ၵျူဝ်ႇၸေးရီႇၸႃႇ

ၵျူဝ်ႇၸေးရီႇၸႃႇ (Jose’ Protasio Rizal)

ရီႇၸႃႇ တၢႆတၢင်သူ၊ ယႃႇမႆႈၸႂ်တၢင်မၼ်း Rizal Died for You- Be Worthy of Him - NARA - 5730063

ၸိုဝ်ႈတဵမ်ပဵၼ် ၵျူဝ်ႇၸေး ပရူဝ်ႇတႃႇၸီႇယူႇ ရီႇၸႃႇ (Jose’ Protasio Rizal)။ ႁၢမ်ႉၼမ်တႄႉ ႁူႉဝႃႈ ၵျူဝ်ႇၸေးရီႇၸႃႇ ဢၼ်ပဵၼ်ၽူႈႁတ်းႁၢၼ် ၵိုၵ်းပိုၼ်း မိူင်းၾိလိပ်ႉပိၼ်း(ၸ်)(Philippines)ဝႆႉၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၵျူဝ်ႇၸေးရီႇၸႃႇ ပဵၼ်မေႃယႃ၊ ပဵၼ်ၽူႈတႅမ်ႈလိၵ်ႈ၊ တႅမ်ႈႁၢင်ႈ။
ရီႇၸႃႇ မီးၼမ်ႉၸႂ် ႁၵ်ႉၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈ ဝၢၼ်ႈမိူင်းတဵမ်ထူၼ်ႈသေ ဢဝ်ပၢႆၵမ်သိူ ဝ်ႇပိုၼ်ႉ ႁဵတ်းႁႂ်ႈၵူၼ်းၾိလိပ်ႉပိၼ်း(ၸ်) ႁၵ်ႉၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈ ဝၢၼ်ႈမိူင်းမႃး ႁၢဝ်ႉႁၢဝ်ႉႁႅင်းႁႅင်းသေ မေႃဢွၼ်ၵၼ်ႁူမ်ႈၶတ်းၸႂ် ႁႂ်ႈမိူင်းၶဝ် ပူၼ်ႉ လွတ်ႈ တႂ်ႈမိုဝ်းၸပဵင်ႇ ယူႇယဝ်ႉ။ လႆႈလွတ်ႈလႅဝ်း ယွၼ်ႉမၼ်းၼႆသေ ဢွၼ်ၵၼ်မၵ်းမၼ်ႈရီႇၸႃႇ ပဵၼ်ၽူႈႁတ်းႁၢၼ်ဝၢၼ်ႈမိူင်း ၾိလိပ်ႉပိၼ်း (ၸ်)ဝႆႉယူႇ ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
ရီႇၸႃႇၵိူတ်ႇ 19.6.1861။ ပဵၼ်လုၵ်ႈၸၢႆးသထေးလူင်ၽရၢၼ်ႇၸိတ်ႉၵူဝ် ရီႇၸႃႇ မႃးၵႃးတူဝ်း (Francisco Rizal Mercadoy Alejandro) လႄႈ ၼၢင်းယိင်းမီးပိင်ႇၺႃႇ ဢၼ်ပဵၼ် ၶူးသွၼ်ႁူင်းႁဵၼ်းၸၼ်ႉၸွမ်မၼီႇလႃႇ၊ ၵုၼ်ၾိလိပ်ႉပိၼ်း၊ ဢိူင်ႇလႃႇၵူးၼႃႇ၊ ဝဵင်းၵႃႇလမ်ႇပႃႇ ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ရီႇၸႃႇ မီး ၼွင်ႉသိပ်းဢဵတ်းၵေႃႉသေ မၼ်းပဵၼ်ၵေႃႉထိၸဵတ်းယဝ်ႉ။
ရီႇၸႃႇ ပဵၼ်ၽူႈဢွၵ်းၽၢႆလႅတ်း ၸဵမ်လဵၵ်ႉ။ မႄႈသွၼ်ပၼ် တီႈႁိူၼ်းလႄႈ မေႃဢၢၼ်ႇမေႃတႅမ်ႈလိၵ်ႈ ၸဵမ်မိူဝ်ႈဢႃႇယူႉ(5)ၶူပ်ႇ။ လႆႈတႄႇၶိုၼ်ႈႁဵၼ်း တီႈႁူင်းႁဵၼ်း ဢႄ(လ်)ပႃႇတူဝ်ႇယဝ်ႉ လိုၼ်းမႃး ၶၢႆႉႁဵၼ်း တီႈႁူင်းႁဵၼ်း သႃႇသၼႃႇၶရိတ်ႉ။ ပၢၼ်ၼၼ်ႉ ပဵၼ်ပၢၼ်ၸပဵင်ႇ ၶႂၢၵ်ႈသိမ်းမိူင်းၾိလိပ်ႉပိၼ်းဝႆႉ။ လိၵ်ႈလႄႈၵႂၢမ်းလၢတ်ႈၸပဵင်ႇ ႁူမ်ႇငမ်းပဵၼ်ယႂ်ႇဝႆႉသေတႃႉ ရီႇၸႃႇ ပဵၼ်လုၵ်ႈႁဵၼ်း ဢၼ်ဢမ်ႇယွမ်းၵၢၼ်ႉ လုၵ်ႈၽူႈယႂ်ႇၵူၼ်းလူင် ၸပဵင်ႇလႄႈ လႆႈႁပ်ႉသူးၵတ်ႉၶႅၼ်ႇ တင်းၼမ်။
ရီႇၸႃႇ ပူၼ်ႉႁူင်းႁဵၼ်းၸၼ်ႉသုင်ယဝ်ႉ သိုပ်ႇႁဵၼ်း တီႈၸၼ်ႉၸွမ်သၢၼ်ႇတူဝ်ႇတေႃးမၢတ်ႉ(ၸ်) ယူႇယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈပၢၼ်ပဵၼ်လုၵ်ႈႁဵၼ်းသေ ဢႃႇယူႉ တိုၵ်ႉလႆႈ(18)ၼၼ်ႉ မီးပၢင်ၶႄႉၶဵင်ႇတႅမ်ႈလိၵ်ႈ ဢၼ်ၸပဵင်ႇၸတ်းႁဵတ်း တႃႇၽူႈယႂ်ႇၵူၼ်းလူင် ၶဝ်ႈတႅမ်ႈၶႄႉၵၼ်ၼၼ်ႉ ရီႇၸႃႇတႅမ်ႈဝွၵ်းဢၼ်ဝႃႈ “ယိုၼ်ႈထိုင်ၵူၼ်းၼုမ်ႇ ၾိလိပ်ႉပိၼ်း”ၼၼ်ႉ ၶဝ်ႈၶႄႉ။ ဢမ်ႇၸိုဝ်ႈ ၼိူဝ်ႉလိူတ်ႈၸၢဝ်းၶိူဝ်းမိူင်းဝၼ်းတူၵ်း ၼင်ႇၸပဵင်ႇလႄႈ ၶိုၵ်ႉၶႅမ်ႉယူႇသေတႃႉ လႆႈၶၢမ်ႇပၢၵ်ႈပႅတ်ႈ ဢၼ်လႆႈသူးၼၼ်ႉပႅတ်ႈ ၼႆယဝ်ႉ။
လွင်ႈၸပဵင်ႇ ၸႅၵ်ႇၼိူဝ်ႉလိူတ်ႈၸၢဝ်းၶိူဝ်း၊ ၸႅၵ်ႇထၢၼ်ႈၵူၼ်းၼၼ်ႉ တိူဝ်ႉၸႂ်ၼႅၼ်ႇလႄႈ ပီ 1882 ၼၼ်ႉ ရီႇၸႃႇ ၸႂ်ႉၸိုဝ်ႈလပ်ႉသေ ဢွၵ်ႇ မၼီႇလႃႇ ။ ၶီႇႁိူဝ်းသၢင်းၽေႃး ၽၢတ်ႇယၢၼ် ၾိလိပ်ႉပိၼ်း ၵႂႃႇၸူးမိူင်းၸပဵင်ႇ။ ၵႂႃႇသိုပ်ႇႁဵၼ်း ၽၢႆႇမေႃယႃ တီႈၸၼ်ႉၸွမ်မၻရိတ်ႉ။ 1883 လႆႈႁပ်ႉ ၶူးမေႃယႃ။ ႁဵၼ်းဢဝ်ထႅင်ႈ ပၢႆးၾိင်ႈပဵၼ်သတ်း ၵူႈပိူင်ပိူင်။ 1885 လႆႈႁပ်ႉ ၸၼ်ႉၶူးပႃႇရၵူႇ(ၻွၵ်ႇၻိူဝ်ႇ) ယူႇယဝ်ႉ။
ဝၢႆးသေ လႆႈႁပ်ႉၶူးယဝ်ႉ ၵႂႃႇႁႃလဵပ်ႈႁဵၼ်း မိူင်းဝၼ်းတူၵ်း ၵူႈမိူင်းမိူင်းသေ သွၼ်ႁဵၼ်းမေႃလိၵ်ႈလႄႈ လၢတ်ႈလႆႈ ၵႂၢမ်းပႅင်ႇသဵတ်ႈ၊ ဢီႇတႃႇလျၢၼ်ႇ၊ ၵႅတ်ႉတလၢတ်ႇ၊ ဢႃႇရပီႇ၊ ၵျုႇမၢၼ်ႇ၊ ႁီးပလူး၊ သၵ်ႉၵထ။ မိူဝ်ႈယူႇတီႈ ၾိလိပ်ႉပိၼ်းၼၼ်ႉ တိုၼ်းမေႃဝႆႉ တႃးၵႃးလွတ်ႉ၊ ၸပဵင်ႇ၊ ၵရိ၊ လႅတ်ႈတိၼ်ႇ။ ရီႇၸႃႇ မေႃလိၵ်ႈလၢႆးၵႂၢမ်းလၢတ်ႈ ၸၢဝ်းၶိူဝ်းတၢင်ႇမဵဝ်းတင်းၼမ်။
1886 ၸိူင်းယၢဝ်း ၼူဝ်ႇလီႇမေႇတၢၼ်ႇၵႃႇ (Touch Me Not)၊ ရီႇၸႃႇ တႅမ်ႈ ဢၼ်မီးၼႃႈလိၵ်ႈ မွၵ်ႈႁႃႈပၢၵ်ႇၼၼ်ႉ ဢိတ်ႇဢွၵ်ႇပဵၼ်ပပ်ႉမႃး တီႈဝဵင်းၿႃႇလိၼ်ႇ။ ၼႂ်းပပ်ႉၼၼ်ႉ တႅမ်ႈဝႆႉ လွင်ႈၾိင်ႈထုင်းယူႇသဝ်းၵဝ်ႇၵႄႇ ၸပဵင်ႇလႄႈ လွင်ႈၸပဵင်ႇ ပႄႉၵိၼ်ၶႃငႅၼ်း ၵူၼ်းၽၢၼ်ၵႅၼ်းယဝ်ႉ ဢဝ်ငိုၼ်းတွင်းပဵၼ်ယႂ်ႇ၊ ၵိၼ်သူးလၢပ်ႈ၊ ႁဵတ်းဢမ်ႇတြႃးၼၼ်ႉ တႅၵ်ႈၼိူင်းၼႄဝႆႉ ၾိင်ႈထုင်းၼမ်ႉၸႂ် ၵူၼ်းမိူင်းၾိလိပ်ႉပိၼ်း(ၸ်)လႄႈ ပဵၼ်ပပ်ႉ သူၼ်းသေႃႇ ၵူၼ်းမိူင်းၾိလိပ်ႉပိၼ်း(ၸ်) မီးၼမ်ႉၸႂ်ႁၵ်ႉ ၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈဝၢၼ်ႈမိူင်းမႃး။ ၶုၼ်ၸပဵင်ႇႁၢမ်ႈ လွင်ႈဢၢၼ်ႇပပ်ႉၼၼ်ႉသေ ၵဵပ်းသိမ်းပႅတ်ႈ ဢမ်ႇၵႃးတိၺွပ်း ၽူႈလူဢၢၼ်ႇပပ်ႉ ၼၼ်ႉထႅင်ႈ။
1887 လိူၼ်ဢေႃးၵၢတ်ႉ ရီႇၸႃႇ မိူဝ်းၶိုၼ်းမိူင်းၾိလိပ်ႉပိၼ်း(ၸ်)။ မိူဝ်းၽႃႇတတ်း တႃဢူႈမၼ်း ဢၼ်မွတ်ႇဝႆႉၼၼ်ႉလႄႈ လႆႈၶၢမ်ႇ ၶုၼ်ၸပဵင်ႇၶဝ် ပွႆႇၵူၼ်းပႂ်ႉတူၺ်းဝႆႉယူႇ တႃႇသေႇ။ ၶုၼ်ၸပဵင်ႇၶဝ်ဝႃႈ ၸူဝ်ႈမၼ်းမီး ယူႇတီႈၾိလိပ်ႉပိၼ်း(ၸ်)ၼၼ်ႉ ၵူဝ်ဢမ်ႇမီးလွင်ႈႁူမ်ႇလူမ်ႈလႄႈ ပွႆႇၵူၼ်းၸွမ်းၼႆသေတႃႉ တီႈတႄႉၵေႃႈ ယွၼ်ႉဢမ်ႇယုမ်ႇမၼ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
မိူဝ်ႈၽွင်းၼၼ်ႉ မၼ်းတႅမ်ႈလွင်ႈၶွၼ်ႇ ဢၼ်ၵူၼ်းၽၢၼ်လႄႈ ၵူၼ်းမီး ၵိုင်ႇလီသႂ်ႇပၼ် ၼင်ႇႁိုဝ်ၼႆၼၼ်ႉသေ ႁႂ်ႈၽူႈႁၢပ်ႇၵၢၼ်ၽၢႆႇၵဵပ်းၶွၼ်ႇၶဝ် လူင်းလၢႆးမိုဝ်းယဝ်ႉ တၢင်ႇထိုင်လူင်ပွင်ၸိုင်ႈၸပဵင်ႇ။ ပိူင်သႂၢင်းၶွၼ်ႇ ဢၼ်ၸႂ်ႉဝႆႉယူႇၼၼ်ႉ ဢမ်ႇတြႃးလႄႈ ရီႇၸႃႇ ၸင်ႇႁဵတ်းၼၼ်ၼႆယဝ်ႉ။
ယူႇၽၢႆႇၵူၼ်းၽၢၼ်သေ ဢွၼ်ႁူဝ်တူင်ႉၼိုင်၊ ပၼ်ၵႂၢမ်းႁူႉ ႁႂ်ႈၵူၼ်းမိူင်းမၼ်း မီးလွင်ႈလႅင်းပၢင်ႇမႃးၼၼ်ႉ ပဵၼ်လွင်ႈ ဢၼ်ဢမ်ႇထုၵ်ႇဢမ်ႇမႅၼ်ႈၸႂ် ၸပဵင်ႇၶဝ်လႄႈ လိုပ်ႈမၼ်းဢွၵ်ႇမိူင်းထႅင်ႈလႄႈ လႆႈၽၢတ်ႇဝၢၼ်ႈမိူင်း ၵႂႃႇထႅင်ႈၵမ်းၼိုင်ႈ မိူဝ်ႈ 28.2.1888 ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈၼၼ်ႉ မၼ်းၵႂႃႇထိုင် ၵျပၢၼ်ႇ၊ ဢမေႇရိၵၼ်ႇ ယဝ်ႉ ၵႂႃႇၸူး မိူင်းဢိင်ႇၵလၢၼ်ႇသေ ယူႇဝႆႉ တီႈဝဵင်းလၼ်ႇၻၼ်ႇ။ မိူဝ်ႈၼၼ်ႉ တႅမ်ႈလိၵ်ႈ ဢၼ်ဝႃႈ “ၵႂၢမ်းႁူႉပႄႉလႆႈ တင်းတၢႆ” ၼႆၼၼ်ႉထႅင်ႈ။ 1889 ၶၢႆႉၵႂႃႇ တီႈ ပႄးရိတ်ႉ ထႅင်ႈယဝ်ႉ သိုပ်ႇ ၵႂႃႇပႄႇလၵျီႇယမ်ႇ။ 1891 တႅမ်ႈၸိူင်း ဢၼ်ဝႃႈ “မိူင်းလႃႇမၢၵ်ႈလူင်” လႄႈ လိုဝ်းလင်မႃးထႅင်ႈ ပပ်ႉၼိုင်ႈၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၸိူင်းႁူဝ်ၼႆႉ တႅမ်ႈၼႄဝႆႉ လွင်ႈၸပဵင်ႇ ပႄႉၵိၼ်ၵူၼ်းမိူင်းၼၼ်ႉ တႅၵ်ႇတႅၵ်ႇလႅင်းလႅင်းလႄႈ ၶႅၼ်းထႅင်ႈႁႅင်းၼမ်ႉၸႂ်ၵူၼ်းမိူင်းမၼ်း ႁၵ်ႉၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈမႃး ႁၢဝ်ႉႁၢဝ်ႉႁႅင်းႁႅင်းယဝ်ႉ။
လွၵ်းလၢႆးရီႇၸႃႇႁဵတ်းၼၼ်ႉ တုမ်ႉတိူဝ်ႉယွၼ်ႈၸႂ် ၸပဵင်ႇၼႅၼ်ႇလႄႈ ၶုၼ်မိူင်းတိၺွပ်း သူၺ်ႇပီႈမဵဝ်းၼွင်ႉလႄႈ သၢႆႁိူဝ်ႇၸိူဝ်ႉၶိူဝ်းမၼ်း တင်းသဵင်ႈသေမဝ်ႇၵႃး သိမ်းဢဝ်ပႃး ၶူဝ်းၶွင်တင်းသဵင်ႈယဝ်ႉ ၸုတ်ႇပႅတ်ႈႁိူၼ်းယေးလႄႈ ႁူင်းၵၢၼ်ၸိူဝ်ႉၶိူဝ်းမၼ်းၼၼ်ႉ တင်းမူတ်း။ လႆႈၶၢဝ်ႇၼၼ်ႉယဝ်ႉ ရီႇၸႃႇ တႅမ်ႈလိၵ်ႈ ယွၼ်းၶဝ်ႈမိူင်းၾိလိပ်ႉပိၼ်း(ၸ်)ၶိုၼ်း တီႈလူင်ပွင်ၸိုင်ႈၸပဵင်ႇ။ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈၸပဵင်ႇ ၽွမ်ႉႁႂ်ႈၶဝ်ႈမိူင်းၶိုၼ်းလႄႈ 1892 ၽႅဝ်ၶိုၼ်းမိူင်း။ ၽႅဝ်မိူင်းယဝ်ႉ တႅမ်ႈလိၵ်ႈတၢင်ႇထိုင်ၶုၼ်ၸပဵင်ႇ ႁႂ်ႈပွႆႇပၼ် သူၺ်ႇပီႈမဵဝ်းၼွင်ႉၸိူဝ်ႉၶိူဝ်းမၼ်း တင်းသဵင်ႈလႄႈ ဢွၼ်ၵၼ်လွတ်ႈဢွၵ်ႇၶွၵ်ႈၶိုၼ်း။
ဝၢႆးၼၼ်ႉယဝ်ႉ မၼ်းၶွတ်ႇၽွတ်ႈ ၸုမ်းၾိလိပ်ႉပိၼ်း(ၸ်) ဢၼ်မီး ၶေႃႈယိူင်းဢၢၼ်း တႃႇႁၢမ်ႈ လုၵ်ႈဢွၼ်ႇၾိလိပ်ႉပိၼ်း(ၸ်) ၵိၼ်လဝ်ႈ၊ သူႇယႃႈ၊ တေႃႇလွင်းၼၼ်ႉသေ ႁႂ်ႈလႆႈၸွႆႈထႅမ် ၵူၼ်းၽၢၼ်ၶၢၼ်ၸႂ် ၼၼ်ႉမႃး။ ပဵၼ်လွင်ႈသၢၼ်ၶတ်း လၵ်းၼၢမ်းၶုၼ်ၸပဵင်ႇလႄႈ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈၸပဵင်ႇ မၵ်းမၼ်ႈ ပဵၼ်ၸုမ်းလုၵ်ႉၽိုၼ်ႉ ၼႆထႅင်ႈ။ ၼႂ်းၵူၼ်းမိူင်းၵေႃႈ ၼမ်ႉၸႂ် ႁၵ်ႉၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈ ဝၢၼ်ႈမိူင်းတိုၼ်ႇၶိုၼ်ႈမႃးၼၼ်ႉ ပဵၼ်လွင်ႈတၢင်း ဢၼ်မႃးထႅင်ႈႁႅင်း ႁႂ်ႈၸုမ်းၾိလိပ်ႉပိၼ်း(ၸ်) ယႂ်ႇလိူဝ်ၵဝ်ႇမႃးထႅင်ႈလႄႈ ဢမ်ႇထုၵ်ႇၸႂ် လူင်ပွင်ၸိုင်ႈၸပဵင်ႇထႅင်ႈလႄႈ ဢမ်ႇမီးလွင်ႈတွင်ႈထၢမ်သင်သေ တိၺွပ်းရီႇၸႃႇၵႂႃႇၶင်ဝႆႉ တီႈတပ်ႉလူင်ၸပဵင်ႇ ၽူဝ်ႉသၢၼ်ႇသီႇ တႃႇၵူဝ်ႇ ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ဝၢႆးၼၼ်ႉယဝ်ႉ ဢဝ်မၼ်းသူင်ႇၵႂႃႇ တီႈၵုၼ်မိၼ်ႇတၼၢဝ်ႇသေ ႁႂ်ႈမၼ်း ၵႂႃႇယူႇဝႆႉ တီႈဝဵင်းတႃႇပီႇတၢၼ်။
မိူဝ်ႈယူႇတီႈၼၼ်ႈၵေႃႈ ၸွႆႈယူတ်းယႃပၼ် ၸိူဝ်ႉၶိူဝ်းမၼ်း ဢၼ်ၽၢၼ်ၵႅၼ်း၊ ၸွႆႈသွၼ်လိၵ်ႈလၢႆးပၢႆးႁူႉႁၼ် ပၼ်ၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈမၼ်း ၸိူဝ်းဢမ်ႇမေႃလိၵ်ႈ၊ ၸိူဝ်းဢမ်ႇမီးၵႂၢမ်းႁူႉၼၼ်ႉသေ မဝ်ႇၵႃး ၸွႆႈႁႂ်ႈမီး ၼမ်ႉၵိၼ် ၼမ်ႉၸႂ်ႉ လိူင်ႇလိူဝ်မႃးထႅင်ႈ။ ၽႅဝ်ႁွတ်ႈတီႈလႂ်၊ မီးယူႇၼႂ်းၾဝၸၢတ်ႈပၢၼ်လႂ်ၵေႃႈယႃႇ ဢိင်ၼိူဝ်ပဵၼ်ၽူႈႁၵ်ႉၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈလႄႈ ရီႇၸႃႇ ဢမ်ႇလိူၵ်ႈၵၢၼ်၊ ဢမ်ႇလိူၵ်ႈၸၼ်ႉသေ တိုၼ်းပူၵ်းပွင်ၸွႆႈထႅမ်ပၼ် တီႈၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈမၼ်း ယူပ်ႈယွမ်းဝႆႉယူႇၼၼ်ႉ တႃႇသေႇ။
မၼ်းယူႇတီႈ ဝဵင်းတႃႇပီႇတၢၼ်ႇ ႁိုင်(4)ပီယဝ်ႉၼၼ်ႉ ၵုၼ်ၵျူးၿႃး ဢၼ်လႆႈၶၢမ်ႇၸပဵင်ႇၶႂၢၵ်ႈဝႆႉ ၼင်ႇၾိလိပ်ႉပိၼ်းၼၼ်ႉသမ်ႉ ဢွၼ်ၵၼ်ပဵၼ် တွင်ႉလႄႈ ၸွမ်းၼင်ႇၸေႇတၼႃႇမေႃယႃၵေႃႉၼိုင်ႈ မီးယူႇၼၼ်ႉသေ ၶႂ်ႈသိုပ်ႇသၢႆၸႂ်ပိူၼ်ႈပၼ်ထႅင်ႈလႄႈ မၼ်းၸင်ႇတၢင်ႇလိၵ်ႈ ယွၼ်းၵႂႃႇပဵၼ် မေႃယႃတီႈၵုၼ်ၵျူးပႃး။ ၸပဵင်ႇပၼ် ဢၶႂၢင်ႉလႄႈ 1896 မၼ်းဢွၵ်ႇၵႂႃႇ ၸူးဝဵင်း ပႃႇၸီႇလူဝ်ႇၼႃႇသေ ဢၢၼ်းသိုပ်ႇၵႂႃႇ ၵျူးပႃး ၼႆယဝ်ႉ။
မိူဝ်ႈၽွင်းၼၼ်ႉ ၵူၼ်းမိူင်းၾိလိပ်ႉပိၼ်း(ၸ်) ဢွၼ်ၵၼ်ၶဝ်ႈၸႂ် တႃႇၶဝ်ႈ ပၢင်တိုၵ်း ႁႂ်ႈလွတ်ႈလႅဝ်းၵွၼ်းၶေႃ ၼႅၼ်ႇယဝ်ႉလႄႈ ၸုမ်းၵႃႇတိပူႇၼၢၼ်ႇ ဢၼ်ပူဝ်ႇၼိူဝ်ႇပႃႇၸီႇယူဝ်ႇ ဢွၼ်ႁူဝ်ၼၼ်ႉ သမ်ႉဢွၼ်ၵၼ်လုၵ်ႉၽိုၼ်ႉ ၸပဵင်ႇ။ ဢဝ်လွင်ႈတၢင်းၼၼ်ႉ ပဵၼ်သုၼ်ႇလီသေ ၸပဵင်ႇၶဝ် ၸင်ႇတွႆႇ သၢႆလူမ်း ႁႂ်ႈတိၺွပ်းရီႇၸႃႇလႄႈ ယင်းပႆႇထိုင်ၵျူးပႃး တိုၵ်ႉမီးဝႆႉယူႇၼိူဝ် ႁိူဝ်းသၢင်းၽေႃး တီႈႁွင်ႈတတ်းလူင်သူးဢႅတ်ႉၼၼ်ႉၵူၺ်း ရီႇၸႃႇလႆႈ ၶၢမ်ႇတိၺွပ်း သူင်ႇမိူဝ်းဝဵင်းမၼီႇလႃႇ၊ မိူင်းၾိလိပ်ပိၼ်း(ၸ်)ၶိုၼ်း။
ၽႅဝ်မိူင်းၶိုၼ်းယဝ်ႉၵေႃႈ လႆႈၶၢမ်ႇၶုၼ်မိူင်း ဢၼ်ပဵၼ်ၸပဵင်ႇၼၼ်ႉမၢပ်ႇ လၢတ်ႈႁိၼႄးဝႃႈ ပဵၼ်ၽူႈၶဝ်ႈပႃးၼႂ်း ၸုမ်းၵႃႇတိပူႇၼၢၼ်ႇၼႆသေ ဢဝ် လုမ်းတြႃးတပ်ႉသိုၵ်း ထတ်းသၢင်ႈတၢင်းၽိတ်း ရီႇၸႃႇ။ ၽွင်းၼၼ်ႉ ႁူႉဝႃႈ ႁဵတ်းႁိုဝ်ၵေႃႈ တေဢမ်ႇလွတ်ႈတၢမ်ႇတၢႆၼႆသေ ရီႇၸႃႇ တႅမ်ႈဝွၵ်း ၵႂၢမ်းသူင်ႇသင်ႇၵဝ်ၶႃႈ ၶေႃႈလိုၼ်းသုတ်း ၼႆၼၼ်ႉထႅင်ႈ။ ဝွၵ်းၼႆႉပဵၼ် ဝွၵ်းၸိၼႄသဵၼ်ႈတၢင်း ႁႂ်ႈၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈမၼ်း တိုၵ်းဢဝ်လွတ်ႈလႅဝ်း ၵွၼ်းၶေႃလႄႈ လႆႈပဵၼ်ဝွၵ်းၶိုၵ်ႉတွၼ်း ၵိုၵ်းပိုၼ်းၾိလိပ်ႉပိၼ်း(ၸ်) မႃး တႄႉတႄႉဝႃႈဝႃႈ ႁူဝ်ၼိုင်ႈၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
29.12.1896 ပဵၼ်ဝၼ်းရီႇၸႃႇ လႆႈၶၢမ်ႇလုမ်းတြႃးသိုၵ်း တတ်းသိၼ်ပၼ် တၢမ်ႇတၢႆဝႃႈ “ၼႂ်းၶၢဝ်း 24 ၸူဝ်ႈမူင်းႁႂ်ႈဢဝ် ၵွင်ႈယိုဝ်းတၢႆ” ၼႆယဝ်ႉ။ ရီႇၸႃႇ ဢမ်ႇၵူဝ်ဢမ်ႇႁႄ။ ႁတ်းငၢၼ်ႁတ်းလႅင်တႄႉတႄႉ။ ႁူႉဝႃႈ တေလႆႈတၢႆယဝ်ႉ ၼႆသေတႃႉ ၵမ်းလိုၼ်းသုတ်းၼၼ်ႉ ယင်းတႅမ်ႈလိၵ်ႈၵၢဝ်ႇထိုင် ပေႃႈမႄႈပီႈၼွင်ႉၼႆၼၼ်ႉ ထႅင်ႈၽိုၼ်ၼိုင်ႈယူႇ။

30.12.1896 ၵၢင်ၼႂ် (7)မူင်း ရီႇၸႃႇလႆႈၶၢမ်ႇၸပဵင်ႇဢဝ်ၵွင်ႈယိုဝ်း ပၼ် တၢမ်ႇတၢႆၵႂႃႇယူႇယဝ်ႉ။ ရီႇၸႃႇတၢႆၵႂႃႇယဝ်ႉ လႆႈသွင်ပီၼၼ်ႉ မိူင်းၾိလိပ်ႉပိၼ်း(ၸ်)ၵေႃႈ လႆႈလွတ်ႈဢွၵ်ႇတႂ်ႈၸပဵင်ႇ ယူႇယဝ်ႉ။
ရီႇၸႃႇ တၢႆၵႂႃႇသေတႃႉ ၼႂ်းႁူဝ်ၸႂ်ၵူၼ်းမိူင်းၾိလိပ်ႉပိၼ်း(ၸ်) ၶဝ်ၼၼ်ႉတႄႉ ယင်းတိုၵ်ႉမီးရီႇၸႃႇယူႇ။ ယင်းတိုၵ်ႉဢွၼ်ၵၼ် ဢဝ်ၵုင်ႇမုၼ်ယွင်ႈယေႃးသေ တွင်းမၢႆဝႆႉဝႃႈ ‘‘ၽူႈႁတ်းႁၢၼ်လူင် ဢၼ်ဢဝ်သၢႆၸႂ် ၼိူဝ်ႉလိူတ်ႈ တၢင်လႅၵ်ႈပၼ် ၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈ ဝၢၼ်ႈမိူင်း ၾိလိပ်ႉပိၼ်း(ၸ်)ႁဝ်း မေႃယႃလူင်ၵျူဝ်ႇၸေးရီႇၸႃႇ” ၼႆယူႇ။ ၵႃႈဝႃႈ မိူင်းၾိလိပ်ႉပိၼ်း(ၸ်) ယင်းတိုၵ်ႉမီးယူႇၼၼ်ႉ မေႃယႃလူင်ၵျူဝ်ႇၸေးရီႇၸႃႇ ၵေႃႉၼိုင်ႈၵေႃႈ တေတိုၵ်ႉသိုပ်ႇမီးယူႇတႃႇသေႇ။ တူဝ်တၢႆ ၸိုဝ်ႈဢမ်ႇႁၢႆ ယွၼ်ႉႁၵ်ႉၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈဝၢၼ်ႈမိူင်း ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
မုင်ႈမွင်းၸိူဝ်ႉၶိူဝ်းတႆး တေမီးၽူႈဢွၼ်ႁူဝ် ဢၼ်မီးၵႂၢမ်းႁူႉၼမ်၊ မီးႁူဝ်ၸႂ်လီ၊ မီးၼမ်ႉၸႂ်ႁၵ်ႉၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈဝၢၼ်ႈမိူင်း ၼင်ႇရီႇၸႃႇ ၼၼ်ႉယူႇ။