သျီႇတႃႇၵၢႆး

သျီႇတႃႇၵၢႆး (Shi Dakai)

(March 1831 – 25 June 1863)

လၵ်းသဝ်ႁိၼ် မၢႆတွင်း သျီႇတႃႇၵၢႆး တီႈၶျႅၼ်ႇတူႇ Shi-Dakai-Monument

ထၢႆးပိင်းလုၵ်ႉၽိုၼ်ႉ (Taiping Rebellion) AD (1850 - 1864)

သင်တေၶႆႈလွင်ႈ သျီႇတႃႇၵၢႆးၸိုင် တေလႆႈတႄႇၶႆႈၼႄ ပိုၼ်းၸုမ်းထၢႆးပိင်း လုၵ်ႉၽိုၼ်ႉ ၸဝ်ႈႁေႃသႅင်မိူင်းၶႄႇ ၶိူဝ်းႁိူၼ်းၶျိင်း လႄႈ လွင်ႈၵူၼ်း မိူင်းတူၵ်း ၶဝ်ႈမႃးပႄႉၵိၼ် ၵူၼ်းမိူင်းၶႄႇၼၼ်ႉ ပႃးယဝ်ႉ။

ၸဝ်ႈႁေႃသႅင်ၶိူဝ်းႁိူၼ်းၶျိင်းလႄႈ ၵူၼ်းမိူင်းၶႄႇ

သၢႆသိုပ်ႇႁေႃသႅင်မိူင်းၶႄႇ ပၢၼ်လိုၼ်းသုတ်းၼၼ်ႉ ပဵၼ်ၶိူဝ်းႁိူၼ်းၶျိင်း (Qing dynasty) ဢၼ်ပဵၼ်ၶိူဝ်းမၢၼ်ႇၶျူး(Manchu) ၽွင်းငမ်းမိူင်းၶႄႇ ၼႂ်းၸူဝ်ႈၶၢဝ်း AD(1644 – 1911) ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
AD (1850-1864) ပဵၼ်ၶၢဝ်း ၸူဝ်ႈၸုမ်းထၢႆးပိင်း (Taiping Rebellion) လုၵ်ႉၽိုၼ်ႉႁေႃသႅင်ၶျိင်း ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ပဵၼ်ၸုမ်းၵူၼ်းမိူင်း ဢဝ်သႃႇသၼႃႇပဵၼ်ငဝ်ႈသေ ၽိုၼ်ႉၶိုၼ်းႁေႃသႅင် ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
ၶႄႇၶိူဝ်းႁၢၼ်ႉ(Han)လႄႈ ၵူၼ်းၵိုၵ်းမိူင်းၶႄႇ ႁၼ်ဝႃႈ သၢႆသိုပ်ႇႁေႃသႅင်ၶဝ် ၶိူဝ်းႁိူၼ်းၶျိင်း(Qing)ၼၼ်ႉ ပဵၼ်ၵူၼ်းၶိူဝ်းမၢၼ်ႇၶျူး ဢၼ်ယူႇမိူင်းပွတ်းႁွင်ႇၼၼ်ႉ ဢဝ်ႁႅင်းသိုၵ်းမႃးတိုၵ်းယဝ်ႉ ဢုပ်ႉပိူင်ႇမိူင်းၶႄႇဝႆႉၵူၺ်းလႄႈ လႆႈၶၢမ်ႇၵူၼ်းတၢင်ႇၶိူဝ်းတၢင်ႇမိူင်း မႃးၽွင်းငမ်းမိူင်းၼႆသေ ဢမ်ႇႁၼ်လီ ၼိူဝ်ၸဝ်ႈႁေႃသႅင်ၶဝ်မႃးယူႇယဝ်ႉ။

ၵူၼ်းမိူင်းတူၵ်း ဢဝ်ယႃႈၾိၼ်ႇၶဝ်ႈမိူင်းၶႄႇ

မိူဝ်ႈပၢၼ်ၶျိင်းၼၼ်ႉ မႅၼ်ႈမိူဝ်ႈၵူၼ်းမိူင်းတူၵ်းၶဝ် မႃးႁႃလွင်ႈထၢင်ႇႁၢင်ႈ ၵႃႉၶၢႆလႄႈ ၶႂၢၵ်ႈၶဝ်ႈမိူင်းဝၼ်းဢွၵ်ႇမႃးသေ ၶဝ်ႈထိုင် ၼႂ်းမိူင်းၶႄႇမႃးယဝ်ႉ။ ၵုင်ႇပၼီႇၵႃႉၶၢႆ (Trade company)မိူင်းတူၵ်း ၵုင်ႇပၼီႇဢင်းၵိတ်ႉၵႃႉၶၢႆ မိူင်းဢွၵ်ႇ(British East India trading company)ၼၼ်ႉ ဢဝ်ၵုၼ်ႇၶဝ် မႃးၶၢႆမိူင်းၶႄႇယဝ်ႉ သိုဝ်ႉၼဵင်ႈႁႅင်ႈ၊ ၽႃႈလၢႆႈ၊ ၶိူင်ႈၸႂ်ႉဝေႈ(မေႈ)မိူင်းၶႄႇ မိူဝ်းၶိုၼ်း။ ၵူၼ်းမိူင်းတူၵ်းၶဝ် ၶႂ်ႈလႆႈ ၵုၼ်ႇမိူင်ႈၶႄႇ တၢၼ်ႇႁိုဝ်ၵေႃႈယႃႇ ၵုၼ်ႇမိူင်းတူၵ်းၶဝ် ဢဝ်မႃးၼၼ်ႉ မၢင်ဢၼ်ၵေႃႈ ပဵၼ်မဵဝ်းဢၼ်မိူင်းၶႄႇ မီးယူႇယဝ်ႉလႄႈသင်၊ ဢမ်ႇၸႂ်ႈၵုၼ်ႇ ဢၼ်ၶႄႇၶႂ်ႈလႆႈလႄႈသင် ၵုၼ်ႇ မိူင်းတူၵ်း ၶၢႆဢမ်ႇၶၢတ်ႇ။ ၵုင်ႇမၼီႇမိူင်းတူၵ်း ၵႃႉသုမ်းဝႆႉ။ ၼင်ႇႁိုဝ်တေလႆႈ ၼမ်ႉတွၼ်းၶိုၼ်းၼၼ်ႉ ဢဝ်ယႃႈၽိၼ်ႇယႃႈလမ် မႃးၸႅၵ်ႇလၢႆသေ ႁဵတ်းႁႂ်ႈၵူၼ်းမိူင်းၶႄႇ ၸပ်းယႃႈ။ မိူဝ်ႈၸပ်းယိၼ်ႉယဝ်ႉ ၶိုၼ်ႈၶၼ်ယႃႈ ၶၢႆပၼ်ၵႃႈၵႃႈသေ ႁဵတ်းႁႂ်ႈလႆႈၼမ်ႉတွၼ်းၼမ်။
မိူဝ်ႈလႆႈႁူႉႁၼ်ဝႃႈ ၵူၼ်းမိူင်းၶဝ် ၸပ်းတိတ်းယႃႈၽိၼ်ႇသေ ဢၵျၢင်ႉလူႉ ၼႆၼၼ်ႉ ၶုၼ်ၶႄႇပၼ်တၢမ်ႇ။ ႁႂ်ႈၶီႈယႃႈ တတ်းယႃႈ။ AD1799 ၼၼ်ႉတမ်းပၵ်းပိူင် ႁႄႉႁၢမ်ႈ လွင်ႈၵႃႉၶၢႆယႃႈၽိၼ်ႇသေတႃႉ ၵူၼ်းႁၢပ်ႇၵၢၼ်ၶုၼ် ၼႂ်းၸုမ်းလူင်ပွင်ၸိုင်ႈ ၸဝ်ႈႁေႃသႅင်ၶျိင်း ၸိူဝ်းဢၵျၢင်ႉလူႉၼၼ်ႉလၵ်ႉ ပိုတ်ႇတၢင်းပၼ် ႁႂ်ႈသိုပ်ႇၵႃႉၶၢႆလႆႈယူႇလႄႈ ပၵ်းပိူင် ဢမ်ႇတုမ်ႉယွၼ်ႈ။
ၵမ်းလိုၼ်းသုတ်း ၶႄႇတိၺွပ်း ယႃႉလူႉပႅတ်ႈယႃႈၽိၼ်ႇ(20,000)တိူၵ်ႈ လႄႈ လႆႈပဵၼ်သိုၵ်းတေႃႇၵၼ် တင်းၵုင်ႇမၼီႇဢင်းၵိတ်ႉ ၼႂ်းၸူဝ်ႈၶၢဝ်း AD (1839 – 1842) ၼၼ်ႉမႃးယူႇယဝ်ႉ။

မိူင်းတူၵ်းလႄႈမိူင်းၶႄႇ

ပီ 1841 တပ်ႉသိုၵ်းဢင်းၵိတ်ႉ သိမ်းဢဝ် ႁွင်ႇၵွင်ႇ (Hong Kong) လႄႈ ဝဵင်းၶျႅၼ်းၵၢင်း(Chin Kiang) ဢၼ်မီးတီႈၵျၢႆႇၸူႇ(Jiangsu)။ ဢင်းၵိတ်ႉ ဝႃႈတေတိုၵ်းသိမ်းဢဝ် ဝဵင်းလူင်ငဝ်ႈမိူင်းၶႄႇ ပေႇၵျိၼ်း(Beijing)ၼႆလႄႈ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈၶႄႇ ၼႅတ်ႈယွမ်းပၼ်သေ 29.8. 1842 လူင်းလၢႆးမိုဝ်း လိၵ်ႈႁူမ်ႈမၢႆ ၼၢၼ်ႇၵိင်း (Treaty of Nanking)ယဝ်ႉ လႆႈယွမ်းၸွမ်းၼင်ႇ ဢင်းၵိတ်ႉယွၼ်း ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
ယွၼ်ႉၼၼ် လႆႈဢဝ်ႁွင်ႇၵွင်ႇ လႄႈ ဝဵင်းတႃႈႁိူဝ်း ဢမွႆး(Amoy) ႁိုဝ်ဝႃႈ သျႃးမိၼ်း(Xiamen)၊ ၵၢၼ်တွၼ်ႇ(Canton) ႁိုဝ်ဝႃႈ ၵႂၢင်းၵျူဝ်း (Guang- zhou)၊ ၾူးၸူင်း (Fuzhou, Foochow)၊ ၺိင်ပူဝ်း (Ningpo)၊ သျၢင်ႉႁၢႆး (Shanghai)ၸိူဝ်းၼၼ်ႉ လႆႈပၼ်ဢင်းၵိတ်ႉ မီးလွင်ႈထၢင်ႇႁၢင်ႈ ၵႃႉၶၢႆလႆႈ ယူႇယဝ်ႉ။ လိူဝ်သေၼၼ်ႉ တေလႆႈတႅၼ်းပၼ်ၶိုၼ်း ၸရိပ်ႈသိုၵ်း ဢၼ်ဢင်းၵိတ်ႉ မႃးတိုၵ်းမိူင်းၶႄႇၼၼ်ႉ 50 လၢၼ်ႉၻေႃႇလႃႇ($50 million) ၼႆထႅင်ႈယူႇယဝ်ႉ။
3.7.1844 လႆႈႁဵတ်း လိၵ်ႈႁူမ်ႈမၢႆဝၢင်ႁၢႆ(Treaty of Wanghai) ဢၼ်ဢမေႇရိၵၼ်ႇ(USA) မႃးယွၼ်းသုၼ်ႇၵႃႉၶၢႆၼၼ်ႉထႅင်ႈ။ ပဵၼ်လိၵ်ႈႁူမ်ႈမၢႆ ဢၼ်ဢမေႇရိၵၼ်ႇလႄႈၶႄႇ တူၵ်းလူင်းၵၼ် ပွၵ်ႈဢွၼ်တၢင်း သုတ်း ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ 1856 ပႅင်ႇသဵတ်ႈ (French) ၶဝ်ႈမႃးထႅင်ႈ။ 1858 ႁဵတ်း လိၵ်ႈႁူမ်ႈမၢႆထႅၼ်ၸိၼ်(Treaty of Tientsin)လႄႈ ဢင်းၵိတ်ႉ၊ ဢမေႇရိၵၼ်ႇ၊ ပႅင်ႇသဵတ်ႈ၊ ရႃးသျႃး ၶဝ်ဢွၼ်ၵၼ်မၵ်းမၼ်ႈ ၵၢၼ်ၵႃႉၶၢႆယႃႈၽိၼ်ႇ ၶဝ်ႈၼႂ်းၵၢၼ်ၵႃႉၶၢႆ တႂ်ႈပၵ်းပိူင် ၼႆယဝ်ႉ။

မိူဝ်ႈပီ 1860 ၶႄႇလႆႈဢဝ်ဢိူင်ႇ ၵႅဝ်လုၼ်း(Kowloon) ပၼ်ဢင်းၵိတ်ႉ (Britain) ႁႂ်ႈႁူမ်ႈၸွမ်း တႂ်ႈၵုၼ်ႁွင်ႇၵွင်ႇသေ လႆႈဢဝ်မၢၼ်ႇၶျူးရီးယႃး (Manchuria)မၢင်တွၼ်ႈ ဢၢပ်ႈပၼ်တႂ်ႈ ရႃးသျႃး(Russia) ၵႂႃႇယူႇယဝ်ႉ။

လွင်ႈလႆႈမီးမႃး ၸုမ်းလုၵ်ႉၽိုၼ်ႉ

ၵူၼ်းမိူင်းတူၵ်း မႃးၵႃႉၶၢႆၼၼ်ႉ မိူင်းၶႄႇတႄႉ လႆႈသုမ်းသိုၵ်း၊ လႆႈသုမ်း လႅၼ်လိၼ်၊ လႆႈတင်းဢူၵ်းဢၢႆသေမဝ်ႇၵႃး လႆႈထုၵ်ႇၼီႈ ဢၼ်တေလႆႈ တႅၼ်းၶိုၼ်း ၵႃႈၶၼ်ဢၼ်ၶဵၼ် ႁၢင်ႈသိုၵ်းမႃးတိုၵ်းၶဝ်ၼၼ်ႉထႅင်ႈ။
ၼင်ႇႁိုဝ် တေပၼ်ၼီႈသိုၵ်းလႆႈ လႄႈ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈႁေႃသႅင် ၵဵပ်းၶွၼ်ႇ လိူဝ်မႃး ၼိူဝ်ၵူၼ်းၽၢၼ် ၸဝ်ႈႁႆႈၸဝ်ႈၼႃး ၸိူဝ်းဢမ်ႇၸၢင်ႈတူင်ႉတူဝ်ယူႇ ၼၼ်ႉထႅင်ႈ။ ၸဝ်ႈႁႆႈၸဝ်ႈၼႃး ဢမ်ႇမီးတႃႇပၼ်ၶွၼ်ႇလႄႈ ၵူၼ်းႁၢပ်ႇၵၢၼ်ႁေႃသႅင် သမ်ႉ သိမ်းဢဝ်ၵူႈယိူင်ႈ။ လုၵ်ႈလၢင်းၼၢင်းမေး ဢမ်ႇၵိုတ်း တိၺွပ်းဢဝ်ၵႂႃႇႁဵတ်း ၶီႈၶႃႈ။ ၵူၼ်းၽၢၼ်လႄႈ ၸဝ်ႈႁႆႈၸဝ်ႈၼႃး ပၢႆႈဢွၵ်ႇပဵၼ်ၽုင်ပဵၼ်ၵႄ။ ၵူၼ်းမိူင်းၵေႃႈ ၽၢၼ်ၼႃႇယဝ်ႉလႄႈ လႆႈႁႃလၵ်ႉၸၵ်ႉၶုတ်ႈ လဵင်ႉၼႃႈႁိူၼ်း။ ဝၢၼ်ႈမိူင်း ဢမ်ႇၵတ်းယဵၼ်သေဢိတ်း။
ၼင်ႇႁိုဝ်တေမီးႁူမ်ႇလူမ်ႈသေ ယူႇသဝ်းႁႃၵိၼ်လႆႈလႄႈ လႆႈႁူမ်ႈၵၼ်ယူႇ ပဵၼ်မုၵ်ႉပဵၼ်ၸုမ်းဝႆႉယဝ်ႉ။ ၼင်ႇႁိုဝ် တေႁႃလဵင်ႉၵၼ်လႆႈၼၼ်ႉ လိူဝ်သေ ႁဵတ်းၸူၼ် ႁိမ်ဢဝ်ၶူဝ်းၶွင်ပိူၼ်ႈၼၼ်ႉ ဢမ်ႇၸၢင်ႈႁဵတ်းသင်။ သိုၵ်းႁေႃသႅင်ၵေႃႈ ႁူႉဝႃႈလူဝ်ႇလႆႈၶွၼ်ႇၵူၺ်းသေ ႁိမ်ဢဝ်ၸၵ်ႉဢဝ်ယူႇၵူၺ်းလႄႈ ဢမ်ႇပိူင်ႈၵၼ်တင်းၸူၼ်။
ယႃႈၽိၼ်ႇ ဢၼ်ၵူၼ်းမိူင်းတူၵ်း ဢဝ်ၶဝ်ႈမႃးၼၼ်ႉၵေႃႈ လိူင်ႇမၢၵ်ႈ ၽႄႈတိူၼ်းယူႇ ၵူႈမိုဝ်ႉၵူႈဝၼ်း။ ၸဝ်ႈယႃႈၵေႃႈ လိူင်ႇမႃးၵူႈမိုဝ်ႉၵူႈဝၼ်း။ ၵူၼ်းမိူင်းၶႄႇၶဝ် ႁၼ်ဝႃႈ ယွၼ်ႉၶုၼ်ၶိူဝ်းႁိူၼ်းၶျိင်း ဢၼ်ပဵၼ်ၶိူဝ်းမၢၼ်ႇၶျူး လုၵ်ႉတၢင်ႇမိူင်း မႃးဢုပ်ႉပိူင်ႇၶဝ်ဝႆႉၼၼ်ႉ ပႅတ်ႈလၢႆလႄႈ ၵူၼ်းၼွၵ်ႈမိူင်းၶဝ် ၸင်ႇလႆႈမႃးပႄႉၵိၼ်ယူႇ ၼႆယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈၼၼ်ႉ ၶိူဝ်းႁၢၵ်ႉၵႃႇ(Hakka)ၶဝ် ၽိတ်းၸႂ် ႁၢဝ်ႉႁႅင်းလိူဝ်ပိူၼ်ႈ။

ၸုမ်းထၢႆးပိင်းလုၵ်ႉၽိုၼ်ႉ

ၽွင်းမိူဝ်ႈ မိူင်းယုင်ႈယူႇၼၼ်ႉ ႁူင်ၵျိဝ်းၶႂၢၼ် (Hong Xiuquan) ၵူၼ်းၶိူဝ်း ႁၢၵ်ႉၵႃႇၼၼ်ႉ ပဵၼ်ၽူႈၼၢမ်း ၸုမ်းဢၼ်ၼိုင်ႈမႃး။ ႁူင်ၵျိဝ်းၶႂၢၼ် ပဵၼ် ၵူၼ်းၽၢၼ်၊ ၺၢၼ်ႇလႅတ်း၊ ဢွၵ်းၽၢႆလႄႈ ၵူၼ်းဝၢၼ်ႈၶဝ်ႁၼ်ဝႃႈ မၼ်း တေၶဝ်ႈတွပ်ႇပဵၼ် ၶုၼ်ႁၢပ်ႇၵၢၼ် လူင်ပွင်ၸိုင်ႈႁေႃသႅင်ယဝ်ႉ တေဢဝ် တင်းမၢၵ်ႈမီး မႃးပၼ်ၼႃႈႁိူၼ်းၶဝ်လႆႈ ၼႆယဝ်ႉ။ မၼ်းတႄႇၶဝ်ႈ ပၢင်တွပ်ႇ ပဵၼ်ၽူႈမီးၸၼ်ႉ ၼႂ်းၸုမ်းလူင်ပွင်ၸိုင်ႈႁေႃသႅင် မိူဝ်ႈ 1827 သေတႃႉ ၵၢၼ်ၸၼ်ႉတႅမ်ႇသုတ်း ၼႂ်းလုမ်းလူင်ပွင်ၸိုင်ႈၵူၺ်း ယင်းဢမ်ႇလႆႈ။ ပၢင်တွပ်ႇပီလႂ်ၵေႃႈ မၼ်းၵႂႃႇတွပ်ႇ။ ဢမ်ႇလႆႈသေပီ။
ၵႂႃႇပၢင်တွပ်ႇ မိူဝ်ႈလႂ်ၵေႃႈ လႆႈလတ်းၵႂၢင်းၵျူဝ်း၊ ၶျၼ်းထွၼ်(Guangzhou, Canton) ဝဵင်းငဝ်ႈငုၼ်းၵႃႉၶၢႆတေႃႇမိူင်းတူၵ်းၼၼ်ႉ တႃႇသေႇလႄႈ လႆႈႁူႉ ငဝ်းလၢႆး ဢၼ်ပဵၼ်ယူႇၼၼ်ႉ ဢိတ်းဢွတ်း။ 1837 မိူဝ်ႈတူၵ်းပၢင်တွပ်ႇ ပွၵ်ႈထိသၢမ်ယဝ်ႉ မႃးၶိုၼ်း။ ၸႂ်တူၵ်းၼႅၼ်ႇသေ မႃးၼၢဝ်ဢၢၼ်ႇလိူၼ်မၼ်း ၼႆယဝ်ႉ။ 1843 ၵႂႃႇတွပ်ႇထႅင်ႈ။ တူၵ်းထႅင်ႈ။ ထိုင်ႁိူၼ်းယဝ်ႉ ဝၼ်းၼိုင်ႈႁၼ် ပပ်ႉၶရိတ်ႉ ၵိူင်းပရူဝ်ႇတႅတ်ႉၸတိၼ်ႇ(Protestant) ၸႅၵ်ႇမႃး လႄႈ ပီႈဢၢႆႈၶႅၼ်ႈတွင်ႉမၼ်း မႃးပၼ်ဝႆႉၼၼ်ႉ မီးယူႇၼႂ်းၶဵင်ႇပပ်ႉမၼ်းသေ ဢဝ်လူဢၢၼ်ႇတူၺ်း။
လဵပ်ႈႁဵၼ်း သႃႇသၼႃႇၶရိတ်ႉယဝ်ႉ မၼ်းဝူၼ်ႉႁၼ်ဝႃႈ ‘‘တႃႇတေႁဵတ်း ႁႂ်ႈဝၢၼ်ႈမိူင်းၵတ်းယဵၼ်လႆႈၼၼ်ႉ ၵူၼ်းၵူႈၵေႃႉ တေလႆႈမီး ၸႂ်လီတေႃႇၵၼ်၊ ဢၼ်သင်ႇသွၼ်ၵၼ်လႆႈၼၼ်ႉ တေမီးသႃႇသၼႃႇၵူၺ်း” ၼႆသေ တင်ႈ ၸုမ်းသႃႇသၼႃႇမႂ်ႇ ဢၼ်ဢဝ် ၶရိတ်ႉပဵၼ်လၵ်းယဝ်ႉ ဢဝ်ၶေႃႈလီ ၼႂ်းသႃႇသၼႃႇထၢဝ်(Taoism)လႄႈ ပၢႆး ဝူၼ်ႉၵွၼ်ၾိဝ်းသျတ်ႉ( Confucius) ႁူမ်ႈ တင်းလွင်ႈယုမ်ႇယမ် ၵိုၵ်းမိူင်းမႃးၸဵမ်ၵွၼ်ႇၼၼ်ႉ ႁူမ်ႈၵၼ်ယဝ်ႉ မႃးတင်ႈၸုမ်းသႃႇသၼႃႇမႂ်ႇ ယူႇယဝ်ႉ။
ႁူင်ၵျိဝ်းၶႂၢၼ်(Hong Xiuquan) ယုမ်ႇယမ်ဝႃႈ ၶဝ်ပဵၼ်ၼွင်ႉတၢမ်း ၽြႃးယေႇသျူႉ ဢၼ်တေ မႃးလိုပ်ႈႁေႃႈ ၾီႁၢႆႉလူင် ဢွၵ်ႇမိူင်းၶဝ်ယဝ်ႉ တေၶျွတ်ႈ ၵူၼ်းမိူင်းပူၼ်ႉ တုၵ်ႉယၢၵ်ႈတင်းမူတ်း ၼႆယဝ်ႉ။ ဢမ်ႇၸႂ်ႈဝႃႈ တေလႅၵ်ႈလၢႆႈၶုၼ်ၵူၺ်း။ တေလႅၵ်ႈလၢႆႈပႃး လွင်ႈယူႇသဝ်းၵိၼ်သၢင်ႈ ႁႂ်ႈလႆႈသိူဝ်းသႃႇလူမ်ၸႂ်ၼႆလႄႈ ၶေႃႈယိူင်းဢၢၼ်းၶဝ်ပဵၼ် ၵၢၼ်သႃႇသ ၼႃႇ၊ ၵၢၼ်ၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈ၊ ၵၢၼ်မိူင်းမႃးႁူမ်ႈၵၼ်ယဝ်ႉ။ တင်ႈတႄႇ 1840 လူင်ပွင်ၸိုင်ႈၶျိင်း ႁႄႉႁၢမ်ႈတဵၵ်းတဵင် ၸိူဝ်းယုမ်ႇယမ်သႃႇသၼႃႇမႂ်ႇ ၼၼ်ႉမႃးယဝ်ႉ။
ၵူၼ်းယုမ်ႇယမ် ဢၢၼ်ႇႁူဝ်ႁဵင်မၼ်းမႃးၶွၼ်ႈတုမ်ၵၼ် တီႈဝဵင်းၵျိၼ်းၶျိၼ် (Jintian)၊ ၸႄႈတွၼ်ႈၵႂၢင်းသီ(Guangxi)။ တပ်ႉတုင်းၶဵဝ်ႁေႃၶမ်း မႃးတိၺွပ်း။ မိူဝ်ႈပၢႆႈဢမ်ႇလွတ်ႈယဝ်ႉၼၼ်ႉ ၽႅၼ်သိုၵ်းမုတ်း တိုၵ်းၶိုၼ်းလႄႈ December 1850 ၸုမ်းသႃႇသၼႃႇၼၼ်ႉ ပႄႉသိုၵ်းလႄႈ ႁႅင်းၸႂ်ၶိုၼ်ႈမႃးသေ January 1851 ၼၼ်ႉ သိုပ်ႇၶႂၢၵ်ႈတိုၵ်း ၼႂ်းၸႄႈတွၼ်ႈၵႂၢင်းသီ။
ၸိူဝ်းယုမ်ႇယမ်သေ ၶဝ်ႈႁူမ်ႈမႃးထႅင်ႈ တင်းၼမ်။ ယၢင်ၸဵဝ်းၶျိင်း (Yang Xiuqing) ၵူၼ်းၵႃႉ ယူႇၵႂၢင်းသီၼၼ်ႉဝႃႈ လႆႈငိၼ်းသဵင်ၽြႃး ၸိသင်ႇမႃး ၼႆသေ ဢွၼ်လုၵ်ႈၼွင်ႉ မႃးႁူမ်ႈၸွမ်း။ လိုၼ်းမႃး မၼ်းၶဝ်ႈပဵၼ် ၼႂ်းၸုမ်း ၽူႈၼၢမ်းယဝ်ႉ။
ၾွင်ယုၼ်ႇသျၢၼ်း(Feng Yun shan) လႄႈ ဝေႇၶျၢင်းႁုၺ်ႉ (Wei Changhui) ဢၼ်လုၵ်ႉၽိုၼ်ႉ ဝႆႉယူႇၼၼ်ႉ ဢွၼ်လုၵ်ႈၼွင်ႉ မိုၼ်ႇပၢႆ မႃးႁူမ်ႈ ႁူင်ၵျိဝ်းၶႂၢၼ်(Hong Xiuquan)။ မီးႁႅင်းသွင်မိုၼ်ႇ (20,000)ပၢႆယဝ်ႉလႄႈ ပိုၼ်ၽၢဝ်ႇတင်ႈ မိူင်းႁေႃသႅင်ၼိပ်ႉပၢၼ်ႇၵတ်းယဵၼ် (Kingdom of He-avenly Peace)။ ၵူၼ်းမိူင်းၵေႃႈ ႁၼ်လီၵမ်ႉထႅမ်မႃးထႅင်ႈ တင်းၼမ်။
19.3.1853 ၸုမ်းထၢႆးပိင်း သိမ်းလႆႈၼၢၼ်ၵျိင်း (Nanjing)ယဝ်ႉ လၢႆႈၸိုဝ်ႈပဵၼ်မႃး ထႅၼ်းၵျိင်း (Tianjing) ဢၼ်ပွင်ႇဝႃႈ ငဝ်ႈႁေႃသႅင်ၼိပ်ႉပၢၼ်ႇ ၵတ်းယဵၼ်(Heavenly Capital) ၼႆယဝ်ႉ။ ၸုမ်းလုၵ်ႉၽိုၼ်ႉၼၼ်ႉၵေႃႈ သႂ်ႇၸိုဝ်ႈဝႃႈ တပ်ႉထၢႆးပိင်း(Taiping) ၼႆယဝ်ႉ။ တႄႇၼၼ်ႉမႃး ႁေႃသႅင်ၶျိင်း သူင်ႇတပ်ႉ လွမ်ႉတိုၵ်းဝဵင်းၼၢၼ်ၵျိင်း။ တပ်ႉထၢႆးပိင်းဢွၵ်ႇတိုၵ်းၵေႃႈ ဢမ်ႇလိုပ်ႈသိုၵ်းႁေႃၶမ်းလႆႈ။ တပ်ႉႁေႃၶမ်းၵေႃႈ ဢမ်ႇသိမ်း ဝဵင်းလူင်ထၢႆးပိင်းၼၼ်ႉလႆႈလႄႈ ယိုဝ်ႈသိုၵ်းတေႃႇၵၼ်ဝႆႉယူႇ။

သိုၵ်းထၢႆးပိင်းလႄႈ ႁေႃသႅင်ၶျိင်း

ဢၢၼ်းၶျိင်း(Anqing) ပဵၼ် ဝဵင်းလူင် ၼႂ်းၸႄႈတွၼ်ႈဢၢၼ်ႁုၺ်ႈ(Anhui)။ မီးတမ်ႇတိူင်းသုင်လွမ်ႉႁွပ်ႈသေ ၵႅၼ်ႇၶႅင်ဝႆႉ။ ပဵၼ်ငဝ်ႈငုၼ်း တႃႇသိုၵ်းထၢႆးပိင်း တိုၵ်း ႁူႇပေႇ(Hubei)၊ ႁူႇၼၢၼ်ႇ(Hunan)လႆႈသေမဝ်ႇၵႃး မီးၼိူဝ် သဵၼ်ႈတၢင်း လူင်းၸူးပၢၵ်ႇမႄႈၼမ်ႉယၢၼ်ႇၸီႇ၊ ပဵၼ်သဵၼ်ႈတၢင်း ၶဝ်ႈၸူးငဝ်ႈမိူင်းထႅၼ်းၵျိင်း (Tianjing) ဢၢၼ်းၶျိင်း(Anqing)သေ ပဵၼ်တီႈ လမ်ႇလွင်ႈလႄႈ သိုၵ်းထၢႆးပိင်း သိမ်းဢဝ်မိူဝ်ႈ 1853 ၼၼ်ႉဝႆႉယဝ်ႉ။

တပ်ႉၶျိင်းလႄႈသိုၵ်းထၢႆးပိင်း

တပ်ႉသိုၵ်းႁေႃသႅင်ၶျိင်း မႃးၸုပ်ႈဢွၼ်တၢင်းၼၼ်ႉ ယိူင်းဢၢၼ်းသိမ်း ဝဵင်းလူင် ထႅၼ်းၵျိင်းၵူၺ်းသေ ၵုမ်ႇလွမ်ႉဝဵင်း ယူႇၵူၺ်းလႄႈ ဢမ်ႇသိမ်းလႆႈသေပွၵ်ႈ။ ပၢၼ်သိုၵ်းၵိၼ်ၸၢင်ႈ တပ်ႉႁိူဝ်းသျၢင်ႇ (Xiang marines) ၶဝ်ႈမႃးၼၼ်ႉ မႃးလွမ်ႉဝဵင်းဢၢၼ်းၶျိင်း (Anqing)ဝႆႉ ဢွၼ်တၢင်း။ တႄႇဢဝ်ၼႂ်း လိူၼ်ၸႅပ်ႇတႅမ်ႇၿိူဝ်ႇ(September)1860 ၼၼ်ႉသေ လွမ်ႉဝဵင်းဝႆႉ တင်းပီ။ ဢမ်ႇပၼ်ၶဝ်ႈၼမ်ႉတၢင်း ၵိၼ်သူင်ႇၶဝ်ႈၼႂ်းဝဵင်း။ ၵူၼ်းၼႂ်းဝဵင်း ဢိုပ်းယၢၵ်ႈလႄႈ ထိုင်တီႈၵိၼ်ၼိူဝ်ႉၵၼ်ၶိုၼ်း။ ပႂ်ႉႁႂ်ႈႁႅင်း ၼႂ်းဝဵင်း ဢူၼ်ႈယဝ်ႉ ၸင်ႇတိုၵ်း လႄႈ သိမ်းလႆႈ ဝဵင်းလူင် ဢၢၼ်းၶျိင်းၵႂႃႇ မိူဝ်ႈ 5.9.1861 ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
ဝၢႆးသေ သိမ်းလႆႈ ဢၢၼ်းၶျိင်းယဝ်ႉ သိုၵ်းသျၢင်ႇ ဢဝ်ဝဵင်းၼၼ်ႉပဵၼ်တီႈတင်ႈသေ သိုပ်ႇတိုၵ်းလႄႈ လိူၼ်မေႇ 1862 လွမ်ႉလႆႈဝဵင်းထႅၼ်းၵျိင်း (Tianjing)။ သိုၵ်းထၢႆးပိင်း ဢွၵ်ႇတိုၵ်းလၢႆပွၵ်ႈၵေႃႈ ဢမ်ႇလိုပ်ႈလႆႈ။ ၶဝ်ႈၼမ်ႉတၢင်းၵိၼ် ၼႂ်းဝဵင်းႁႅၵ်း လႄႈ ဢွၼ်ၵၼ်ၵိၼ် ဝႂ်မႆႉဝႂ်တွၵ်ႇသေ ၽူႈဢွၼ်ႁူဝ်ထၢႆးပိင်း ႁူင်ၵျိဝ်းၶႂၢၼ် (Hong Xiuquan) မိူဝ်ႇယဝ်ႉ ဢမ်ႇယူႇလီ ႁိုင်(20)ဝၼ်းယဝ်ႉ တၢႆၵႂႃႇမိူဝ်ႈ 1.6.1864 ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

ထၢႆးပိင်းသုမ်းသိုၵ်း

ႁူင်ၵျိဝ်းၶႂၢၼ်တၢႆယဝ်ႉ ဢမ်ႇႁိုင် သိုၵ်းၶျိင်းႁူမ်ႈႁႅင်း သိုၵ်းပႅင်ႇသဵတ်ႈ၊ ဢင်းၵိတ်ႉသေ ႁိပ်ႇတိုၵ်း။ ၵွၼ်ႇတေတၢႆ (4) လိူၼ်ၼၼ်ႉ ႁူင်ၵျိဝ်းၶႂၢၼ်ယုၵ်ႉ လုၵ်ႈၸၢႆးမၼ်း“ႁူင်သျႅၼ်ႉၵူၺ်းၽိဝ်း”(HongTianguifu) ဢၼ်ဢႃႇယူႉ လႆႈ(15)ၶူပ်ႇၼၼ်ႉ ၶိုၼ်ႈပုတ်ႈတႅၼ်း တီႈမၼ်းသေတႃႉ ဢမ်ႇႁဵတ်းသင်လႆႈလႄႈ ၼၢၼ်ၵျိင်းဝဵင်းငဝ်ႈမိူင်း ႁေႃၶမ်းၼႂ်းၼိပ်ႉပၢၼ်ႇ လႆႈတူၵ်းၵႂႃႇ မိူဝ်ႈ 19.7.1864 ၼၼ်ႉသေ မိူင်းၶဝ်တင်ႈမႃးၼၼ်ႉၵေႃႈ လူႉလႅဝ်ၵႂႃႇ။

ထၢႆးပိင်း ဢမ်ႇယွမ်းသုမ်း

ၼၢၼ်ၵျိင်း တူၵ်းသုမ်းယဝ်ႉသေတႃႉ လုၵ်ႈၼွင်ႉ ၵိုတ်းဝႆႉမွၵ်ႈသွင်သႅၼ် ႁႃႈမိုၼ်ႇ(250,000)ပၢႆ။ ၸိူဝ်းဢမ်ႇၶႂ်ႈယွမ်းၼၼ်ႉ သိုပ်ႇတိုၵ်းထႅင်ႈလႄႈ ပၢင်တိုၵ်းယင်းပႆႇယဝ်ႉ။ 25.10.1864 လုၵ်ႈၸၢႆး ႁူင်ၵျိဝ်းၶႂၢၼ် (Hong Xiuquan) ႁူင်သျႅၼ်ႉၵူၺ်းၽိဝ်း(Hong Tianguifu) လႆႈၶၢမ်ႇတိၺွပ်း။
သိုၵ်းထၢႆးပိင်းၶဝ်ၵေႃႈ တင်းတိုၵ်းတင်းပၢႆႈၶိုၼ်ႈလွႆသုင် ၼႂ်းၸႄႈတွၼ်ႈ ၵျၢင်းသျီး(Jiangxi)၊ ၸိုဝ်ႉၵျၢင်း(Zhejiang)၊ ၾူႇၵျၢၼ်ႇ(Fujian)ယဝ်ႉ ၵမ်းလိုၼ်းသုတ်းမႃး ထိုင်ၵႂႃႇၼႂ်းၵႂၢင်းတူင်ႇ(Guangdong)ယူႇယဝ်ႉ။
29.1.1866 ဝၢင်ႉႁေယၼ်(WangHaiyang) ဢွၼ်ႁူဝ်သိုၵ်းထၢႆးပိင်းတိုၵ်း သေသုမ်းၵႂႃႇလႄႈ ဝၢၼ်ႈမိူင်းၼိမ်သဝ်းမႃးသေတႃႉ ပၢင်တိုၵ်း ယင်းပႆႇသုတ်းဝၢႆး။
ၼၢၼ်ၵျိင်း တူၵ်းသုမ်းၵႂႃႇယဝ်ႉၵေႃႈ သိုၵ်းထၢႆးပိင်း ဢၢၼ်ႇမိုၼ်ႇမၼ်းသိုပ်ႇ တိုၵ်းထႅင်ႈ(7)ပီ။ August 1871 လီႇၾူၸူင်း (Li Fuzhong) ဢၼ်ပဵၼ် လုၵ်ႈၼွင်ႉလႄႈ ၽူႈၵွၼ်းတပ်ႉ တႂ်ႈသျီႇတႃႇၵၢႆးၼၼ်ႉ ဢွၼ်သိုၵ်းမၼ်း တိုၵ်းတေႃႇထိုင် တၢႆၵႂႃႇတင်းမူတ်း တီႈသၢမ်လႅၼ် ႁူႇၼၢၼ်ႇ(Hunan) ၵူၺ်ႇၶျွင်ႇ (Guizhou)၊ ၵႂၢင်းသီ (Guangxi)တိတ်းၵၼ်ၼၼ်ႉယဝ်ႉၸင်ႇ ပၢင်တိုၵ်းယဝ်ႉတူဝ်ႈၵႂႃႇ ၼႆယဝ်ႉ။

ငဝ်းလၢႆးထၢႆးပိင်း

သိုၵ်းထၢႆးပိင်း ပဵၼ်သိုၵ်းလုၵ်ႉၽိုၼ်ႉသေတႃႉ တၼ်းတင်ႈမိူင်းၵွၼ်းၶေႃ လႆႈယူႇၸူဝ်ႈၶၢဝ်း။ မိူင်ႈၽွင်းႁိူဝ်ႈႁိူင်းယူႇၼၼ်ႉ သိုၵ်းထၢႆးပိင်း မီးႁႅင်းသိုၵ်း ထိုင်ႁႃႈသႅၼ်(500,000)ပၢႆ။ တိုၵ်းတင်း တပ်ႉႁေႃသႅင်ၶျိင်း၊ တပ်ႉသျၢင်း(Xiang Marines) ဢၼ်ႁေႃသႅင်ၸၢင်ႈမႃးတိုၵ်း၊ တပ်ႉႁႂၢႆႇ (Huai Army)လႄႈ တပ်ႉၼွၵ်ႈမိူင်း ဢၼ်ပဵၼ်တပ်ႉပႅင်ႇသဵတ်ႈ (France)တပ်ႉ ဢင်းၵိတ်ႉ(Britain) မီးၶိူင်ႈၵၢင်ႇ ၶိုတ်းၵၢပ်ႈလိူဝ်သေ မီးႁႅင်းသိုၵ်း သိပ်းဢဵတ်းသႅၼ်(1,100,000)ပၢႆ ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
မိူဝ်ႈၼၼ်ႉ ၽၢႆႇထၢႆးပိင်းၶဝ်ၼၼ်ႉ ၵႃႈပဵၼ်ၵူၼ်းၸၢႆးၼႂ်းမိူင်း လႆႈၽိုၵ်း ၵၢၼ်သိုၵ်း၊ လႆႈႁၢပ်ႇၵၢၼ်သိုၵ်းၵူႈၵေႃႉ ၼႆယဝ်ႉ။ သိုၵ်းထၢႆးပိင်းၼၼ်ႉ မိူဝ်ႈပႄႉသိုၵ်းမႃးတင်းၼမ်သေ မီးဢေႃႇၸႃႇဢႃႇၼႃႇမႃးၼၼ်ႉ ၽူႈၼၢမ်း သိုၵ်းၶဝ်ၼင်ႇၵၼ် ဢမ်ႇယုမ်ႇၵၼ်။ ႁိမ်တီႈၵၼ်မႃး။ ၶဝ်ၼင်ႇၵၼ် ဢဝ်တၢႆၵၼ်ၶိုၼ်းတင်းၼမ်။ ႁႅင်းၶဝ်ယူပ်ႈယဝ်ႉလႄႈ သိုၵ်းႁေႃၶမ်းၶျိင်းၸင်ႇ တိုၵ်းယႃႉၶဝ်ၶိုၼ်းလႆႈငၢႆႈၼႆယဝ်ႉ။
မိူဝ်ႈတိုၵ်းၵၼ်ယူႇၼၼ်ႉ ၼင်ႇႁိုဝ်တေဢမ်ႇပဵၼ် ႁႅင်းၵမ်ႉၽၢႆႇၶဵၼ်ၼႆသေ တင်းသွင်ၽၢႆႇ ႁႅမ်တၢႆပႅတ်ႈၵူၼ်း၊ ယႃႉလူႉပႅတ်ႈၶူဝ်းၶွင်ၶဝ် ၸိူဝ်းဢမ်ႇၵမ်ႉထႅမ်ပၼ်ႁႅင်း ၽၢႆႇတူဝ်ၵဝ်ႇၼၼ်ႉပႅတ်ႈ ၼႆယဝ်ႉ။
မိူဝ်ႈသိမ်း ထႅၼ်းၵျိင်း(ၼၢၼ်ၵျိင်း) ၼႂ်းၶၢဝ်းတၢင်း(3)ဝၼ်းၼၼ်ႉ ၵူၼ်းတၢႆ သႅၼ်ပၢႆ(100,000 ပၢႆ)ၼႆယဝ်ႉ။ မီးၶေႃႈသင်ႇဝႃႈ တေဢမ်ႇလႆႈဝႆႉၽူႈၶဵၼ် ဢၼ်ဝၢင်းၶိူင်ႈၼႆလႄႈ ၸၢႆးယိင်း လဵၵ်ႉယႂ်ႇ ၼုမ်ႇထဝ်ႈ ဢမ်ႇဝႆႉ ၵိုတ်းၽႂ် ဢဝ်တၢႆပႅတ်ႈတင်းမူတ်း ၼႆယဝ်ႉ။
မိူဝ်ႈသိမ်းၵႂၢင်းတူင်ႇ သိုၵ်းႁေႃၶမ်း ပၼ်တၢမ်ႇတၢႆၵူၼ်းမိူင်း ၼိုင်ႈလၢၼ်ႉပၢႆ ၼႆယဝ်ႉ။ ၸၢဝ်းၶိူဝ်းၸိူဝ်းၸွႆႈထႅမ် ၽၢႆႇထၢႆးပိင်းၵေႃႈ လႆႈၶၢမ်ႇဢဝ်တၢႆ တင်းၼမ်။ ၼႂ်းပၢၼ် ထၢႆးပိင်းလုၵ်ႉၽိုၼ်ႉ ၶၢဝ်းတၢင်း 14 ပီ (1850–1864) ၼၼ်ႉ ၵူၼ်းသိုၵ်းလႄႈၵူၼ်းမိူင်း ဢၼ်လႆႈလူႉတၢႆ ယွၼ်ႉသိုၵ်းၼၼ်ႉ တီႈဢေႇသုတ်းမၼ်း မီးယူႇ(20-30)လၢၼ်ႉ။ ၵမ်ႈၽွင်ႈသွၼ်ႇ လၢမ်းဝႃႈ တၢႆဝၢတ်ႇတင်းသဵင်ႈ တေမီး(70 -100)လၢၼ်ႉ ၼႆယဝ်ႉ။

လႅၵ်ႈလၢႆႈယွၼ်ႉထၢႆးပိင်း

ၵၢၼ်ထၢႆးပိင်း လုၵ်ႉၽိုၼ်ႉၼၼ်ႉ ဢမ်ႇဢွင်ႇသေတႃႉ ဝၢႆးလိုၼ်းမႃးၼၼ်ႉ ၶုၼ်မၢၼ်ႇၶျူး လႆႈလူတ်းယွမ်းပၼ် ႁႂ်ႈၵူၼ်းမိူင်းၶႄႇ ၶဝ်ႈႁူမ်ႈ ၼႂ်းၵၢၼ် ၽွင်းငမ်းမႃးတင်းၼမ်။ လူတ်းဢႃႇၼႃႇ ငဝ်ႈငုၼ်းၵမ်ဝႆႉ(decentralized) ၼၼ်ႉမႃး။ လူတ်းယွမ်းဢဵၼ်ႁႅင်းသိုၵ်း ႁေႃၶမ်းယဝ်ႉ ဢဝ်တပ်ႉသုၼ်ႇတူဝ်ႁူမ်ႈႁွမ်း (personally organized army) ၼၼ်ႉ ပုတ်ႈတႅၼ်းမႃး။ လွင်ႈထၢႆးပိင်း လုၵ်ႉၽိုၼ်ႉၼၼ်ႉ ပဵၼ်လွင်ႈပူၵ်းတိုၼ်ႇႁႅင်းၸႂ် ႁႂ်ႈမီးၸုမ်းႁၵ်ႉၸၢတ်ႈ ဢွၵ်ႇမႃးလႄႈ လႆႈပဵၼ်ႁႅင်းလူင် ပူတ်းပၢၵ်ႈပႅတ်ႈ ပၢၼ်သၢႆသိုပ်ႇၶိူဝ်းႁိူၼ်းႁေႃၶမ်းၽွင်းငမ်း။ ၼင်ႇသုၼ်ယႅတ်ႉသိၼ်ႇ(SunYat-sen) ဢွၼ်ႁူဝ် ပူတ်းပၢၵ်ႈပႅတ်ႈ ႁေႃသႅင်ၶျိင်း မိူဝ်ႈ 1911 ယဝ်ႉ။

သျီႇတႃႇၵၢႆး (Shi Dakai) (March 1831 – 25 June 1863)

သျီႇတႃႇၵၢႆး ပဵၼ်ၽႂ်

သျီႇတႃႇၵၢႆး ပဵၼ်ၽူႈဢွၼ်ႁူဝ် ၼႂ်းသိုၵ်းထၢႆးပိင်းလုၵ်ႉၽိုၼ်ႉ(Taiping Reb ellion)။ ပဵၼ်ၽူႈဢၼ်ၵူၼ်းမိူင်း ႁၵ်ႉ၊ ယွင်ႈယေႃးသေ ပဵၼ်ၽူႈႁတ်းႁၢၼ် ဢၼ်ၵူၼ်းမိူင်းၶႄႇ ဢမ်ႇလိုမ်းလႆႈသေပွၵ်ႈ ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
သျီႇတႃႇၵၢႆး ပဵၼ်ၽူႈဢွၼ်ႁူဝ်ၵေႃႉၼိုင်ႈ ၼႂ်းၽူႈဢွၼ်ႁူဝ်(5)ၵေႃႉ ၼႂ်းၸုမ်းထၢႆးပိင်းၼၼ်ႉသေ လႆႈၸၼ်ႉယိဝၢင်း(Yi Wang) ဢမ်ႇၵႃး လႆႈၸိုဝ်ႈဝိင်းၵိင်း (Wing King) ဢၼ်ပွင်ႇဝႃႈ ၸဝ်ႈႁေႃသႅင်လူင်ႁႃႈႁဵင်ပီ ၼႆၼၼ်ႉထႅင်ႈ။
သျီႇတႃႉၵၢႆး ပဵၼ်ၵူၼ်းၶိူဝ်းႁၢၵ်ႉၵႃႇ (Hakka)။ ၵိူတ်ႇမိူဝ်ႈလိူၼ်မၢတ်ႉ(ၶျ်) 1831 တီႈဝဵင်းၵုၺ်ၵၢင်း(Guigang) ၸႄႈတွၼ်ႈၵႂၢင်းသီ (Guangxi)။
သျီႇတႃႇၵၢႆး ယၢမ်ႈၶဝ်ႈပၢင်တွပ်ႇ တႃႇတေပဵၼ် ၽူႈမီးၸၼ်ႉ ၼႂ်းၸုမ်းလူင်ပွင်ၸိုင်ႈႁေႃသႅင်ၶျိင်းသေတႃႉ တူၵ်းပၢင်တွပ်ႇလႄႈ ဢမ်ႇလႆႈပဵၼ်မႃး။ ပေႃႈမႄႈသဵင်ႈၵၢမ်ႇပႅတ်ႈလႄႈ လႆႈၵွၼ်းၼႃႈႁိူၼ်းမႃး ၸဵမ်လဵၵ်ႉ။ မေႃလဵပ်ႈ ႁဵၼ်းႁႃတၢင်းႁူႉသႂ်ႇ တူဝ်ယူႇတႃႇသေႇလႄႈ မေႃဢွၼ်ႁူဝ်ၵူၼ်းၼမ်။ မေႃတႅမ်ႈဝွၵ်း၊ တႅမ်ႈလင်ႇၵႃႇလူင်။ ၵွၼ်းၼႃႈႁိူၼ်းတူဝ်ၵဝ်ႇၵူၺ်းမဝ်ႇၵႃး ၸွႆႈထႅမ်ၼႃႈၵၢၼ် တႃႇဝၢၼ်ႈယူႇတႃႇသေႇလႄႈ ၵူၼ်းမိုတ်ႈၵိုဝ်းႁူႉၸၵ်းၼမ်။ လိုဝ်းလင်ဝႆႉဝႃႈ သျီႇတႃႇၵၢႆး ပဵၼ်ၵူၼ်းၸႂ်လီ၊ မေႃလုမ်းလႃးတူၺ်းထိုင်၊ မေႃလၢႆးၵတ်ႉၶႅၼ်ႇ၊ ဢမ်ႇၸွမ်းၼႃႈသေ တႅပ်းတတ်း ႁႂ်ႈထုၵ်ႇမႅၼ်ႈၸွမ်းပိူင်ၼႆယဝ်ႉ။

သျီႇတႃႇၵၢႆးလႄႈထၢႆးပိင်း

သျီႇတႃႇၵၢႆးၼၼ်ႉ ၵူၼ်းမိူင်းၼပ်ႉထိုဝ်လႄႈ 1849 မိူဝ်ႈဢႃႇယူႉလႆႈ (16) ႁူင်ၵျိဝ်းၶႂၢၼ်(Hong Xiuquan)လႄႈ ၾွင်ႇယုၼ်သျၢၼ်(FengYunshan) မႃးၸူဝ်း ၵႂႃႇႁူမ်ႈဢွၼ်ႁူဝ်ၸုမ်း ထၢႆးပိင်းလုၵ်ႉၽိုၼ်ႉ ယူႇယဝ်ႉ။
သျီႇတႃႇၵၢႆး မီးၼမ်ႉၵတ်ႉ၊ မေႃဝၢင်းၽႅၼ်ၵၢၼ်သိုၵ်း၊ ၶႅၼ်ႇလွင်ႈပိုၵ်ႉၽိုၵ်းၵူၼ်း၊ ၽဵင်ႇပဵင်းမၢၼ်ႇမႅၼ်ႈ၊ မေႃၸႂ်ႉငိုၼ်းၵွင်ၵၢင်ထုၵ်ႇတီႈလႄႈ ႁႂ်ႈပဵၼ် ၽွၼ်းလီ တႃႇၵူၼ်းၼမ်ၼႆလႄႈ မိူဝ်ႈဢႃႇယူႉ(19)ၼၼ်ႉ လႆႈပဵၼ်ၽူႈ ၵွၼ်းတပ်ႉမႃးယူႇယဝ်ႉ။
Januay 1851 ႁူင်ၵျိဝ်းၶႂၢၼ် ဢွၼ်ႁူဝ်လုၵ်ႈၸုမ်း သွင်မိုၼ်ႇ(20,000) ပိုၼ်ၽၢဝ်ႇတင်ႈ မိူင်းႁေႃၶမ်း ၵတ်းယဵၼ်ၼႂ်းၼိပ်ႉပၢၼ်ႇ(Kingdom of Heavenly Peace) တီႈထႅၼ်းၵျိင်း(Tianjing) ၼႂ်းၸႄႈတွၼ်ႈၵႂၢင်းသီ (Guangxi)ၼၼ်ႉ သျီႇတႃႇၵၢႆး ပဵၼ်ၵေႃႉလဵၵ်ႉသုတ်း ၼႂ်းၽူႈၼၢမ်းလူင် (5)ၵေႃႉ ဢၼ်ဢွၼ်ႁူဝ်တပ်ႉၶဝ်ဝႆႉ ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
May 1851 တပ်ႉထၢႆးပိင်း ႁၢင်ႈသိုၵ်းၶဝ်ႈၵႂၢင်းသီ။ တပ်ႉၶျိင်းလိုပ်ႈတိုၵ်း။ မိူဝ်ႈထိုင်ပၢၵ်ႇၼမ်ႉရႅၼ်ႇယီႇ (Renyi’s) ၼၼ်ႉ သျီႇတႃႇၵၢႆး ဢွၼ်သိုၵ်း (300) ၽႅၼ်တိုၵ်း ပႄႉၶဵၼ်ဢၼ်မီးဢဵၼ်ႁႅင်း (5,000) ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
August 1851 ဝၢႆးသိမ်းလႆႈ ဝဵင်းယွင်းၵၢၼ်ႇ(Yongan)ယဝ်ႉ သျီႇတႃႇၵၢႆး လိုဝ်းလင် ၼႂ်းၵူၼ်းမိူင်းထႅင်ႈဝႃႈ ပဵၼ်ၵူၼ်းလီ၊ မီးလွင်ႈၽဵင်ႇပဵင်း၊ မီးၸႂ် မိတ်ႉတႃႇၼႆလႄႈ ၵူၼ်းမိူင်းၶဝ် ဢွၼ်ၵၼ်မႃး ၶဝ်ႈႁူမ်ႈၸွမ်းမၼ်းထႅင်ႈ တင်းၼမ်။
October 1851 မိူဝ်ႈဢႃႇယူႇလႆႈ(20)သျီႇတႃႇၵၢႆး လႆႈၶၢမ်ႇႁူင်ၵျိဝ်းၶႂၢၼ် ယုၵ်ႉယွင်ႈပၼ်ၸိုဝ်ႈ ဢီးဝၢင်း (E Wang) ဢၼ်ပွင်ႇဝႃႈ ၸဝ်ႈၶႂၢၼ်ၾႃႉ (Lord of the Holy Lighting) ၼႆယဝ်ႉ။
လိုဝ်းလင်ထႅင်ႈဝႃႈ မိူဝ်ႈတိုၵ်းဢဝ်ၼၢၼ်ၵျိင်း(Nanjing) တင်ႈပဵၼ်ဝဵင်း ငဝ်ႈမိူင်းႁေႃၶမ်းၵတ်းယဵၼ်ၼႂ်းၼိပ်ႉပၢၼ်ႇ ၼၼ်ႉၵေႃႈ သျီႇတႃႇၵၢႆး ပဵၼ် ၽူႈဢွၼ်ၼႃႈသိုၵ်းမႃးၼႆ လိုဝ်းလင်ဝႆႉပႃးၼႂ်း တပ်ႉသိုၵ်းႁေႃသႅင်ၶျိင်းၶဝ်ယူႇ။ သျီႇတႃႇၵၢႆး ပဵၼ်ၽူႈၵွၼ်းသိုၵ်း ၼႂ်းတပ်ႉထၢႆးပိင်း ဢၼ်ဢမ်ႇယၢမ်ႈ ဢွၼ်တိုၵ်းသုမ်းသေပွၵ်ႈ ၼႆယဝ်ႉ။ သျီႇတႃႇၵၢႆး ပဵၼ်ၵူၼ်းလီ၊ မေႃဢဵတ်းလူ၊ ပဵၼ်ၵူၼ်းမီးၼမ်ႉၵတ်ႉ၊ မေႃၶဝ်ႈဢွၵ်ႇႁဵတ်းၵေႃႉ ၶႃႈဝၢၼ်ႈၵူၼ်းမိူင်း ၼႆၼၼ်ႉ ဢူၺ်းလီလႄႈၶဵၼ် ဢွၼ်ၵၼ်ယွမ်းႁပ်ႉ မၵ်းမၼ်ႈဝႆႉ တင်းမူတ်းယဝ်ႉ။

သျီႇတႃႇၵၢႆးလႄႈ ဢၢၼ်းၶျိင်း

1854 သျီႇတႃႇၵၢႆး ဢဝ်ပုၼ်ႈၽွၼ်းဢုပ်ႉပိူင်ႇ ဝဵင်းဢၢၼ်းၶျိင်း(Anqing) ဢၼ်တိုၵ်ႉသိမ်းလႆႈမႃးၼၼ်ႉ တင်းမူတ်း။ ၽၢႆႇၵၢၼ်သိုၵ်းၵေႃႈ မႄးၵေႃႇ တမ်ႇတိူင်းၶူးမိူင်း ႁႂ်ႈၵႅၼ်ႇၶႅင်လိူဝ်ၵဝ်ႇ။ ၽိုၵ်းၽွၼ်ႉၵူၼ်းမႂ်ႇ သၢင်ႈႁႅင်းသိုၵ်း ႁႂ်ႈၵႅၼ်ႇၶႅင်။ လူတ်းယွမ်းၵဵပ်းၶွၼ်ႇ ၵူၼ်းမိူင်း၊ ပၼ်ႁႅင်းၵၢၼ်ၽုၵ်ႇသွမ်ႈ၊ ပၼ်ႁႅင်းၵၢၼ်ၵႃႉၶၢႆ။ တမ်းပိူင်သင်ၵေႃႈ ဝူၼ်ႉသွၼ်ႇ ႁႂ်ႈပဵၼ်ၽွၼ်းလီ တႃႇၵူၼ်းၼမ်။ သျီႇတႃႇၵၢႆး ပိုတ်ႇပၼ်လုမ်း ႁႂ်ႈၵူၼ်းမိူင်းၵူႈၵေႃႉ ၸၢင်ႈမႃးတၢင်ႇလၢတ်ႈၼႄ တင်းယၢပ်ႇၽိုတ်ႇၶဝ်။ ၵူၼ်းသိုၵ်း ဢမ်ႇႁဵတ်းလီ၊ ၶီႈၼၢပ်ႇတဵင်းတဵင်ၵူၼ်းမိူင်းလႄႈ မႃးတၢင်ႇၸိုင် ထတ်းသၢင်သေ ပၼ်တၢမ်ႇၵိုင်ႇထိူၵ်ႈ ၵမ်းလဵဝ်။ ၵူၼ်းမိူင်း မီးလွင်ႈႁူမ်ႇလူမ်ႈသေ ပိုင်ႈဢိင်ၸႂ် ယႂ်ႇမႃးတႄႉတႄႉယဝ်ႉ။
ဝၢႆးသျီႇတႃႇၵၢႆး မူၼ်ႉမႄးပူၵ်းပွင်ၶိုၼ်းယဝ်ႉ ဝဵင်းဢၢၼ်းၶျိင်း (Anqing) ပဵၼ်ဝဵင်းၵႅၼ်ႇၶႅင်လိူဝ်ပိူၼ်ႈ၊ ပဵၼ်ဝဵင်း မီးသတ်ႉၸႃႇလိူဝ်ပိူၼ်ႈ ၼႂ်းၼႃႈ လိၼ်တႂ်ႈထၢႆးပိင်းၼၼ်ႉ တင်းမူတ်းၼႆယဝ်ႉ။ ဢၢၼ်းၶျိင်း ပဵၼ်ဝဵင်းမီးၼိူဝ် တၢင်းၽႄ တႃႇတေၶဝ်ႈၸူးငဝ်ႈမိူင်း ထႅၼ်းၵျိင်း(ၼၢၼ်ၵျိင်း)၊ ပဵၼ်ငဝ်ႈလူင် တႃႇတေၸၢင်ႈၶဝ်ႈတိုၵ်းၸႄႈတွၼ်ႈ ႁူႇပေႇ၊ ႁူႇၼၢၼ်ႇလႄႈ ပဵၼ် ဝဵင်းလမ်ႇလွင်ႈတႄႉတႄႉယဝ်ႉ။

သျီႇတႃႇၵၢႆးလႄႈ သႅင်းၵူဢေုးၾႅၼ်း

December 1854 ၼၼ်ႉ တပ်ႉထၢႆးပိင်းယၢမ်ႈသုမ်း တီႈႁူးၵၢဝ်(Hukou) လႄႈ ႁႂ်ႈသျီႇတႃႇၵၢႆး မႃးၵွၼ်းတပ်ႉသေတိုၵ်း လႄႈ July 1855 ၼၼ်ႉ တိုၵ်းပႄႉၵႂႃႇ။ ဢၼ်လႆႈတိုၵ်းၼၼ်ႉ ပဵၼ်တပ်ႉၼမ်ႉၶိုၵ်ႉတွၼ်း တပ်ႉသျၢင်း(Xiang marines) ဢၼ်သႅင်းၵူဢေႃးၾႅၼ်း (Zeng Guofan) ၵွၼ်းဝႆႉသေ ႁေႃသႅင်ၶျိင်း ၸၢင်ႈႁႂ်ႈမႃးတိုၵ်းၸွႆႈၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
သျီႇတႃႇၵၢႆး ထိုင်ၵႂႃႇယဝ်ႉ ဢွၼ်တၢင်းသုတ်း မၼ်းႁၢင်ႈႁႅၼ်းတႃႇၵႅတ်ႇၶႄ ဢမ်ႇႁႂ်ႈၶဵၼ် ၶဝ်ႈတိုၵ်းလႆႈ ငၢႆႈငၢႆႈၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ တီႈႁူၺ်ႈ၊ တီႈမီးႁွင်ႈ၊ တီႈသွင်ၽင်ႇမႄႈၼမ်ႉ ဢၼ်ပဵၼ်တီႈၶဵၼ် တေၸၢင်ႈၶဝ်ႈမႃးတိုၵ်းၼၼ်ႉ မၼ်းႁႂ်ႈသၢင်ႈၽၢႆတဵင်ၼမ်ႉဝႆႉယဝ်ႉ။ ၼင်ႇႁိုဝ်ၶဵၼ် တေဢမ်ႇလိုဝ်ႈသဝ်းလႆႈ လီလီၼၼ်ႉ ပွႆႇၸုမ်းႁိူဝ်းဢွၼ်ႇမၼ်း ယွၵ်ႇလွၵ်ႇ ၵဝ်းတိၵ်းတိၵ်း။

မိူဝ်ႈတပ်ႉၼမ်ႉၶဵၼ် ၶဝ်ႈၼႂ်းလွၵ်းႁႅဝ်ႉမၼ်းၼၼ်ႉ သျီႇတႃႇၵၢႆးလၼ်ႇၽၢႆ ႁႂ်ႈၼမ်ႉလူၵ်ႈၶဵၼ်ၵမ်းလဵဝ်။ တပ်ႉႁိူဝ်းၶဵၼ် လူႉသုမ်းၼမ်ၼႅၼ်ႇလႄႈ ၽူႈၵွၼ်းတပ်ႉၶဝ် သႅင်းၵူဢေႃးၾႅၼ်း (Zeng Guofan) ဢၢင်ႈၶႃႈတူဝ်တၢႆ  ႁင်းၵူၺ်းမၼ်းၼႆ ယဝ်ႉ။ လုၵ်ႈၼွင်ႉမၼ်း ဢွၼ်ၵၼ်ႁၢမ်ႈသီးလႄႈၸင်ႇ ၵွၼ်းတပ်ႉၶိုၼ်း။ တႄႇၼၼ်ႉမႃး လိုဝ်းလင်ဝႃႈ သျီႇတႃႇၵၢႆး ပဵၼ်ၽူႈၵွၼ်းတပ်ႉ ၵႅၼ်ႇၶႅင်လိူဝ်ပိူၼ်ႈ။ လၵ်းလိင်းလိူဝ်ပိူၼ်ႈ ၼႂ်းသိုၵ်းထၢႆးပိင်းတင်း မူတ်းဝႃႈၼႆ။ 

ႁၵ်ႉၸၢတ်ႈၸႅတ်ႈၸၢင်ႇ

သျီႇတႃႇၵၢႆးၼၼ်ႉ ပဵၼ်ၽူႈၼၢမ်း ၵတ်ႉၶႅၼ်ႇၸိုဝ်ႈယႂ်ႇလိုဝ်းလင် တၢၼ်ႇႁိုဝ်ၵေႃႈယႃႇ လွင်ႈယူႇသဝ်း ၵိၼ်သၢင်ႈ မၼ်းတႄႉ မိူၼ်ၵူၼ်းမိူင်း ယူဝ်းယူဝ်းၵူၺ်း။ ၶုၼ်ပၢၼ်ၼၼ်ႉ ၵူႈၵေႃႉသၢင်ႈႁေႃႁိူၼ်းယႂ်ႇ၊ ဢဝ်မေးၼမ်။ သျီႇတႃႉၵၢႆး ဢမ်ႇမိူၼ်ပိူၼ်ႈ။ တေယႃႉႁိူၼ်း ၵူၼ်းဝၢၼ်ႈသေ သၢင်ႈႁေႃပၼ်ၵေႃႈ မၼ်းဢမ်ႇၽွမ်ႉ။
မေးၼၢင်းၼႆၵေႃႈ သျီႇတႃႇၵၢႆးပဵင်းပေႃး ၼိူဝ်မေးမၼ်း ဢၼ်ၵူၼ်းလူင်ၶဝ် ဢဝ်ပၼ်ဝႆႉ ႁွင်း(Huang) ၼႆၼၼ်ႉၵူၺ်းသေ ထဵင်လွင်ႈတေဢဝ်သၢဝ်လဝ်း မႃးပၼ်ထႅင်ႈၼၼ်ႉတႃႇသေႇ။ ၸိူင်ႉလႄႈၼၢင်းႁၢၼ်ၶဝ် ထၢင်ႇႁၢင်ႈ ၶဝ်ႈဢွၵ်ႇလႆႈႁိူၼ်းမၼ်းလိူဝ်သေ ႁိူၼ်းၶုၼ်တၢင်ႇၵေႃႉတႄႉတႄႉၵေႃႈ သျီႇတႃႇၵၢႆး ဢမ်ႇယုင်ႈၸွမ်း ၼၢင်းယိင်းၵေႃႉလႂ်ထႅင်ႈ။
မိူဝ်ႈလဵၵ်ႉ သျီႇတႃႇၵၢႆး ယၢမ်ႈမီး သျူင်(Xiong)ၼႆၼၼ်ႉ ပဵၼ်မေးငဝ်ႈ။ ၽၢတ်ႇၵၼ် ယွၼ်ႉဢွၵ်ႇႁဵတ်းၵၢၼ်လုၵ်ႉၽိုၼ်ႉ။ ၼၢင်းၸပ်းတွင်ႉဝႆႉသေ ၵႂႃႇၵိူတ်ႇလုၵ်ႈၸၢႆးဢွၼ်ႇ ၼႂ်းၼႃႈႁိူၼ်းမႂ်ႇမၼ်းၼၢင်း ၼႆလႄႈ ဝၢႆးလိုၼ်းမႃး မႄႈပႃႈသျီႇတႃႇၵၢႆး ၵႂႃႇယွၼ်းဢဝ်မႃးၶိုၼ်းလႄႈ ပဵၼ်လုၵ်ႈၸၢႆး ၵေႃႉလဵဝ် သျီႇတႃႇၵၢႆး ဢၼ်မီးသၢႆၸႂ်ဝႆႉ ၼႆယဝ်ႉ။

ႁိမ်ဢႃႇၼႃႇ သုမ်းဢႃႇၼႃႇ

ယွၼ်ႉဢွင်ႇပႄႉသိုၵ်းမႃးသေ လႆႈဢုပ်ႉဝၢၼ်ႈဢုပ်ႉမိူင်းမႃးလႄႈ ၼႂ်းၶုၼ်ထၢႆးပိင်းၶဝ်ၼၼ်ႉ ယွင်ႇမဝ်းဢႃႇၼႃႇငိုၼ်းၶမ်းမႃး။ 1856 ၼၼ်ႉ ၶုၼ်ၼႃႈဝၼ်းဢွၵ်ႇ ယၢင်ႇၸဵဝ်းၶျိင်း(Yang Xiuqing) ဝၢင်းၽႅၼ် ႁိမ်ဢႃႇၼႃႇ ၼႆသေ ႁူင်ၵျိဝ်းၶႂၢၼ် ၸိသင်ႇ ၶုၼ်ၼႃႈဝၼ်းႁွင်ႇ ဝေႇၶျၢင်းႁူၺ်ႉ (Wei Changhui)မႃးတိုၵ်း ၸိူဝ်းဢၢင်ႈႁိမ်ဢႃႇၼႃႇၼၼ်ႉ ၼႆယဝ်ႉ။
ဝေႇၶျၢင်းႁူၺ်ႉ (Wei Changhui) မႃးဢဝ်တၢႆ ၶုၼ်ၼႃႈဝၼ်းဢွၵ်ႇ ၵူၺ်းမဝ်ႇၵႃး ဢဝ်တၢႆပႃးထႅင်ႈ ပီႈၼွင်ႉၸိူဝ်ႉၶိူဝ်းၵူၼ်းသိုၵ်း ၸိူဝ်းၸွမ်းလင် ၶုၼ်ၼႃႈဝၼ်းဢွၵ်ႇၼၼ်ႉ ဢၢၼ်ႇႁူဝ်မိုၼ်ႇမၼ်း။ သျီတႃႇၵၢႆး ဢၢၼ်းဢဝ် လၢႆးလီသေ ႁၢမ်ႈသီးလႄႈ ၽႅဝ်ႁွတ်ႈမိူဝ်း။ ဝေႇၶျၢင်းႁုၺ်ႉ ယွင်ႇမဝ်းဢႃႇၼႃႇယူႇလႄႈ ဢဝ်ပီႈၼွင်ႉၸိူဝ်ႉၶိူဝ်းသျီႇတႃႇၵၢႆး တၢႆတင်းမူတ်းယဝ်ႉ ဝၢင်းၽႅၼ်ဢၢင်ႈဢဝ်သျီႇတႃႇၵၢႆး တၢႆထႅင်ႈလႄႈ သျီႇတႃႇၵၢႆး လႆႈဢွၵ်ႇပၢႆႈ။
လိူၼ်ၼူဝ်ႇဝႅမ်ႇၿိူဝ်ႇ(November) ႁူင်ၵျိဝ်းၶႂၢၼ် ပၼ်တၢမ်ႇတၢႆ ဝေႇၶျၢင်းႁုၺ်ႉယဝ်ႉ ႁွင်ႉၶိုၼ်းလႄႈ သျီႇတႃႇၵၢႆး ၸင်ႇမိူဝ်းၶိုၼ်းထႅၼ်းၵျိင်း။ မိူဝ်းႁၢပ်ႇပုၼ်ႈၽွၼ်း ဢုပ်ႉပိူင်ႇၽွင်းငမ်း၊ သၢင်ႈဝၢၼ်ႈသၢင်ႈမိူင်းလႄႈသၢင်ႈ ႁႅင်းၸႂ်ၵူၼ်းမိူင်းၶိုၼ်း။ ၸွမ်းၼင်ႇပိူင်ၵျၢင်ႉၵမ်လီမၼ်းၼၼ်ႉသေ ၵူၼ်း မိူင်းဢွၼ်ၵၼ် ႁၼ်လီၵမ်ႉထႅမ်သျီႇတႃႇၵၢႆး မႃးထႅင်ႈတင်းၼမ်။

ဢမ်ႇယုမ်ႇၵေႃႈ ဢမ်ႇယူႇယဝ်ႉ

လွင်ႈၵူၼ်းမိူင်း ႁၼ်လီၵမ်ႉထႅမ်ၼၼ်ႉ ပဵၼ်လွင်ႈတၢင်း ဢမ်ႇယုမ်ႇၼိူဝ် မၼ်းယဝ်ႉသေ ႁူင်ၵျိဝ်းၶႂၢၼ်ယုၵ်ႉယွင်ႈ ဢဝ်ၼွင်ႉၸၢႆးမၼ်း(2)ၵေႃႉ ၵႂႃႇယူႇတႂ်ႈ သျီႇတႃႇၵၢႆးယဝ်ႉ ယႃႉၵဝ်းပိူင်ၵၢၼ် ဢၼ်သျီႇတႃႇၵၢႆး တမ်းပိူင်ဝႆႉ ၸိူဝ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ သျီႇတႃႇၵၢႆး ၸင်ႇဝူၼ်ႉဝႃႈ သင်တေဢမ်ႇပၢႆႈ တေလႆႈ ႁဵတ်းသိုၵ်းတေႃႇၵၼ်ၵူၺ်းၼႆသေ တႅပ်းတတ်း ၽၢတ်ႇယၢၼ်ဝဵင်းငဝ်ႈမိူင်းယူႇယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈၼၼ်ႉ တႅမ်ႈဝွၵ်းဢၼ် ႁႂ်ႈၵူၼ်းမိူင်း ယုမ်ႇယမ်ၼိူဝ် မိူင်းႁေႃၶမ်းၼႂ်းၼိပ်ႉပၢၼ်ႇၼၼ်ႉယဝ်ႉ ဢွၼ်လုၵ်ႈၼွင်ႉ ၸိူဝ်းၶႂ်ႈၸွမ်းမၼ်းၼၼ်ႉသေ ဢွၵ်ႇငဝ်ႈမိူင်းၶဝ်ၵႂႃႇ မိူဝ်ႈ 1857 ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ သိုၵ်းဢၼ် ၵႂႃႇၸွမ်းမၼ်းၼၼ်ႉ မီးတႃႇၶၢမ်ႈမႄႈၼမ်ႉထၢင်ၵျိင်း(Tongjing)တႃႇဝၼ်းၼိုင်ႈၵူၺ်း ၼႆယဝ်ႉ။
ပိၵ်ႉသမ်ႉဝႃႈ ဢွၵ်ႇထႅၼ်းၵျိင်းၵႂႃႇသေတႃႉ သျီႇတႃႇၵၢႆး ဢမ်ႇၽၢတ်ႇဢွၵ်ႇ ထၢႆးပိင်း။ ယင်းတိတ်းတေႃႇ ႁူင်ၵျိဝ်းၶႂၢၼ်(Hong Xiuquan)သေ သူင်ႇႁႅင်းၸွႆႈသိုၵ်းထၢႆးပိင်း ၶဝ်ႈပၢင်တိုၵ်း တေႃႇထိုင်ႁူင်ၵျိဝ်းၶႂၢၼ် ဢဝ်ၵူၼ်း တႅၼ်းတီႈၸၼ်ႉၵၢၼ်မၼ်းၼၼ်ႉ ယင်းမုင်ႈမွင်းယူႇဝႃႈ တေလႆႈၶွႆႈၵၼ် ၶိုၼ်းယူႇ။ မိူဝ်ႈႁူင်ၵျိဝ်းၶႂၢၼ် ႁႃၵူၼ်းတႅၼ်းတီႈမၼ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉၸင်ႇ သျီႇတႃႇၵၢႆးဢွၼ်သိုၵ်းမၼ်း ဢွၵ်ႇၵႂႃႇယူႇယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈၼၼ်ႉ ၸုမ်းလုၵ်ႉၽိုၼ်ႉလၢႆမူႇလၢႆၸုမ်း မႃးႁူမ်ႈ။ မၼ်းဢွၼ်ႁူဝ်တိုၵ်း သိုၵ်းၶျိင်း ၼႂ်းမိူင်းၶႄႇတွၼ်ႈၵၢင်ၼၼ်ႉထႅင်ႈ (6) ပီ။

သိတ်ႉၸႃႇၼိူဝ်ၸုမ်း

မိူဝ်ႈယူႇႁၢင်ႇငဝ်ႈၸိုင်ႈမႃးၵႆယဝ်ႉၼၼ်ႉ လုၵ်ႈၼွင်ႉမၼ်းၵမ်ႈၽွင်ႈ ၶႂ်ႈႁႂ်ႈ ၽၢတ်ႇဢွၵ်ႇထၢႆးပိင်းသေ တင်ႈၸုမ်းမႂ်ႇၵေႃႈ ဢမ်ႇၽွမ်ႉ။ ႁေႃသႅင်ၶျိင်း သူင်ႇၽွင်းၶဵဝ် မႃးလၢတ်ႈဝႃႈ တေပၼ်သူးငိုၼ်းၶမ်း။ တေပၼ် ၼႃႈတီႈ ပုၼ်ႈၽွၼ်းၸၼ်ႉသုင်ၼႆၵေႃႈ မၼ်းဢမ်ႇႁပ်ႉ။ ပၢႆသႄႉၼႄး ၸဝ်ႈၼႃႈတီႈၶႄႇ ၸိူဝ်းယွမ်းႁဵတ်းၶႃႈၵူၼ်းၼွၵ်ႈမိူင်း ၶုၼ်ၶိူဝ်းၶျိင်း ၼၼ်ႉထႅင်ႈ။ လုၵ်ႈၼွင်ႉၵမ်ႈၽွင်ႈ ယွၼ်းမိူဝ်းၶိုၼ်း ထႅၼ်းၵျိင်းၵေႃႈ ပၼ်မိူဝ်းၶိုၼ်း။ ၵွၼ်းသိုၵ်းၶဝ်ႈဢွၵ်ႇ ၸႄႈတွၼ်ႈတင်းၼမ်။ ၶဝ်ႈဢွၵ်ႇ ၸႄႈတွၼ်ႈ ၸီႇၶျွၼ်ႇ(Sichuan) တၼ်း(4)ပွၵ်ႈၼႆယဝ်ႉ။

ၽေးၶဵၼ်လႄႈလုၵ်ႈၼွင်ႉ

လိူၼ်တီႇၸႅမ်ႇၿိူဝ်ႇ (December) 1862 သျီႇတႃႇၵၢႆး လႄႈၸုမ်းမၼ်း တူင်ႉၼိုင်ယူႇ ၼႂ်းၸႄႈတွၼ်ႈၸီႇၶျွၼ်ႇ(Sichuan)ၼၼ်ႉ တေၵႂႃႇ ၶျႅၼ်ႇတူ(Chengdu)လႄႈ တေၶၢမ်ႈ ၼမ်ႉၵျိၼ်းသျုႇ (Jinsha River) ဢၼ်ဝႃႈ ၼမ်ႉမႄႈသၢႆးၶမ်းၼၼ်ႉ တီႈတႃႈတူ(Dadu)။ မိူဝ်ႈၼၼ်ႉ တပ်ႉႁေႃသႅင်ၶျိင်း ၽႄႁဵတ်းလၢႆၸုမ်းသေ ၸႂ်ႉလွၵ်းလိင်ႉၵူႈယိူင်ႈ လမ်းတိုၵ်း။
မိူဝ်ႈၽႅဝ်တီႈတႃႈၼမ်ႉ ၽူႈၵွၼ်းသိုၵ်း တႂ်ႈမၼ်းဢွၼ်ၶၢမ်ႈတႄႉ ၶၢမ်ႈၵႂႃႇ လႆႈလီငၢမ်းသေတႃႉ မိူဝ်ႈသျီႇတႃႇၵၢႆး တေဢွၼ်တပ်ႉမၼ်းၵူၼ်း 6,000 ၶၢမ်ႈၼၼ်ႉ ၼမ်ႉၵိုင်ႉၵၢင်ႉၼွင်းၶိုၼ်ႈမႃး ၵမ်းလဵဝ်။ ၶတ်းၸႂ်ၶၢမ်ႈတူၺ်းၵေႃႈ ႁိူဝ်းၸူမ်။ လုၵ်ႈၼွင်ႉလူႉတၢႆတင်းၼမ်။ ၶဵၼ်လမ်းလူၺ်းမႃး ယၢၼ်ၵၼ်ၶၢဝ်းတၢင်း ၼိုင်ႈဝၼ်းၵူၺ်း။ ၶဝ်ႈၼမ်ႉတၢင်းၵိၼ် ၽၢႆႇသျီႇတႃႇၵၢႆးၶဝ် ၵေႃႈဢမ်ႇၵိုတ်းယဝ်ႉ။
ၶဵၼ်လွမ်ႉၼႃႈလွမ်ႉလင်ဝႆႉ။ ဢမ်ႇမီးတၢင်းဢွၵ်ႇယဝ်ႉ။ လုၵ်ႈၼွင်ႉမၼ်း ဢွၼ်ၵၼ်တုၵ်းယွၼ်းဝႃႈ ဢၢၼ်းတိုၵ်းတေႃႇတၢႆၼႆသေတႃႉ ၶဵၼ်သမ်ႉ မီးၶိူင်ႈလူင်လႄႈ တေလႆႈဢွၼ်ၵၼ်တၢႆလၢႆလၢႆၵူၺ်း။ ၼင်ႇႁိုဝ်သၢႆၸႂ် လုၵ်ႈၼွင်ႉ တေဢမ်ႇလႆႈတၢႆပႅတ်ႈလၢႆလၢႆၼၼ်ႉ သျီႇတႃႇၵၢႆး ပွင်ႇၶၢဝ်ႇ ၸူးၶဵၼ်ဝႃႈ‘‘သင်ပွႆႇပၼ် လုၵ်ႈၼွင်ႉမၼ်းလီလီ တေယွမ်းမွပ်ႈတူဝ်”
13.6.1863 သျီႇတႃႇၵၢႆးလႄႈလုၵ်ႈၼွင်ႉ(3)ၵေႃႉ ၼုင်ႈၶူဝ်းသိုၵ်းထၢႆးပိင်းသေ ၶီႇမႃႉၶဝ်ႈၸူးတပ်ႉၶဵၼ်။ သိုၵ်းၶျိင်းတိၺွပ်းၸႅတ်ႈထၢမ်ယဝ်ႉ ဢဝ်သႂ်ႇၶွၵ်ႈ။
25.6.1863 ပၼ်တၢမ်ႇတၢႆ လိင်းၶျိ (Lingchi) ဢၼ်ဝႃႈ “ပၼ်တၢမ်ႇတၢႆ သွႆးယွႆႈႁဵင်ၵမ်း” ၼၼ်ႉသေ ပၼ်တၢမ်ႇၵႂႃႇ ၽၢႆႇၼႃႈလုမ်း ဢၢၼ်းသျုၼ်း (Anshun Court) တီႈၶျႅၼ်ႇတူႇ(Chengdu) ၼၼ်ႉယူႇယဝ်ႉ။

ၽူႈသၢင်ႈပိုၼ်း

သိုၵ်းၶျိင်း ၽူႈၶဵၼ်မၼ်းၼၼ်ႉ မၢႆပိုၼ်းဝႆႉဝႃႈ သျီႇတႃႇၵၢႆးၼၼ်ႉ မိူဝ်ႈၶႃငႅၼ်းၸႅတ်ႈထၢမ်လႄႈ မိူဝ်ႈသွႆးထႅၵ်ႇယွႆႈၼိူဝ်ႉ မၼ်းသေ တေႃႇထိုင် သၢႆၸႂ်ၶၢတ်ႇၵႂႃႇၼၼ်ႉ ဢမ်ႇယုပ်းဢမ်ႇတူင်ႉ ဢမ်ႇၶၢင်း ဢမ်ႇႁွင်ႉသေဢိတ်း ၼႆယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈတၢႆၼၼ်ႉ သျီႇတႃႇၵၢႆး ဢႃႇယူႉ လႆႈ(32)ပီ။
ဝၢႆးသျီႇတႃႇၵၢႆး တၢႆယဝ်ႉလုၵ်ႈၼွင်ႉမၼ်း သွင်ႁဵင်(2,000)ၺႃးတၢမ်ႇတၢႆသေ သီႇႁဵင် (4,000)တႄႉ ၶျိင်းၶဝ် ပွႆႇပၼ်ယူႇ ၼႆယဝ်ႉ။
သျီႇတႃႇၵၢႆးတၢႆၵႂုႇယဝ်ႉ သေတႃႉ လုၵ်ႈၼွင်ႉမၼ်း လၢႆႉယူၸိၼ်း (Lai Yuxin) လႄႈ လီၾူႇယူဝ် (Li Fuyou) သိုပ်ႇ ဢွၼ်ႁူဝ်တိုၵ်းၶျိင်း ထႅင်ႈတင်းႁိုင်။
သျီႇတႃႇၵၢႆးၼၼ်ႉ ၵူၼ်းတင်းၼမ်ႁၵ်ႉ၊ ၼပ်ႉထိုဝ်ႁၵ်ႉလႄႈ ဢမ်ႇယွမ်းႁပ်ႉလႆႈ လွင်ႈဝႃႈမၼ်းတၢႆ။ ၸဝ်ႈႁိူဝ်းၵေႃႉၼိုင်ႈ ယၢမ်ႈၶႆႈၼႄဝႃႈ ဝၼ်းၼိုင်ႈ မိူဝ်ႈမၼ်းတိုၵ်ႉပႂ်ႉတႃႈယူႇၼၼ်ႉ မီးၵူၼ်းထဝ်ႈၵေႃႉၼိုင်ႈၽႅဝ်မႃး လၢတ်ႈဝႃႈ ၶႂ်ႈၶၢမ်ႈၼမ်ႉ။ ၵူၺ်းၵႃႈ ဢမ်ႇမီးငိုၼ်း ၵႃႈၶၢမ်ႈတႃႈ။ မီးၶမ်းၵူၺ်းၼႆသေ ဢဝ်ၶမ်းပၼ်။ ၽူၼ်လူင်တူၵ်းမႃးလႄႈ ဢမ်ႇၸၢင်ႈၶၢမ်ႈသေ ပႂ်ႉတင်းႁိုင်။ မိူဝ်ႈၽူၼ်ႁိူတ်ႇလႄႈ ၶၢမ်ႈၼမ်ႉၵႂႃႇယဝ်ႉ ပူႇထဝ်ႈၼၼ်ႉ ႁွင်ႉၵႂၢမ်းသေ သိုပ်ႇပႆတၢင်းၵႂႃႇ။ ၸဝ်ႈတႃႈ ႁၼ်ၸွင်ႈ ပေႃႈထဝ်ႈၼၼ်ႉ ၵိုတ်းဝႆႉလႄႈ ဢၢင်ႈလမ်းပၼ်ၵေႃႈ ဢမ်ႇတၼ်းၶိုတ်း။ မိူဝ်ႈတူၺ်းတီႈၸွင်ႈ လႆႈႁၼ် တႅမ်ႈဝႆႉဝႃႈ ယိဝၢင်း(Yi Wang) ဢၼ်ပဵၼ်ၸိုဝ်ႈ သျီႇတႃႇၵၢႆးၼၼ်ႉၼႆလႄႈ သျီႇတႃႇၵၢႆးဢမ်ႇတၢႆၼႆသေ ဢွၼ်ၵၼ် သိုပ်ႇ ၶႆႈၼႄၵၼ်ယဝ်ႉ ဢဝ်ပဵၼ်ႁႅင်းယႃၸႂ်ၶဝ်မႃး ၼႆယဝ်ႉ။
လိူဝ်သေၼၼ်ႉ ၼႂ်းၼႃႈတီႈ ဢၼ်မၼ်းယၢမ်ႈလႆႈ လတ်းၽၢၼ်ႇ၊ ထင်သဝ်း၊ တိုၵ်းသိုၵ်း မႃးၸိူဝ်းၼၼ်ႉ ၵႂၢမ်းဝၢၵ်ႇယွင်ႈယေႃး ၼမ်ႉၵတ်ႉတင်းၶႅၼ်ႇ၊ လွင်ႈၸႂ်လီမၼ်း၊ ဢပုမ်ႇ၊ လွင်ႈတၢင်း ၵဵဝ်ႇၶွင်ႉမၼ်းၼၼ်ႉယင်း တိုၵ်ႉလိုဝ်းလင်ဝႆႉယူႇ ထိုင်ယၢမ်းလဵဝ်။
သျီႇတႃႇၵၢႆး ပဵၼ်ၽူႈၵတ်ႉၶႅၼ်ႇ တႅမ်ႈလိၵ်ႈ တႅမ်ႈဝွၵ်းလႄႈ ဝွၵ်း၊ လိၵ်ႈလူင် ဢၼ်ၸႂ်ႉၸိုဝ်ႈသျီႇတႃႇၵၢႆးသေ တႅမ်ႈဝႆႉၼၼ်ႉ မီးၼမ်သေတႃႉ ဢၼ်ႁူႉဝႃႈ ပဵၼ်ဝွၵ်းမၼ်းတႅမ်ႈတႄႉၼႆၼၼ်ႉ လင်ဝႆႉယူႇသွင်ပုၵ်ႈ။ ထႅင်ႈသၢမ်ပုၵ်ႈၵေႃႈ ၸၢင်ႈပဵၼ်လႆႈယူႇသေတႃႉ ဢမ်ႇၸၢင်ႈၼႄသၢၵ်ႈသေႇၼႅၼ်ႈၼႃလႆႈသေတႃႉ ပဵၼ်လိၵ်ႈပၼ်ႁႅင်းၸႂ် ၵူၼ်းလူဢၢၼ်ႇၼၼ်ႉယူႇ ထိုင်ယၢမ်းလဵဝ်။
ၵူၼ်းလိုၼ်းလင်မႃးၼႆႉ ဢဝ်ၸိုဝ်ႈမၼ်း၊ တင်းႁတ်းငၢၼ်မၼ်း၊ တင်းလိုဝ်းလင်မၼ်းသေ ဢွၼ်ၵၼ်တႅမ်ႈဝွၵ်း၊ တႅမ်ႈၵႂၢမ်း၊ တႅမ်ႈလိၵ်ႈ သူၼ်းသေႃႇ ႁႂ်ႈမီးႁူဝ်ၸႂ် ႁတ်းႁၢၼ် ႁၵ်ႉၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈဝၢၼ်ႈမိူင်းမႃးလႄႈ ၸင်ႇလႆႈမီး ၸုမ်းသၢၼ်ၶတ်း တိုၵ်းတေႃး ၶိူဝ်းၶုၼ်ၶျိင်းသေ တင်ႈမႃးလႆႈ မိူင်းၸွမ်ၸိုင်ႈၵူၼ်းမိူင်း မိူင်းၶႄႇ ဝၼ်းမိူဝ်ႈလဵဝ်ၼၼ်ႉမိူဝ်ႈ 1912 ယူႇယဝ်ႉ။
ပိုၼ်းႁတ်းႁၢၼ် သျီႇတႃႇၵၢႆးၼၼ်ႉ ပဵၼ် လွင်ႈသူၼ်းသေႃႇပူၵ်းတိုၼ်ႇ ၵူၼ်းၶိူဝ်းႁၢၵ်ႉၵႃႇမၼ်းမႃးလႄႈ လႆႈမီးမႃး ၸူတေး (Zhu De) ၽူႈၵေႃႇတင်ႈ တပ်ႉသိုၵ်းလႅင် (the Red Army) ဢၼ်ဝၢႆးလိုၼ်းမႃး လႆႈၸိုဝ်ႈ တပ်ႉသိုၵ်းပူတ်းပွႆႇၵူၼ်းမိူင်း(People's Liberation Army)ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။