼ်ႇၼႆႉ ပဵၼ်ၽူႈႁတ်း ၸုၼ်ႉသၢႆၸႂ်၊ ႁတ်းၸုၼ်ႉသုၼ်ႇတူဝ်ပၼ် တႃႇၵူၼ်းၼမ် တေလႆႈမီး တၢင်းသိူဝ်းသႃႇၵႂႃႇၼႃႈၼႆလႄႈ မၵ်းမၼ်ႈ ပဵၼ်ယိင်းႁတ်းႁၢၼ်မႃး။
ၼႂ်းမိူင်းရေႃးမ(ရူမ်း)ၼၼ်ႉ ယၢမ်ႈမီး ၼၢင်းယိင်းဢွၼ်ႇၼင်ႇၼႆ ထႅင်ႈၵေႃႉၼိုင်ႈ။ မႄႈမၼ်းၼၢင်း ဢၼ်ဢႃႇယူႉယႂ်ႇၵႄႇယဝ်ႉၼၼ်ႉ လႆႈၶၢမ်ႇတၢမ်ႇ ၶွၵ်ႈဝႆႉ။ လႆႈၺႃးတၢမ်ႇ တေပွႆႇဢိုပ်းတၢႆၵႂုႇ ၼႂ်းၶွၵ်ႈလႄႈၽႂ်တေဢမ်ႇလႆႈ လဵင်ႉသင်မၼ်း တေႃႇထိုင်တၢႆၼႆယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈၼၼ်ႉ ယိင်းဢွၼ်ႇၼၼ်ႉ ပဵၼ်မႄႈလုၵ်ႈဢွၼ်ႇ။ မႅၼ်ႈၽွင်း ၼမ်ႉၼူမ်းၵိုၼ်း။ မၼ်းၼၢင်း လၵ်ႉၶဝ်ႈၵႂႃႇၼႂ်းၶွၵ်ႈသေ ဢဝ်ၼူမ်းမၼ်း သွမ်ပၼ်ႁႂ်ႈမႄႈ လုတ်ႇၵိၼ်။ ယွၼ်ႉတၢင်းၽိတ်းၼႆႉသေ ႁူႉဝႃႈ တေလႆႈထူပ်း တၢမ်ႇတၢႆယူႇသေတႃႉ တႃႇတေတွပ်ႇတႅၼ်း ၵုင်ႇမုၼ်မႄႈလႄႈ ႁတ်းဢဝ် သၢႆၸႂ်တူဝ်ၵဝ်ႇ တၢင်လႅၵ်ႈပၼ်လႆႈယူႇၼႆသေ ၼၢင်းၸင်ႇႁဵတ်းၼင်ႇၼၼ်ယဝ်ႉ။ ၶၢဝ်ႇလွင်ႈၼၢင်းထိုင်ၵႂုႇ တီႈၽွင်းမိူင်းလုတ်ႉတေႃႇ(သၽႃး)ရူမ်း။ ႁွင်ႉၼၢင်းၵႂႃႇတွင်ႈထၢမ်။ ႁူႉဝႃႈ ၼၢင်းဝႆႉၵုင်ႇမုၼ်မႄႈ ၼၵ်းၼႃလိူဝ်သၢႆၸႂ်တူဝ်ၵဝ်ႇၼႆလႄႈ သၽႃးၵေႃႈ တႅပ်းတတ်းပွႆႇတင်းသွင်မႄႈလုၵ်ႈယူႇယဝ်ႉ။
တီႈမိူင်းၸုတ်ႇၸိူဝ်ႇလႅၼ်ႇ(Switzerland) ယၢမ်ႈမီး ဢွၼ်ႇၸၢႆးသွင်ၵေႃႉ ယူႇၸွမ်းဢူႈ ဢၼ်ထဝ်ႈၵႄႇယဝ်ႉသေ ၼၢဝ်ႁႅင်းဝႆႉယူႇၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၶဝ်ပေႃႈလုၵ်ႈ ၽၢၼ်ၼႅၼ်ႇလႄႈ ဢမ်ႇမီးၵႃႈယူတ်းယႃ။ ဝၼ်းၼိုင်ႈ မီးဢင်းၵိတ်ႉ ဢၼ်ပဵၼ်ၵူၼ်းၵႃႉၼူၵ်ႉႁုင်ႉၼၼ်ႉ ၵေႃႉၼိုင်ႈ မႃးပၼ်ၵႃႈၶၼ် ယႂ်ႇလူင်သေ ႁုသိုဝ်ႉႁုင်ႉယူႇ။ မိူဝ်ႈၼၼ်ႉ ၼႂ်းမိူင်းၶဝ် တီႈၸိၵ်းလွႆသုင်လူင် တီႈၼိုင်ႈၼၼ်ႉ မီးႁုင်ႉလူင်ယူႇဝႆႉ။ ၽေးၼမ်ၼႅၼ်ႇလႄႈ ဢမ်ႇမီးၽႂ် ႁတ်းၶိုၼ်ႈဢဝ်။ သွင်ပီႈၼွင်ႉၼႆႉ ၸုၼ်ႉသၢႆၸႂ်သေ ၶတ်းၸႂ်ၶိုၼ်ႈထိုင် ၸိၵ်းလွႆၼၼ်ႉယဝ်ႉ တိလႆႈမႃးႁုင်ႉလူင်သွင်တူဝ်။ ၶၢႆလႆႈငိုၼ်းၵႃႈယႃလႄႈ ၶႄသၢႆၸႂ်ဢူႈၸဝ်ႈၵႄးၸူးသေ လႆႈပဵၼ် လွင်ႈတၢင်းႁတ်းႁၢၼ်လူင် ၵိုၵ်းပိုၼ်းမႃးယူႇယဝ်ႉ။
မိူဝ်ႈပၢၼ်ဢင်းၵိတ်ႉ ဢုပ်ႉပိူင်ႇမိူင်းဢိၼ်းတီးယိူဝ်း(India)ၼၼ်ႉ ယၢမ်ႈမီး ၸုမ်းတိုၵ်းတေႃးၽိုၼ်ႉၶုၼ်ဢင်းၵိတ်ႉ။ ႁူပ်ႉႁၼ်မႅၼ်ႈ ဢင်းၵိတ်ႉၸိုင် ၵူၼ်းဢိၼ်းတီးယိူဝ်း ၶဝ်တိုၼ်းဢမ်ႇဝႆႉတူဝ်လိပ်းလႄႈ ဢင်းၵိတ်ႉ လႆႈဢွၵ်ႇပၢႆႈတင်းမူတ်း။ ၵူၺ်းၵႃႈ မေႃယႃလူင်ဢင်းၵိတ်ႉ "ႁေး"(Dr.Hay) ၼႆၼၼ်ႉတႄႉ ဢမ်ႇပၢႆႈသေ ယူႇဝႆႉတီႈႁူင်းယႃ။ ဢင်းၵိတ်ႉၶဝ်ၼင်ႇၵၼ် မႃးႁွင်ႉမၼ်းပၢႆႈလႄႈ တွပ်ႇဝႃႈ "ၵူၼ်းပဵၼ်ၵဝ်ၸိူဝ်းၼႆႉ ဢမ်ႇမီးၵဝ် ၶဝ်တေတၢႆမူတ်းဢိူဝ်ႈ။ တေပွႆႇၶဝ်ဝႆႉသေ ပၢႆႈၵႂႃႇၼၼ်ႉ ၵဝ်ဢမ်ႇႁဵတ်းလႆႈ" ၼႆယဝ်ႉ။ မေႃယႃၼႆႉၵေႃႈ ႁတ်းၸုၼ်ႉသၢႆၸႂ် ပၼ်ပုၼ်ႈၵူၼ်းတုၵ်ႉယၢၵ်ႈ လိူဝ်မၼ်းလႄႈ ပဵၼ်ၽူႈႁတ်းႁၢၼ် ဢၼ်ၵိုင်ႇၼပ်ႉထိုဝ်ယႂ်ႇလူင်တႄႉတႄႉ ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

တီႈပွင်ႇၽူႈႁတ်းႁၢၼ်

တီႈပွင်ႇၽူႈႁတ်းႁၢၼ်လႄႈ ၽူႈၵိုင်ႇထိူၵ်ႈပဵၼ်ၽူႈႁတ်းႁၢၼ်ၼၼ်ႉ 1. ၽူႈမေႃငိူင်ႉဝႄႈ တေႃးသ၊ မေႃးႁ၊ လေႃးၽ၊ မႃႇၼသေၶပ်းၶိုင်ၵၢၼ်။ 2. ၽူႈႁပ်ႉႁဵတ်း ၼႃႈတီႈပုၼ်ႈၽွၼ်း တဵမ်ထူၼ်ႈ။ 3. ၽူႈႁူႉ တီႈထုၵ်ႇတီႈၽိတ်းသေ မေႃငိူင်ႉလွင်ႈၽိတ်းယဝ်ႉ မေႃႁဵတ်း လွင်ႈထုၵ်ႇ တႃႇၽွၼ်းလီၵူၼ်းတင်းၼမ်။ 4. ၽူႈႁတ်းၸုၼ်ႉလူႇ ၼိူဝ်ႉလိူတ်ႈသၢႆၸႂ် တၢင်လႅၵ်ႈပၼ် ပုၼ်ႈပၢင်ႈ ၵူၼ်းတင်းၼမ် တေလႆႈသိူဝ်းသႃႇလႄႈ မီးၽွၼ်းလီၵႂႃႇၼႃႈၼၼ်ႉ ၸင်ႇၵိုင်ႇထိူၵ်ႈမၵ်းမၼ်ႈ ပဵၼ်ၽူႈႁတ်းႁၢၼ် ယူႇယဝ်ႉ။
လွင်ႈတၢင်းၽၢႆႇၼိူဝ်ၼႆႉ တင်းသဵင်ႈ ပဵၼ်ပိူင်တႅၵ်ႈၼႄပၼ်လႄႈ တေဢွၼ်ၵၼ်မေႃဝူၼ်ႉသွၼ်ႇ၊ လိူၵ်ႈႁႃ၊ မၵ်းမၼ်ႈ၊ ႁဵတ်းသၢင်ႈ ပဵၼ်ၽူႈႁတ်းႁၢၼ်ယူႇ။ လွင်ႈလႆႈႁဵတ်း ပပ်ႉဢွၼ်ႇၽိုၼ်ၼႆႉမႃးၼႆႉ ယိူင်းဢၢၼ်းၶႂ်ႈႁႂ်ႈလုၵ်ႈလၢၼ် ၸိူဝ်ႉၶိူဝ်း ၸိူဝ်းတေသိုပ်ႇၸၢတ်ႈပၢၼ်တႆးၵႂုႇၼႃႈထႅင်ႈၼၼ်ႉ ႁူႉႁၼ်၊ ဢဝ်ပဵၼ်တွၼ်ႈသွၼ်ယဝ်ႉ မေႃဢွၼ်ၶတ်းၸႂ် ႁဵတ်းပဵၼ် ၽူႈႁတ်းႁၢၼ် တႃႇ ဢူႈမႄႈ၊ ပီႈၼွင်ႉ၊ ၼႃႈႁိူၼ်း၊ ၼႃႈဝၢၼ်ႈ၊ ၼႃႈမိူင်း၊ ၼႃႈၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈ ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

• လူဢၢၼ်ႇတူၺ်း ပိုၼ်းၽူႈႁတ်းႁၢၼ် ၸိူဝ်းတႂ်ႈၼႆႉတ။

1. ႁူဝ်ႇရေးသျၢတ်ႉ ၶူဝ်းသလႅတ်ႉသ် (ၽူႈႁတ်းႁၢၼ် မိူင်းရူမ်း ဢၼ်မိူၼ် ႁူမ်ႈမႆႉတူၼ်ႈလဵဝ်)
2. တႃႇမုၼ်ႇ (ဢူၺ်းၵေႃႉလီ ဢၼ်ဝႃႈၼၼ်ႉ မီးၼင်ႇႁိုဝ်)
3. တႅတ်ႉသီႇယတ်ႉ(ၸ်) လႄႈ မၢၼ်းလီႇယတ်ႉ(ၸ်) (တႃႇပုၼ်ႈပၢင်ႈတင်းၸုမ်း လႆးယွမ်းသုမ်းၼိုင်ႈၵေႃႉ)
4. ရႅတ်ႉၵျိဝ်ႇလၢတ်ႉ(ၸ်)၊ ၸွမ်သိုၵ်း (တူဝ်ပဵၼ်ၶီႈၶႃႈသေတ ၸႂ်ဢမ်ႇပဵၼ်)
5. ဝႃႇၸိၼ်ႇၵျိတ်ႉတူဝ်ရိၵ်ႉ(ၸ်) (တူဝ်တၢႆသေတ ဝူၼ်ႉတႃႇ ၸိူဝ်ႉၶိူဝ်းဢမ်ႇႁၢႆ)
6. သွၵ်ႉၶရေးတီး(ၸ်) (ၵူၼ်းပၢႆးဝူၼ်ႉ မၢၼ်ႇမႅၼ်ႈၼၼ်ႉ တိုၼ်းဢမ်ႇၵူဝ်သင်)
7. ဢီႇလီႇၸိူဝ်ႇၿႅၼ်ႇယိူဝ်ႇ (ၽူႈႁတ်းႁၢၼ် တင်ႈပိုၼ်းငၢၼ် တႃႇဢိတ်ႉၸရေးဝႆႉ တီႈၼိူဝ်လွႆမႃႇၸႃႇၻႃႇ]]
8. ၵျူဝ်ႇၸေးရီႇၸႃႇ (ၽူႈႁၵ်ႉၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈ ၾိလိပ်ႉပိၼ်း ၵေႃႉဢဝ်ပၢႆၵမ် တမ်တႅင်း ပၼ်လႅင်း ပၼ်ႁႅင်း ၸႂ်ၵူၼ်းမိူင်း)
9. လိဝ်ၸၢၼ်းၵျႄ (ၼၢင်းယိင်း ၽူႈႁွင်ႉၵႂၢမ်း ႁတ်းႁၢၼ်)
10. သျီႇတႃႇၵၢႆး (ၵေႃႉႁၢၼ် မီးၼမ်ႉၸႂ်လုၵ်ႉၽိုၼ်ႉ ႁူဝ်ပၢၵ်ႇတဵမ်)
11. ႁီႇတေးၶိတူဝ်းၵျူဝ်ႇ (ၵေႃႉႁတ်းဢဝ်ပုၼ်ႈၽွၼ်း ႁပ်ႉပုၼ်ႈၽွၼ်း ဢၼ်လႆႈႁဵတ်းမႃး)
12. ႁူဝ်ႇၶျီႇမိၼ်း (ၽူႈဢွၼ်ႁူဝ်လီ ဢၼ်တူဝ်ႁဵတ်း သူပ်းဝႃႈ ယူႇၽၢႆႇၼႃႈ လုၵ်ႈၼွင်ႉတႃႇသေႇ)
13. လီၵႂၢၼ်းယု (ၽူႈပူၵ်းပွင် ဝၢၼ်မိူင်း ႁႂ်ႈႁိူဝ်ႈႁိူင်းၶိုတ်းၵၢပ်ႈ)