ပၢင်ႇဢူး၊ ဝဵင်း

ဝဵင်းပၢင်ႇဢူး ဢိင်းၵလဵတ်ႈ: Paang-U(Pyin Oo Lwin), မၢၼ်ႈ: ပြင်ဦးလွင် (မေမြို့) ၼႆႉ မီးၽၢႆႇႁွင်ႇပွတ်းဢွၵ်ႇ ဝဵင်းတႃႈလိူဝ်ႇသေ ၵႆယၢၼ်ၵႆတင်းဝဵင်းတႃႈလိူဝ်ႇ 42 လၵ်းယဝ်ႉ။

ဝဵင်းပၢင်ႇဢူး
ဝဵင်းၼႂ်းၸႄႈတိူင်းတႃႈလိူဝ်ႇ
ၵၢင်ဝဵင်းပၢင်ႇဢူး
ဝဵင်းပၢင်ႇဢူး ဢွင်ႈတီႈ ၼႂ်းမိူင်းမျၢၼ်ႇမႃႇ
ၵူဝ်ႇဢေႃးတိၼဵတ်ႉ: 22.0339358°N 96.4396787°E / 22.0339358; 96.4396787
မိူင်း	မျၢၼ်ႇမႃႇ
ၸႄႈတိူင်း	ၸႄႈတိူင်းတႃႈလိူဝ်ႇ
ၸႄႈတွၼ်ႈ	ၸႄႈတွၼ်ႈပၢင်ႇဢူး
ၼႃႈသုင်ပၢင်ႇလၢႆႇ	3,545 ထတ်း (1,081 မီႇတႃႇ)
ႁူဝ်ၼမ်ၵူၼ်း (၂၀၁၄)
• ႁုပ်ႈ	၂၅၁,၃၈၅
ၶၢဝ်းယၢမ်း ၼႃႈလိၼ်	MST (UTC+6.30)

ဢွင်ႈတီႈ

ၸႄႈဝဵင်းပၢင်ႇဢူးၼႆႉ ပဵၼ်ၸႄႈဝဵင်းဢၼ်မီးၼႂ်း ၸႄႈတွၼ်ႈပၢင်ႇဢူး၊ ၸႄႈတိူင်းတႃႈလိူဝ်ႇ ဢေႃႈ။ ႁူမ်ႈဝႃႈၶဝ်ႈပႃးၼႂ်း ၸႄႈတိူင်းတႃႈလိူဝ်ႇၼႆသေတႃႉ မၼ်းဢမ်ႇၶဝ်ႈပႃးၼႂ်း ၼႃႈလိၼ်ၾူၼ်ဢႄႇ။ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈပဵၼ်ပိုၼ်ႉတီႈၼိူဝ်သၼ်လွႆမိူင်းတႆး ၽၢႆႇတူၵ်း တီႈဢၼ်မီးတၢင်းသုင် 3000 ထတ်းပၢႆၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၸႄႈဝဵင်းၸိူဝ်းဢၼ် ၸပ်းၵၼ်ဝႆႉၼၼ်ႉ မီးသီႇၸႄႈဝဵင်းယဝ်ႉ။ ၼႃႈတၢင်းႁွင်ႇလႄႈ ၸဵင်ႇႁွင်ႇဝၼ်းဢွၵ်ႇဝဵင်းမီး ၸႄႈဝဵင်းၼွင်ၶဵဝ်၊ ၸဵင်းႁွင်ႇဝၼ်းတူၵ်းမီး ၸႄႈဝဵင်းမတယႃႇ၊ ၼႃႈတၢင်းတူၵ်းၸမ်ႉမီး ၸႄႈဝဵင်း ပတဵင်ႇၵျီးလႄႈ ၼႃႈတၢင်းၸၢၼ်းလႄႈ ပွတ်းတူၵ်းၸမ်ႉမီး ၸႄႈဝဵင်းၵျွၵ်ႉသႄႇ ယဝ်ႉ။

ဝဵင်းပၢင်ႇဢူးၼႆႉ မီးဝႆႉတီႈၼႂ်းၵႄႈ လတ်ႉတီႇတွတ်ႉႁွင်ႇ 22 တီႇၵရီႇ 2 မိတ်ႉၼိတ်ႉ 4.38 ၸႅၵ်ႉၵၢၼ်ႉ၊ လွင်ႇၵျီႇတွတ်ႉဢွၵ်ႇ 96 တီႇၵရီႇ 27 မိတ်ႉၼိတ်ႉ 31.49 ၸႅၵ်ႉၵၢၼ်ႉ ယဝ်ႉ။ မီးတၢင်းသုင်လိူဝ်ၼႃႈၼမ်ႉပၢင်ႇလၢႆႇ 3510 ထတ်းယဝ်ႉ။ ဝဵင်းပၢင်ႇဢူးၼႆႉ လွႆတႅမ်ႇဢွၼ်ႇလွမ်ႉႁွပ်ႈဝႆႉ။ တင်း သူပ်းပၢၵ်ႇလၢႆႇပင်းၵလႃးသေ ၵႆယၢၼ်ၵၼ် 300 လၵ်း၊ တင်း ၵူတ်ႉမူၵ်ႉတမသေ ၵႆယၢၼ်ၵၼ် 400 လၵ်းပၢႆယဝ်ႉ။ တင်း ဝဵင်းတႃႈလိူဝ်ႇ ၸမ်ႉ ပေႃးဢဝ်တၢင်းလူတ်ႉၵႃးဝႃႈ ၵႆယၢၼ်ၵၼ် 43 လၵ်းသေ မီးဝႆႉတီႈၼိူဝ်တၢင်းလူတ်ႉၵႃး တႃႈလိူဝ်ႇ-လႃႈသဵဝ်ႈယဝ်ႉ။ တၢင်းၵႂၢင်ႈမၼ်းတႄႉ မီး 17 လၵ်းပၼ်မူၼ်းယဝ်ႉ။

ပိုၼ်းဝဵင်း

ပၢင်ႇဢူ မိူဝ်ႈၵွၼ်ႇပဵၼ်ၽႅၼ်ႇလိၼ်မိူင်းတႆး။ ပီၼွင်ႉတႆး ယူႇသဝ်းထင်သၢင်ႈမႃး ပီႊယၢဝ်းၶၢဝ်း ႁိုင် ဢၢၼ်ႇႁူဝ်ပၢၵ်ႇႁဵင်ပီႊမၼ်းယဝ်ႉ။ တႄႇၸဵမ်မိူဝ်ႈ ပီႊသႃႇသၼႃႇ 485(BC 59)ၼီႈ ၶိူဝ်းၶုၼ်မိူင်းမၢဝ်း ၶုၼ်ၶမ်းၵျေႃႇ မႃးတႄႇတင်ႈမိူင်းဢုင်းပွင်ႇ သီပေႃႉတေႃႇထိုင် သၢႆသိုပ်ႇလုၵ်ႈလၢၼ်မၼ်း ၸဝ်ႈသိူဝ်ႁူမ်ႇ ၾႃႉ(ၼွင်ႉၸဝ်ႈၶုၼ်မိူင်း)သၵ 903 (AD 1541)ၼီႈ ၶိုၼ်ႈပဵၼ်ၸဝ်ႈသီႇပေႃႉၼၼ်ႉ၊ ၶုၼ်တႆးသိုပ်ႇ လၢမ်းတၢမ်းၵၼ်ပိူင်ႇငမ်းမႃး မီး 1,600 ပၢႆ ပီႊယဝ်ႉ။ သၵ 918 (AD 1556) ၼီႈ ပယိၼ်ႉၼွင်ႇ တႄႇ ၶိုၼ်ႈတိုၵ်းယႃႉၵဝ်းမိူင်းတႆး၊ ၼႂ်းပီႊၼၼ်ႉ လုၵ်ႈၸဝ်ႈသိူဝ်ႁူမ်ႇၾႃႉဢုင်းပွင်ႇ ၸဝ်ႈသိူဝ်ပေႃႈ သုမ်း မၢၼ်ႊ၊ ဝၢႆးလင်ၼၼ်ႉ မိူင်းတႆးမၢင်တီႈ လႆႈတူၵ်းသုမ်းမၢၼ်ႊၵႂုႇသေတႃႉ၊ ၵူၺ်းၵႃႈ မီးၸိုဝ်ႈမၼ်းၵွၺ်း ဝႃႈ တႆးလႆႈယူႇတႂ်ႈႁေႃႇၶမ်းမၢၼ်ႊၽွင်းငမ်း၊ တီႈတေႉမၼ်း မိူဝ်ႈ ယၢမ်းၼၼ်ႉ ဢႃႇၼႃႇဢမ်းၼၢတ်ႈ လႄႈ ၼမ်ႉလိၼ်ႁႄၼ်ၾႃ ၼႃႈၾႃႉမိူင်ႈတႆးတင်းသဵင်ႈ တိုၵ်ႉမီးဝႆႉၼႂ်းမိုဝ်းၸဝ်ႈၾႃႉတႆးယူႇ ၊ ၶုၼ်တႆးၸင်ႇ ပဵၼ် ၸဝ်ႈပိူင်ႇၼမ်ႉငမ်းလိၼ်မိူင်းတႆးဢေႃႈ။ ပေႃးလဵပ်ႈႁဵၼ်း ပိုၼ်းသီႇပေႃႉ လႄႈ ပိုၼ်းတႆးမိူဝ်ႈၵွၼ်ႇ ၼၼ်ႉတူၺ်းၸိုင် တႄႇပီႊသႃႇသၼႃႇ 485 (BC 59) ၼီႈ တေႃႇထိုင် သၵ 1212(AD 1850)ၼီႈ ၼႂ်း 1,900 ပၢႆပီႊမိူင်းၼႆႉ ပၢင်ႇဢူးပဵၼ် ၽႅၼ်ႇလိၼ်မိူင်းတႆးလႄႈ ပဵၼ်ၼႃႈတီႈလိၼ်မိူင်း ၸဝ်ႈ ၾႃႉသီပေႃႉ ပိူင်ႇငမ်းဢေႃႈ။

လွင်ႈၼႆႉ ၼႂ်းလိၵ်ႈၶႅပ်းႁိၼ် ”မဟာသောဘိတာရာမကျောင်းတိုက်” ပၢင်ဢူးၵေႃႈ တႅမ်ႈဝႆႉဝႃႈ မၵ်းမၢႆၼႄၸႅင်ႈဝႃႈ ”တိုင်းဝယ်ဌာန၊ ကမ္ဗောဇတွင်၊ ဒေသတစိတ်၊ စိုးမိုးကြိတ်သည်” ပၢင်ႇဢူး ပဵၼ်လိၼ်မိူင်းတႆးပိူင်ႇငမ်း။ လိၵ်ႈၶႅပ်းႁိၼ်ၼႆႉ တႅမ်ႈၶႅၵ်းမိူဝ်ႈ ပီႊသၵ 1278(AD 1916) ၼီႈ။ ပွင်ႇဝႃႈ တေႃႇထိုင်ပီႊၶရိတ်ႉ 1916 ၼီႈ ၽူႈႁူႉမေႃလူင်ႉလႅၼ်ႇၽၢႆႇပိုၼ်း ၼႂ်းၸၢဝ်းမၢၼ်ႊၶဝ်ၼႆႉယင်းတိုၵ်ႉမၵ်း မၼ်ႈႁပ်ႉယိုၼ်ဝႃႈ ပၢင်ႇဢူး ပဵၼ်လိၼ်မိူင်းတႆး (ကမ္ဗောဇ)သီႇပေႃႉ ပိူင်ႇငမ်းဝႆႉတီႈၼိုင်ႈဢေႃႈ။

ၵူၺ်းၵႃႈ ဝၢႆးလင်မႃး မၢၼ်ႊဢိင်ၼိူဝ် ဢဵၼ်ႁႅင်း လႄႈ ဢမ်းၼၢတ်ႈသေ လေႇဝႃႈပၢင်ႇဢူး ပဵၼ် လိၼ်ဝဵၼ်းႁေႃၶမ်း အမရပူရ လႄႈ ရတနာပုံ ၶဝ်။ လွင်ႈၼႆႉ ၸဝ်ႈၾႃႉသီႇပေႃႉ ဢမ်ႇတွၼ်ႉႁပ်ႉ ယိုၼ်သေပွၵ်ႈ၊ ပၢၼ်သိုပ်ႇပၢၼ်ၶတ်းမႃးတႃႇသေႇ။ 1886ၼီႈ လိူၼ်ထူၼ်ႈသၢမ် ၸဝ်ႈၾႃႉသီႇပေႃႉ ၸႂ်ႉ ႁႂ်ႈပူႇႁဵင်မေႃႇၵိူဝ် (ဘော်ကြို) တင်း ၵိၼ်မိူင်းသုမ်ႇသၢႆ ၶုဢွၼ်သိုၵ်းမႃးတိုၵ်းပၢင်ႇဢူး။ ဢၢၼ်းဢဝ်လိၼ်တႆးၶိုၼ်း လိုပ်ႈမၢၼ်ႊဢွၵ်ႇပႅတ်ႈပၢင်ႇဢူး။ မိူဝ်ႈ သိုၵ်းတႆးသိမ်းလႆႈပၢင်ႇဢူးယဝ်ႉ တင်ႈတပ်ႉပႂ်ႉဝႆႉ ၵမ်းလဵဝ်။ ဝၢႆးလင်မႃး မြင်စိုင်းမင်းသား (လုၵ်ႈမင်းတုန်းမင်း) ၸင်ႇဢွၼ်သိုၵ်းမၢၼ်ႊၶဝ် ၶိုၼ်းမႃးတိုၵ်း ပၢင်ႇဢူး။ တႆးတင်းမၢၼ်ႊ လႆႈတိုၵ်းၵၼ်ႁၢဝ်းႁၢဝ်ႈႁႅင်းႁႅင်း၊ ယွၼ်ႉႁႅင်းဢမ်ႇငၢမ်ႇၵၼ်လႄႈ လိုၼ်း သုတ်း တႆးလႆႈထွႆၶိုၼ်း။ ပၼ်ႁႃလွင်ႈမိူင်းၼႆႉ ၶမ်ဢူၵ်းၶမ်ၸႂ် ၸဝ်ႈၾႃႉသီႇပေႃႉၵႃႊႁိုဝ်ဢၼ်ဝႃႈ ၼၼ်ႉ တူၺ်းလွင်ႈၼႆႉၵေႃႈ ႁူႉၸႅင်ႈယဝ်ႉ။

ပီႊသၵ 1125 (AD 1763) ၼီႊ ၶုၼ်မၢၼ်ႊ မြေဒူးမင်း ႁိမ်တတ်းဢဝ်မိူင်းၵုတ်း(လိၼ်မိူင်း မိတ်ႈ၊ ပဵၼ်တီႈဢွၵ်ႇ သႅင်လႅင် သႅင်သွမ်ႇ ဢၼ်ၸိုဝ်ႈသဵင်ယႂ်ႇၼႂ်းလုမ်ႈၾႃႉ)ၶဝ်ႈၼႂ်းလိၼ်ႁေႃၶမ်း မၢၼ်ႊၶဝ်ၵႂုႇ။ ပၢင်ႇဢူးၼႆႉ မၢၼ်ႊၵျၢမ်ႇမႃး ပီႊယၢဝ်းၶၢဝ်းႁိုင်ယဝ်ႉလႄႈ ထိုင်ၵၢပ်ႈၼေႇဝိၼ်းၼင်ႈမိူင်းမႃး ပၢင်ႇဢူး လႆႈထုၵ်ႇတတ်းၶဝ်ႈၼႂ်းတိူင်းမၢၼ်းတလေးၵႂုႇယဝ်ႉ။ မိူင်းၵုတ်ႈ တင်း ပၢင်ႇဢူး သွင်မိူင်း ဢၼ်ပဵၼ်လိၼ်မိူင်းတႆးၼႆႉ မိူဝ်ႈလဵဝ် ၸင်ႇမီးဝႆႉၼႂ်းတိူင်းမၢၼ်းတလေးဢေႃႈ။ ယွၼ်ႉပၢင်ႇဢူး ပဵၼ်မိူင်းလွႆ ၵတ်းယဵၼ်သႃႇယႃႇ၊ ႁၢမ်ႉယၢၼ်သီႇပေႃႉၵူၺ်းသမ်ႉၸမ်လႅၼ်ႊ မၢၼ်ႊလႄႈ မိူဝ်ႈပၢၼ် ပုဂံမင်း (AD 1846-1853) ၶိုၼ်ႈပဵၼ် ၶုၼ်ႁေႃၶမ်း ဢမရပူႇရ ၼၼ်ႉ ၸင်ႇႁႂ်ႈ မၢၼ်ႊၶဝ် မႃးပၵ်းယူႇဝႆႉ။ ပီႊသၵ 1216(AD 1854) ၼီႈ မွင်ႇမွင်ႇတူၺ်း တင်း ၶမ်းဢူးၶဝ် ၸင်ႇမႃး တႄႇႁဵတ်းဝတ်ႉမုၼ်ၸဝ်ႈ ” မဟာသောဘိတာရာမကျောင်းတိုက် ” တီႈပၢင်ႇဢူး။ ၸဝ်ႈၵႂၢၼ်းဝတ်ႉ တူၼ်ႁႅၵ်ႈ ႁိၵ်ႈ ”ဦးဂရ”။ ပီႊသၵ 1239 (AD 1877) ၼီႈ ဢူးၵျေႃႇသႃႇ ၸင်ႇမႃးၵေႃႇၵွင်းမူး ဢွင်ႇမေႇ ၽုင်ႇသႃႇ တီႈၼႂ်းဝတ်ႉၼႆႉထႅင်ႈ။

ပၢင်ႇဢူး မိူဝ်ႈၵွၼ်ႇ ပဵၼ်ၽၵ်းတူ ၸဵင်ႇဝၼ်းတူၵ်းမိူင်းတႆး။ ပဵၼ်ၼမ်ႉတီႈၵိၼ်လိၼ်တီႈယူႇတႆး မႃး ပီႊ ယၢဝ်းၶၢဝ်းႁိုင်။ တႆးမိူဝ်ႈၵွၼ်ႇႁွင်ႉ ”ႁူဝ်ပၢင်ႇ” (ႁူဝ်ပၢင်ႇလူင် ၵေႃႈႁွင်ႉ)ဢေႃႈ။ မၢၼ်ႊဢိၼ်ၼိူဝ် ၸိုဝ်ႈဝၢၼ်ႈတႆး ႁူဝ်ပၢင်ႇ ၼႆႉသေ သမ်ႉပိၼ်ႇပဵၼ်ၵႂၢမ်းမၢၼ်ႊ ၶဝ်ဝႃႈ ”ပြင်ဦး” ၼႆဢေႃႈ။ လိုၼ်းလၢႆးဝၢႆး လင်မႃး ၵႂၢမ်းတႆးၵႂၢမ်းမၢၼ်ႊ လေႃးလႄးၵၼ်ၵႂုႇလႄႈ ႁူဝ်ပၢင်ႇ ၸင်ႇယဵၼ်းပဵၼ် “ပၢင်ႇဢူး” မႃး တေႃႇ ႁၢၼ်ႉမိူဝ်ႈလဵဝ်။

လၢႆးမၢၼ်ႊၶဝ် ပိၼ်ႇၸိုဝ်ႈဝၢၼ်ႈတႆးၼႆႉ ၵမ်ႈၼမ် ၶဝ်ဢဝ်ၸိုဝ်ႈဝၢၼ်ႈတႆး ပိၼ်ႇပဵၼ်ၵႂၢမ်းမၢၼ်ႊ ၶဝ်ၵမ်းသိုဝ်ႈ။ ၶဝ်ဢမ်ႇၸွမ်းလၢႆးပိူင်ပိၼ်ႇၸိုဝ်ႈဝၢၼ်ႈသူၼ်လႄႈ ဢမ်ႇပိၼ်ႇၸိုဝ်ႈဝၢၼ်ႈတႆး ႁႂ်ႈဢွၵ်ႇ တူၼ်းသဵင်တႆးမႃး။ ဝၢၼ်ႈတႆး ပၢင်ႇဢူး မိူဝ်ႈလဵဝ်ၼႆႉ ပဵၼ်ၸိူင်ႉၼႆၵမ်ႈၼမ်ယဝ်ႉ။ မိူၼ်ၼင်ႇ ဝၢၼ်ႈ ၾႃႉ(ၽႃႉ)ၽႃႇ မၢၼ်ႊပိၼ်သႂ်ႇ “မိုးကြိုးပစ်”၊ ဝၢၼ်ႈထၢင်ၽဝ်ဢုတ်ႇ မၢၼ်ႊပိၼ်သႂ်ႇ “အုတ်ဖို”၊ ဝၢၼ်ႈ ၼွင်ၼဝ်ႈ မၢၼ်ႊပိၼ်ႇသႂ်ႇ “အင်းပုပ်”၊ ဝၢၼ်ႈၵွင်းၼိဝ်ႉ မၢၼ်ႊပိၼ်ႇသႂ်ႇ “လက်ပံကုန်း”၊ ဝၢၼ်ႈတၢင်းၸၢင်ႉ မၢၼ်ႊပိၼ်ႇသႂ်ႇ “ဆင်လမ်း”၊ ဝၢၼ်ႈသဝ်သၵ်း မၢၼ်ႊပိၼ်ႇသႂ်ႇ “ကျွန်းတိုင်”၊ ဝၢၼ်ႈလွႆၼုမ်ႇ မၢၼ်ႊပိၼ်ႇသႂ်ႇ “တောင်ပျို”၊ ဝၢၼ်ႈၼွင်ၸၢင်ႉၽိူၵ်ႇ မၢၼ်ႊပိၼ်ႇသႂ်ႇ “ဆင်ဖြူအင်း”လႂ် မီႈတင်းၼမ်။ ပေႃးၵူၺ်း လူတူၺ်းၼိူဝ်ၽိုၼ်လိၵ်ႈၽိုၼ်ၸေႈ လႄႈ ပၢႆႉဝၢၼ်ႈၸိုင် မိုးကြိုးပစ်၊ အုတ်ဖို၊ အင်းပုပ်၊ လက်ပံကုန်း၊ ဆင်လမ်း၊ ကျွန်းတိုင်၊ တောင်ပျို၊ ဆင်ဖြူအင်း ၸိူဝ်းၼႆႉတႄႉ ပဵၼ်ၵႂၢမ်းမၢၼ်ႊ လိၵ်ႈ မၢၼ်ႊ မူတ်းလႄႈ ၽူႈလူလိၵ်ႈၶဝ် ၵွၺ်းတေထၢင်ႇပဵၼ် ဝၢၼ်ႈမၢၼ်ႊ လုမ်းလုမ်းယဝ်ႉ၊ ၽႂ်တေႁူႉလႆႈ ဝႃႈ ပဵၼ်ဝၢၼ်ႈတႆးတင်ႈသဵင်ႈလႃႇ။ လွင်ႈၼႆႉ ပေႃးတႆးႁဝ်းဝႆႉမဝ်မဝ်သေသမ်ႉယိူင်ႈႁွင်ႉ ၸွမ်း ပိူၼ်ႈတႅမ်ႈၽၢႆႇမၢၼ်ႊၸိုင် ႁိုင်ယၢဝ်းၶၢဝ်းယိုၼ်း မႃးတေပဵၼ်တီႈယိပ်းတီႈၵမ်ပိူၼ်ႈ၊ တေပဵၼ်လၵ်းထၢၼ်ၶိူင်ႈပိုင်ႈၵမ်ႉယၼ် ပိုၼ်းပိူၼ်ႈၵႂုႇလႄႈ ဝၢၼ်ႈတႆး တေပဵၼ် ဝၢၼ်ႈပိူၼ်ႈ၊ ၶွင်တႆး တေပဵၼ် ၶွင် ပိူၼ်ႈၵႂုႇမူတ်းယဝ်ႉ။

ယွၼ်ႉလိၵ်ႈၶႅပ်းႁိၼ်မဟာသောဘိတာရာမကျောင်းတိုက်တႅမ်ႈဝႆႉဝႃႈ”ကောဇာဒီဃ၊ ထောင့် နှစ်ရာမှ စွန်းထတဆယ် နှစ်ခုကယ်၌ တိုင်းဝယ်ဌာန ကမ္ဗောဇတွင် ဒေသတစိတ် စိုးမိုးကြိတ်သည် ဂုဏ်ဟိတ်တောက်ထိန် မဟာဟိန်ဟု မနိန်စင်ဖြူ မောင်ခန်းဦးနှင့် အတူမယွင်း သူကြီးမင်းတည့် သတင်းပြန့်မွှေး မောင်မောင်ဒွေးတိ့ု စုဝေးတိုင်ပင် ပြင်ဦးလွင်ဟု မည်တွင်မှည့်ဆောင် ရွာတည် ထောင်၍” ၸိူင်ႉၼႆလႄႈ ၽူႈ တႅမ်ႈပိုၼ်းမၢၼ်ႊၶဝ် ၵမ်ႈၼမ် ဢိင်ဢဝ်လိၵ်ႈၶႅပ်းႁိၼ်ၼႆႉႁဵတ်းလၵ်း ထၢၼ်သေ လၢမ်းလိမ်းတႅမ်ႈဝႃ။

“ဢွၼ်ၼႃႈ ပီႊၵေႃးၸႃႇ 1212(AD 1850)ၼီႈၼၼ်ႉ ပၢင်ႇဢူးမိူဝ်ႈလဵဝ်ၼႆႉ ယင်ႈပႆႇမီႈ ၸိုဝ်ႈ ဝၢၼ်ႈၵွၼ်ႇ။ မိူဝ်ႈပၢၼ် ပုဂံမင်း ၶိုၼ်ႈပဵၼ်ၶုၼ်ႁေႃၶမ်း အမရပူရ ၼၼ်ႉ ၽူႈႁၢမ်ႁေႃၶမ်းမၢၼ်ႊ ၸိုဝ်ႈ “မောင်မောင်ဒွေး”ၼၼ်ႉ လတ်းထိူၼ်ႇလတ်းၶိူဝ်းသေ ႁႃႈဝၼ်း ၸင်ႇၶိုၼ်ႈလွႆမႃးၽႅဝ် တီႈ ပၢင်ႇဢူး မိူဝ်ႈလဵဝ်ၼႆႉ၊ လႆႈႁၼ်ဝၢၼ်ႈတႆးဝၢၼ်ႈၼိုင်ႈ တင်ႈယူႇတီႈၵၢင်ထိူၼ်ႇလူင်လႄႈ မၼ်းထၢမ်ၵႄႇဝၢၼ်ႈတႆး ၵေႃႉၸိုဝ်ႈ ၶမ်းဢူးၼၼ်ႉ လွင်ႈဝၢၼ်ႈသူၼ်ယဝ်ႉ။ လႆႈႁူႉဝၢၼ်ႈတႆးၼႆႉ ပႆႇမီးၸိုဝ်ႈဝၢၼ်ႈၵွၼ်ႇ ၼႆလႄႈ မွင်ႇမွင်ႇတူၺ်း ၸင်ႇပၼ်ၸိုဝ်ႈဝၢၼ်ႈတႆးၼႆႉႁိတ်ႈႁွင်ႉပဵၼ် “ပြင်ဦးလွင်” ဝႃႈၼႆ။

မူႇဝၢၼ်ႈ တီႈ ၵူၼ်းႁဝ်းယူႇသဝ်းၼႆ ယႂ်ႇလဵၵ်ႉဢမ်ႇဝႃႈ ဝၢၼ်ႈၼွၵ်ႈၸွၵ်ႉထိူၼ်ႇၵေႃႈယႃႇ တိုၼ်းမီး ၸိုဝ်ႈဝၢၼ်ႈၽႂ်မၼ်းဝႆႉၵွၺ်းယဝ်ႉ။ ဝၢၼ်ႈတႆးဢၼ်မွင်ႇမွင်ႇတူၺ်း ႁၼ်တင်ႈယူႇတီႁူဝ်ပၢင်ႇ မီးလူၺ်ႈ ၵႄႇဝၢၼ်ႈၼၼ်ႉ သမ်ႉဝႃႈ ဢမ်ႇမီးၸိုဝ်ႈဝၢၼ်ႈၼႆ တိုၼ်းဢမ်ႇပဵၼ်လႆႈလႃးလႃး။ ၵဵဝ်ႇလူၺ်ႈ ၸိုဝ်ႈဝၢၼ်ႈ ပၢင်ႇဢူးမိူဝ်ႈၵွၼ်ႇၼၼ်ႉ ၼႂ်းပိုၼ်းမၢၼ်ႊၶဝ်ၵေႃႈ ၼႄဝႆႉယူႇ။ မိူဝ်ႈပၢၼ် ဗဒုံမင်း(ဘိုးတော်ဘုရားAD 1782-1819)ၼၼ်ႉ ပေႃးႁၼ်ၼႂ်းလိၵ်ႈပူင်မၼ်းၸဝ်ႈၽိုၼ်ၼိုင်ႈ မိူဝ်ႈပီႊ”သက္ကရာဇ် ၁၁၄၉ ခု၊ သီတင်းကျွတ်လဆန်း (၁၃)ရက်၊ နာခံပြော့ကြီးအမိန့ေ် တာ်” ၼၼ်ႉ မီးၸိုဝ်ႈ ဝၢၼ်ႈတႆး “ပြင်ဦး” (ႁူဝ်ပၢင်)ဝႆႉယဝ်ႉ။ လိၵ်ႈပူင်ၼႆႉ ပဵၼ်လၵ်ႈထၢၼ်ၼႄၸႅင်ႈဝႃႈ ဢွၼ်ၼႃႈ ၶုၼ် မၢၼ်ႊ ဗဒုံမင်း ဢၼ်ပူၼ်ႉမႃး ပီႊယၢဝ်းၶၢဝ်းႁီႈၼၼ်ႉ ၸိုဝ်ႈဝၢၼ်ႈတႆးႁူဝ်ပၢင်ႇ ပေႃးမီး ဝႆႉၸဵမ်ၸဝ်ႉယဝ်ႉ။ ၼႂ်းလိၵ်ႈႁိၼ် ဝတ်ႉမႁႃႇသေႃးပိတႃႇရႃႇမ တႅမ်ႈဝႃႈ – မိူဝ်ႈပီႊၵေႃးၸႃႇ 1212(AD 1850) ၼီႈ ပၢင်ႇဢူး မိူဝ်ႈလဵဝ်ၼႆႉၸင်ႇတႄႇတင်ႈ လႄႈ ႁိၵ်ႈ “ပြင်ဦးလွင်ႈ” ဢၼ်ဝႃႈၼၼ်ႉ ဢမ်ႇထုၵ်မႅၼ်ႈ။ ဢဝ်ႁဵတ်းငဝ်ႈ ႁၢၵ်ႈသၢၵ်ႈပိုၼ်ႉဢမ်ႇလၢႆႈ။ ႁူဝ်ပၢင်ႇ ၸင်ႇပဵၼ်ၸိုဝ်ႈပိုၼ်ႉငဝ်ႈပၢင်ႇဢူး မိူဝ်ႈ လဵဝ်ၼႆႉဢေႃႈ။

ဢိင်းၵလဵတ်ႈ သိမ်းပၢင်ႇဢူး

ပီႊၶရိတ်ႉ1885 ၼီႊ လိူၼ်ၼူဝ်ႇဝႅမ်ႇပိူဝ်ႇလႆႈ 19 ဝၼ်း၊ ဢိင်ႈၵလဵတ်ႈၶဝ် တိၺွပ်းဢဝ် ၶုၼ် ႁေႃၶမ်းမၢၼ်ႊၵေႃႉလိုၼ်းသုတ်း (ၸိုဝ်ႈ သီပေါမင်း)ၼၼ်ႉၵႂုႇ။ 1.1.1886 ဢိင်းၵလဵတ်ႈၶဝ် ဢွၵ်ႇၶေႃႈ ပိုၼ်ၽၢဝ်ဝႃႈ မိူင်းမၢၼ်ႊတင်းသဵင်ႈ ပဵၼ်တႂ်ႈဢႃႇၼႃႇၸၢၵ်ႈ ၼၢင်းႁေႃၶမ်းၶဝ်ယဝ်ႉ။ လွင်ႈ ၼႆႉ ၸဝ်ႈၾႃႉ ဝဵင်းသိူဝ် ၸဝ်ႈဢွင်ႇမႅတ်ႈ ဢမ်ႇယွမ်းႁပ်ႉလႆႈလႄႈ ဢွၼ်ၵူၼ်းမိူင်းသေ ယူႇတီႈမိူင်းတႆးၽၢႆႇႁွင်ႇဝၼ်း တူၵ်း(မိူဝ်ႈလဵဝ် ပဵၼ်မိူင်းၶၢင် လႄႈ တိူင်ႈၸေႊၵႅင်း)ၼၼ်ႉ လုၵ်ႉၽိုၼ်ႉတေႃႇသူႈ ဢိင်ႈၵလဵတ်ႈ။ ဝၢႆး လင်မႃး လုၵ်ႈၸဝ်ႈလၢၼ်ၶုၼ်မၢၼ်ႊၶဝ်ၸင်ႇလုၵ်ႉၽိုၼ်ႉၸွမ်း။ မြင်စိုင်းမင်းသား(လုၵ်ႈမင်းတုန်းမင်း) ဢွၼ်တင်းၵူၼ်းမၼ်းၵမ်ႈၽွင်ႈ ၶဝ်ႈၼႂ်းလႅၼ်ႊ လိၼ်ပၢင်ဢူး မႃးသေႃႉတဵတ်ႇယူႇတီဝၢၼ်ႈတူၼ်ႈမၢၵ်ႇ ၶေႃလူင် (ဇီးပင်ကြီးရွာ) သေ သူၼ်းတုမ်ၵူၼ်းမိူင်း ႁႂ်ႈတေႃႇသူႈဢိင်းၵလဵတ်ႈ။ ႁူဝ်ပီ 1886 ၼီႈ၊ ဢိင်းၵလဵတ်ႈၶဝ်သိမ်းလႆႈ ဝၢၼ်ႈတူၼ်ႈမၢၵ်ႇၶေႃလူင်။ မင်းသႃးမိၼ်ႇၸၢႆး လႆႈပၢႆႈၵႂုႈယူႇၽၢႆႁိၼ် (ကျောက်ဆည်)။

1886 ၼီႊ လိူၼ်ၼူဝ်ႇဝႅမ်ႇပိူဝ်ႇ၊ ဢိင်းၵလဵတ်ႈၶဝ်သိမ်းလႆႈ ပၢင်ဢူး။ ပၵ်းတပ်ႉယူႇတီႈ လိၼ် ဝတ်ႉမႁႃႇသေႃးပိတႃႇရႃႇမ။ ႁူဝ်သိုၵ်းလူင်ပဵၼ် ၵႃႇၼိူဝ်ႇမေႇ (Col.H.O.May)။ ၼွၵ်ႈသေတပ်ႉသိုၵ်း လုမ်းၽၢႆႇၶိုင်ပွင်ဢုပ်ႉပိူင်ႇၵူၼ်းမိူင်းၵေႃႈ တင်ႈယူႇၼႂ်းဝတ်ႉၼႆႉၼင်ႇၵဝ်ႇ(မိူဝ်ႈ ၵွၼ်ႇ လိၼ်ဝတ်ႉၵႂၢင်ႈ တိူဝ်းမိူဝ်ႈလဵဝ်ၼႆႉဢေႃႈ)။ ၵူၼ်းလူင်ၸိုဝ်ႈ Sir H. Thirkelwite ဢိၵ်ႇ Sir Harvey Adamson ။ မိူဝ်ႈယၢမ်းၼၼ်ႉ ၸဝ်ႈၵႂၢမ်းဝတ်ႉ ပဵၼ် ဥုးဒဿန။ မၼ်းၸဝ်ႈလႄႈ ၵူၼ်းလူင်ဢိင်းၵလဵတ်ႈသၢမ်ၵေႃႉ ၼႆႉ မိုတ်ႈၵိုဝ်းၵၼ်တေႉတေႉ။

ပႅၵ်ႉသမ်ႉ မိူဝ်ႈယၢမ်းၼၼ်ႉ ဢိင်းၵလဵတ်ႈၶဝ်သိမ်းလႆႈ ပၢင်ႇဢူးသေတႃႉၼႂ်းၵႄႈ 1886-1890 ၼီႈၼႆႉ ဝၢၼ်ႈမိူင်းဢမ်ႇၼိမ်သဝ်း။ မၢင်းသႃးၶျွင်းၶႂုႉ( ချောင်းခွမင်းသား စောရန်ပိုင်၊ လုၵ်ႈမက္ခရာမင်း သား) ဢိၵ်ႇ ၵူၼ်းႁပ်ႉၸိုဝ်ႈ “စကြာမင်းသား” ၼၼ်ႉ ၵေႃႉၼိုင်ႈ ဢွၼ်ၵူၼ်းၶဝ်ႈၼႂ်းလႅၼ်ႊလိၼ်ပၢင်ႇဢူးမႃး ႁွမ်းၵွင်ႁၢမ်ၵဝ်ႇႁေႃၶမ်းမၢၼ်ႊ ၵေႃႉၸိုဝ်ႈ ဢူးၸၢၼ်ၽိဝ်ႇ လႄႈ ပူဝ်ႇၹေႃး ၼၼ်ႉသေ တေႃႇ သူႈဢိင်းၵလဵတ်ႈ။ ဝၢၼ်ႈမိူင်းသုၵ်ႉသၢၵ်ႉတေႉတေႉ။ ဝၢႆးလင်မႃး ဢိင်းၵလဵတ်ႈၶဝ်ၸင်ႇၺွပ်းလႆႈ “စကြာမင်းသား” သေ ၶႃႈတၢႆပႅတ်ႈ ။ မၢင်းသႃးၶျွင်းၶႂုႉ ၸေႃးယၢၼ်ႇပႅင်ႇ သမ်ႉလႆႈပၢႆႊၵႂုႇတၢင်းမိူင်းတႆး ပွတ်းႁွင်ႇ။

ၼင်ႇႁိုဝ် ပၢင်ႇဢူး တေၼိမ်သဝ်းသႃႇယႃႇမႃးၼၼ်ႉ ဢိင်းၵလဵတ်ႈၶဝ်ၸင်ႇႁႂ်ႈၵူၼ်းၼႂ်း ပၢင်ႇဢူး ၵေႃႉၸိုဝ်ႈ ဦးသာလှိုင် (ပဵၼ်ၵွင်ႁၢမ်ၵဝ်ႇ ႁေႃၶမ်းမၢၼ်ႊ)လႄႈ ဢူးၸၢၼ်ႇသူၺ်ႇ ၶုသွင်ၵေႃႉ ႁဵတ်းၵႄႇ လူင်ပၢင်ႇဢူးသေ ၸွႆႈၵၢၼ်ၼႃႈၽိူၵ်ႇၶဝ်။ သမ်ႉယူႇတီႈဝၢၼ်ႈဝငႇ် ဝိူငႈ် (၀က်ဝံ)၊ ဝၢၼ်ႈၵွင်းသပေႇ၊ ဝၢၼ်ႈသဝ်လမ် လႄႈ ဝၢၼ်ႈၼႃးလိၼ်း ၸိူဝ်းၼႆႉ တင်ႈလုမ်းတမ်ႇလူတ်ႇ(ပလိၵ်ႈ)ၼိုင်ႈဝၢၼ်ႈၼိုင်ႈ လုမ်း၊ လုမ်းလူင်သမ်ႉ တင်ႈတီႈ ပၢင်ႇဢူး။ ၵူၼ်းလူင်တမ်ႇလူတ်ႇ ၵေႃႉႁႅၵ်ႈၸိုဝ်ႈ ၶမ်းႁိူင်း(ပဵၼ်တႆး တွင်ႇ ဢူႇ(တူင်ႈဢူႇ)။ ၸုမ်းတမ်ႇလူတ်ႇၶဝ် ႁွမ်းဢိင်ႈၵလဵတ်ႈသေ လိုပ်ႈတိုၵ်းတိၺွပ်းၵူၼ်းလုၵ်ႉ ၽိုၼ်ႉလႄႈ ၽူႈလၵ်ႉၵူၼ်းၸူၼ်ၶဝ် ႁၢဝ်ႈႁၢဝ်ႈႁႅင်းႁႅင်း။ ဝၢႆးလင် 1890 ၼီႊ ပၢင်ႇဢူးၸင်ႇယဵၼ်ၼိမ် မႃးလွႆးလွႆး။

သၢင်ႈဝဵင်းမႂ်ႇသၢင်ႈဝဵင်းမႂ်ႇႁိၵ်ႈမေႇမဵဝ်ႉ

မိူဝ်ႈၵၢပ်ႈပၢၼ်မိူင်းမၢၼ်ႊ ပဵၼ်မိူင်းၵူဝ်ႇလူဝ်ႇၼီႇဢိင်းၵလဵတ်ႈၼၼ်ႉ မူႇပိူင်ဢိင်းၵလဵတ်ႈၶဝ်ဝႆႉ ၶုၼ်ၸွမ်ဢုပ်ႉမိူင်းမၢၼ်ႊၼႆႉ ပဵၼ်ဝႆႉသၢမ်တွၼ်ႈ။ (1) 1886-1896 ၼီႊ ပဵၼ်ၶုၼ်လူင် ၶွမ်ႇမသျိၼ်ႇ ၼႃႇ (Chief Commissioner) ဢုပ်ႉပိူင်ႇ၊ (2) ဢွၼ်ၼႃႈ 1993 ၼီႈၼၼ်ႉ ပဵၼ်ၶုၼ်ၵႅမ်ၸဝ်ႈၸွမ် ၸိုင်ႈ (Lieutenant Governor) ဢုပ်ႉပိူင်ႇ၊ (3) တႄႇ 1923 ၼီႈ ပၢၼ်သိူဝ်ႊ သပႅၼ်ႇသႃႇႁႃႇၵုတ်ႈ ပၢတ်ႈထလႃႇ (Sir Spencer Hartcaurt Butler) မႃးပဵၼ်ၸဝ်ႈၸွမ်ၸိုင်ႈ (Governor) ဢုပ်ႉပိူင်ႇ ဢေႃႈ။

1896 ၼီႈ လိူၼ်ၸုၼ်ႇ ၵေႃႉပဵၼ် ၶုၼ်လူင်ဢုပ်ႉမိူင်းမၢၼ်ႊ (Chief Commissioner) ၸိုဝ်ႈ မိတ်ႊသထိူဝ်ႊ တီႊဢႅမ်ႊ သမိတ်ႉတၼ်ႇ (Mr.D.M Smeaton, S.C.S) လႄႈ ဢိၼ်ႇၵိၼ်ႇၼီႇယႃႇ လူင်ပုၼ်ႈမိူင်းမၢၼ်ႊ ၸိုဝ်ႈမိတ်ႊသထိူဝ်ႊ ႁွႆးၽွၵ်ႉသ်ႉ (Mr. Hoy Fox, A.R., B.A. chief Engg.) ဢိၵ်ႇၽူႈမီးပုၼ်ႈၽွၼ်းၶဝ်ၼမ်လၢႆ လုၵ်ႉဝဵင်းလိူဝ်ႇ ၶိုၼ်ႈလွႆမႃးၽႅဝ်တီႈ ပၢင်ႇဢူး။ လႆႈႁၼ် ပၢင်ႇဢူး လွႆၸမ်ႉၼမ်ႉသွမ်ႇ၊ ရႃႇသီယဵၼ်ၵတ်း၊ တူၼ်ႈမႆႉတူၼ်ႈတွၵ်ႇလႄႈ မွၵ်ႇထိူၼ်ႇမွၵ်ႇၶိူဝ်း ၵီႊၸွတ်ႇသွတ်ႇ သၢၼ်ဝႆႉၵူႊတီႈ။ ၼႂ်းလူင်ႊမႆႉပႃႇထိူၼ်ႇၼၼ်ႉ မွၵ်ႇၼႆး(သႅၼ်ႊၶဝ်း)ဢိူမ်ႈယွင်ႊယွင်ႊ၊ လႆႈငိၼ်းသဵင် ၼူၵ်ႉသဵင်ၼူႁွင်ႉ ၸိတ်ႉၸိတ်ႉၸွတ်ႉၸွတ်ႉ၊ လူမ်းပဝ်ႇ(ထွင်) မႃး ယဵၼ်သွႆႇသွႆႇ ပႃးလေႃးဢၢႆႊမႆႉဢၢႆႊမွၵ်ႇ ပိဝ်ၶဝ်ႈၶူးလင်မႃးႁွမ် ၸႂ်သႃႇဝႆႉ။ ၼမ်ႉလွႆၾိင်ႈၾႃႉ လႄႈ တူၼ်ႈမႆႉတူၼ်ႈမွၵ်ႇ တီႈၼႆႉၵႅၼ်ႇမိူၼ် မိူင်းဝၼ်းတူၵ်းတေႉတေႉ။ ၶုၼ်လူင်ဢိင်းၵလဵတ်ႈၶဝ်ပႆဢႅဝ်ႇလႄႇတူၺ်းၼႂ်းၵၢင်ပႃႇထိူၼ်ႇ ဢၼ်မိူၼ် သူၼ်ဢူးယိၼ်ႇသၽႃႇဝ သူၺ်ငၢမ်းလူင်ၼႆႉ ၸူမ်းဢၢမ်းၸၼ်ၸႂ်လူင်လၢင်။ ပေႃးမိူၼ်ၼင်ႇၼွၼ်းၾၼ်ၶိုၼ်းမိူဝ်းၽႅဝ်တီႈဝၢၼ်ႈၵဝ်ႇမိူင်းလင်ၶဝ် တၢင်းဢိင်ႇၵလၼ်ႇၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ယွၼ်ႉႁူမ်ၸူမ်းတိတ်း ၸႂ်ၼႃႇလႄႈ ၶုၼ်လူင်ဢိင်းၵလဵတ်ႈၶဝ် ၸင်ႇတႅပ်းတတ်းမၵ်းမၼ်ႈ ပၢင်ႇဢူး ပဵၼ်တီႈလိုဝ်ႈတူဝ်ၸႂ် ၼိူဝ်လွႆ (Hill Station) လႄႈ တီႈၶၢမ်ႇၸေးၸိမ်ႇၼႂ်းမိူင်းမၢၼ်ႊ တႃႇၸၢဝ်းဢိင်းၵလဵတ်ႈၶဝ်ၵမ်းလဵဝ် ယဝ်ႉ။

ၼင်ႇႁိုဝ်တေပဵၼ် ဝဵင်းႁၢင်ႊလီၶိုတ်းၵၢပ်ႈမႃးၼၼ်ႉ ဢိၼ်ႇၸိၼ်ႇၼီႇယႃႇလူင် ႁွႆးၽွၵ်ႉသ်ႉ ဝူၼ်ႉ ၸၼ်ႁၢင်ႊၽၢင်ၼႃႈလိၼ်ဝဵင်းမႂ်ႇ ၸွမ်းၼင်ႇၵၢင်ၸႂ်ၵူၼ်းၼႃႈၽိူၵ်ႇၶဝ် ၶႂ်ႈလႆႈၶႂ်ႈပဵၼ်ၼၼ်ႉသေ လႅၵ်ႇ မႅင်ႇလွၵ်းလိၼ်လွၵ်းႁိူၼ်း၊ သူၼ်မွၵ်ႇ၊ သဵၼ်ႈတၢင်း လႄႈ ၶႂၢင်ႇဝၢၼ်ႈၶႂၢင်ႇဝဵင်း၊ ၽၼ်းမႆႉတီႇထိူၼ်ႇ၊ ထူမ်လိၼ်၊ ၶုတ်းႁွင်ႊၼမ်ႉ၊ ႁဵတ်းတၢင်းသိူဝ်ႇႁိၼ်သိူဝ်ႇသၢႆး၊ ႁွင်ႉၵူၼ်းၵေႃႇသၢင်ႈလႄႈ ၸၢင်ႊမႆႉၶႄႇ ၶဝ် ၸိူဝ်းလၢႆးမိုဝ်းၶႅမ်ႉၼၼ်ႉ မႃးႁဵတ်းႁိူၼ်း ႁႂ်ႈယဝ်ႉၽႂ်းၽႂ်း။ ယူႇၼႂ်းၵၢင် 1896-1900 ၼီႈၼႆႉ ႁိူၼ်း မႂ်ႇဢိင်းၵလဵတ်ႈၶဝ် ႁဵတ်းဢွၵ်ႇမႃးၼမ်တေႉတေႉ။ ပဵၼ်ႁိူၼ်းႁၢင်ႊလီၶိုၵ်ႉၶမ်ႇ၊ လင်ယႂ်ႇဝၢင်းၵႂၢင်ႈ၊ ၽုၵ်ႇဝႆႉပၢင်ႇယိူဝ်ႈၶဵဝ်ဢွၼ်ႇ လႄႈ တူၼ်ႈမႆႉမွၵ်ႇၵူႊႁိူၼ်းဢေႃႈ။

ပုၼ်ႈတႃႇဢိင်းၵလဵတ်ႈ ၶဝ် ၵျေႃႇမူၼ်ႈသိူဝ်းသႃႇၼၼ်ႉ သမ်ႉႁဵတ်းပၢင်ႇပေႃႉၵွပ်ႉ (Golf ) 18 ႁူး တီႈၼိုင်ႈ၊ ပၢင်ႇပူဝ်ႇလူဝ်ႇ (Polo) တီႈၼိုင်ႈ လႄႈ ၵလၢပ်ႉ (Club) လင်ၼိုင်ႈ။ ၼွၵ်ႈသေၼႆႉ တႃႇၶီႇမႃႉ လႅၼ်ႈဢဵၼ်ႈၸွမ်းတၢင်းၼၼ်ႉ သမ်ႉႁဵတ်းသဵၼ်ႈတၢင်းလတ်းၽႃႇပႃႇမႆႉသေ ပၼ်ႇႁွပ်ႈဝဵင်းဝႆႉ သဵၼ်ႈ ၼိုင်ႈၵွၼ်ႇ (မြို့ပတ်လမ်း မိူဝ်ႈလဵဝ်)။

ပိူဝ်ႈတႃႇ ၶုၼ်ဢိင်ႈၵလဵတ်ႈၶဝ် ၸိူဝ်းထၢမ်းၵၢၼ်ၼႂ်းမိူင်းမၢၼ်ႊၵူႊတီႈတီႈၼၼ်ႉ မႃးလိုဝ်ႈသဝ်း ၼႆႉ သမ်ႉႁဵတ်းပၼ်ႁိူၼ်းလိုဝ်ႈၸိုဝ်ႈသဝ်း လႄႈ ႁူင်းႁႅမ်းၶိုၵ်ႉၶမ်ႇ ၼမ်လၢႆ။ ဢၼ်ၸိုဝ်ႈသဵင်ယႂ်ႇၼၼ်ႉ မီး Canda Craig (မိူဝ်ႈလဵဝ်ႁွင်ႉ သီရိမြိုင်ဟိုတယ်)၊ Craddock Court (မိူဝ်ႈ လဵဝ်ႁွင်ႉ နန်းမြိုင်ဟို တယ်)၊ Guard House (မိူဝ်ႈလဵဝ်ႁွင်ႉ သီရိမင်္ဂလာဟိုတယ်)၊ Forest Lodge (မိူဝ်ႈလဵဝ်ႁွင်ႉဂန္ဓမာ ဟိုတယ်)၊ Pine lodge (မိူဝ်ႈလဵဝ်ႁွင်ႉထင်းရှုးမြိုင်) ၸိူဝ်းၼႆႉဢေႃႈ။

မိူဝ်ႈၵွၼ်ႇ ယွၼ်ႉႁိမ်းႁွမ်းပၢင်ႇဢူး ပဵၼ်ထိူၼ်ႇလူင်လွမ်ႉဝႆႉလႄႈ တူဝ်ထိူၼ်ႇတူဝ်ၶိူဝ်းၼမ်တေႉ တေႉ။ ထိုင်ၵၢပ်ႈဢိင်ႈၵလဵတ်ႈမႃႈယဝ်ႉ ယင်းၵႆႉမီႈတူဝ်ထိူၼ်ႇလူင် ၶဝ်ႈဝၢၼ်ႈၵူၼ်းမႃးၵွၼ်ႇ။ 1899 ၼီႈ မႅၼ်ႈၽွင်းမိူဝ်ႈဢဵင်ႈၵလဵတ်ႈၶဝ် တိုၵ်ႉသၢင်ႈဝဵင်းမႂ်ႇၼၼ်ႉ မီႈၽူႈတႅမ်ႈလိၵ်ႈ ၼၢင်းယိင်းဢိင်းၵလဵတ်ႈၵေႃႉၼိုင်ႈ ၸိုဝ်ႈပႅတ်ႈဢႄးလိသ်ႉ (Beth Ellis) ၼၼ်ႉ မႃးၽႅဝ်တီႈပၢင်ႇဢူး။ မၼ်းယူႇၼႂ်းပပ်ႉ “ၼၢင်း ယိင်းဢိင်းၵလဵတ်ႈၵေႃႉၼိုင်ႈ ႁၼ်ႁႅၵ်ႈၼိူဝ်မိူင်းမၢၼ်ႊ” (An English girl’s First Impression of Burma) ၼၼ်ႉဝႃႈ – ၸူဝ်ႈၶၢဝ်းမၼ်းၼၢင်းယူႇသဝ်းပၢင်ႇဢူးၼႆႉ မီႈၶမ်ႈၼိုင်ႈ သိူဝ်မႃးၶူပ်းမႃႉႁိမ်းႁိူၼ်း ၶဝ် တၢႆသွင်တူဝ်။ သမ်ႉထႅင်ႈၶမ်ႈၼိုင်ႈ မီးသိူဝ်ၸုမ်ႈလမ်တူဝ်ၼိုင်ႈ မႃးလွမ်ပၼ်ႇႁိမ်းၵလၢပ်ႉ (Club) သေ ၶူပ်းဢဝ်ၵႂုႇ မုဢွၼ်ႇဢၼ်ပိူၼ်ႈလဵင်ႉၼၼ်ႉ တူဝ်ၼိုင်ႈ။ ဝၢၼ်ႈၼွၵ်ႈၵေႃႈ ၵႆႉမီးသိူဝ်ၶဝ်ႈဝၢၼ်ႈ မႃး ႁဵတ်းႁၢႆႉတေႃႇၵူၼ်းဝၢၼ်ႈလႄႈ ဢိင်းၵလဵတ်ႈၶဝ် ပေႃးလႆႈပိုၼ်ၽၢဝ်ႇ ၽႂ်ယိုဝ်းလႆႈသိူဝ် တေပၼ်သူး ဝႃႈၼႆဢေႃႈ။

1900 ၼီႈ ဢိင်းၵလဵတ်ႈၶဝ် ႁဵတ်းႁေႃႁိူၼ်းၶိုၵ်ႉၶမ်ႇ လူင်လင်ၼိုင်ႈတႃႇၵႅမ်ၸဝ်ႈၸွမ်ၸိုင်ႈ (Lieutenant Governor)။ တၢင်းၵႂင်ႈဝၢင်းသူၼ်ႁေႃၼႆႉ လႄႈ တင်းဝၢင်းႁေႃၶမ်းဝဵင်းလိူဝ်ႇ ပေႃးၶႂ်ႈ ငၢမ်ႇၵၼ်ယဝ်ႉ (ဢွင်ႈၵဝ်ႇမီးတီႈ ပၢင်ႇလၵ်းၵွၼ်းၶေႃၵဝ်ႇၼၼ်ႉလတ်းၶဝ်ႈၵႂုႇ)။ ႁေႃလူင်လင်ၼႆႉ ၸၼ်ႉတႂ်ႈမီးႁွင်ႈလူင်ႁပ်ႉၶႅၵ်ႇ၊ ႁွင်ႈလူင်ၵိၼ်ၶဝ်ႈ၊ ၶဵင်ႇလူင်တဵၼ်ႈလမ်း(ၵႃႈဝႅၼ်)၊ ႁွင်ႈပေႃႉမၢၵ်ႇၶူၼ်ၵႆႇ လႄႈ ထၢင်လူၺ်(လွႆး)ၼမ်ႉၸႂ်ၸိူဝ်းၼႆႉ၊ ၸၼ်ႉၼိူဝ်သမ်ႉမီးႁွင်ႈယႂ်ႇလဵၵ်ႉ(30)ပၢႆၵွၼ်ႇ။ ပဵၼ်ႁေႃၶိုၵ်ႉ ၶမ်ႇယႂ်ႇၵႂၢင်ႈသေပိူၼ်ႈ ၼႂ်းပၢင်ႇဢူးၵၢပ်ႈမိူဝ်ႈၼၼ်ႉဢေႃႈ။ ဝၢႆးလင်မႃး တႃႇၸဝ်ႈၸွမ်ၸိုင်ႈ လႄႈ ၵူၼ်း ႁိူၼ်းမၼ်းယူႇၶေႃၶေႃၼၼ်ႉ သမ်ႉယူႇတီႈၼိူဝ်ၵွင်းလွႆဢွၼ်ႇၸမ်ၼွင်ၼၼ်ႉ ႁဵတ်းႁိၼ်းၶိုၵ်ႉၶမ်ႇထႅင်ႈ လင်ၼိုင်ႈ ႁိၵ်ႈ “လိၼ်ႇၵလူႇတိင်ႇ” (Lincluding) ၼႆဢေႃႈ။ ပေႃးထိုင်ၶၢဝ်းမႆႈမႃး ၸဝ်ႈၸွမ်ၸိုင်ႈ လႄႈ ၽွင်းလူင်ၶဝ် မႃးၼင်ႈလုမ်း လႄႈ ၸိုဝ်ႈႁိူဝ်ႉတီႈပၢင်ႇဢူးတႃႇသေႇ။

1942 ၼီႈ လိူၼ်ၵျႅၼ်ႇၼႂုႇရီႇ၊ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈမိူင်းမၢၼ်ႊ(ဢိင်းၵလဵတ်ႈ)လုၵ်ႉတႃႈၵုင်ႈ ၶၢႆႉမႃးတီႈပၢင်ႇဢူး။ လုမ်းလူင်ပၢင်ႇဢူးမိူဝ်ႈလဵဝ်ႈၼႆႉပဵၼ်လုမ်းၽွင်းၼႂ်ႈ (Secretariat) မိူဝ်ႈၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၵူၺ်း ၼႃႇ ပၢင်ႇဢူးတၼ်းပဵၼ်ဝဵင်းငဝ်ႈမိူင်း လႆႈမွၵ်ႈႁႃႈလိူၼ်ၵွၺ်း။ ၼႂ်းပီႊၼၼ်ႉ လိူၼ်မေႇ၊ ၵျုႇပၢၼ်ႇၶဝ် ပေႃးသိမ်းလႆႈပၢင်ႇဢူးယဝ်ႉ။ ႁေႃလူင်ၶိုၵ်ႉၶမ်ႇဢိင်းၵလဵတ်ႈၶဝ်လင်ၼႆႉၵေႃႈယူႇၼႂ်းသိုၵ်းလုမ်ႈၾႃႉပွၵ်ႈ သွင်ၼႆႉ ၺႃးၾႆးမႆႈပႅတ်ႈမူတ်းယဝ်ႉ။ ၵူၺ်းၵႃႈ ဢၼ်ပဵၼ် ႁိူၼ်းၸဝ်ႈၸွမ်ၸိုင်ႈ Lincluding ၼၼ်ႉ တႄႉ တိုၵ်ႉမီးဝႆႉတေႃႇမိူဝ်ႈလဵဝ်။ ႁွင်ႉ “သမ္မတအိမ်တော်” ႁိုဝ် “ဧည့်ဂေဟာ အမှတ်(၁)” ၼႆဢေႃႈ။

ယွၼ်ႉၸဝ်ႈသိုၵ်းလူင် ၵႃႇၼိူဝ်ႇမေႇ တိုၵ်ႉသိမ်းလႆႈပၢင်ႇဢူးၵေႃႈပိူင်ႈၵၼ်၊ လုၵ်ႉတီႈသိမ်းလႆႈ ပၢင်ႇဢူး တေႃႇသၢင်ႈဝဵင်းမႂ်ႇပေႃးယဝ်ႉ ၵၢၼ်သိုၵ်းၼႂ်းလႅၼ်ႊလိၼ်ပၢင်ဢူးၼႆႉတင်ႈသဵင်ႈ ပဵၼ်ၵႃႇၼိူဝ်ႇ မေႇဢုပ်ႉပိူင်ႇ၊ မၼ်းသမ်ႉၶတ်းၸႂ်သႂ်ႇႁႅင်းၶပ်ႉၶိုင်ၵေႃႇသၢင်ႈပၢင်ဢူး ႁႂ်ႈပဵၼ်ဝဵင်းၶိုတ်းၵၢပ်ႈမႃးၵေႃႈ ပိူင် ၼိုင်ႈ၊ ႁႂ်ႈပဵၼ်တီႈမၢႆတွင်း ယွင်ႈၵုင်မုၼ်ႇၵႃႇၼိုဝ်ႇမေႇၵေႃႈပိူင်ၼိုင်ႈလႄႈ တႄႇ 1897 ၼီႈမႃး ဝၢၼ်ႈတႆးႁူဝ်ပၢင်ႇ ဢၼ်မၢၼ်ႊၶဝ်ႁွင်ႉဝႃႈ “ပြင်ဦး” လႄႈ “ပြင်ဦးလွင်” ၼၼ်ႉ ဢိင်ႈၵလဵတ်ႈၶဝ်သမ်ႉႁွင်ႉ(မေမြို့)

မိူဝ်ႈပီ 1886 ၼၼ်ႉ ဢိင်ယွၼ်.လူၺ်ႈ ၸဝ်ႈသိူၵ်းလူင် မေႇ ဢၼ်ပဵၼ်တီႈတပ်ႉပႆလိၼ်ပင်းၵလႃးသေ ဢင်းၵိတ်ႉၶဝ်ႁွင်ႉဝႃႈ မေႇမျူဝ်ႉ ဝႃႈၼႆယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈပၢၼ်ၵျပၢၼ်ႇ ပၢၼ်လူင်ပွင်ၸိုင်ႈ တွၵ်ႇတႃႇပမေႃႇ ၼၼ်ႉ ယၢမ်ႈလုၵ်ႉဢဝ် မေႇမျူဝ်ႉသေ လၢႆႈပဵၼ် ပျိၼ်ႇဢူးလုၼ်ႇ ပွၵ်ႈၼိုင်ႈယဝ်ႉ။ ဝၢႆးသေ သိုၵ်းယဝ်ႉတူဝ်ႈၵႂႃႇသေ ၽွင်းဢင်းၵိတ်ႉၶဝ် ၶိုၼ်းဢုပ်ႉပိူင်ႇၼၼ်ႉ ၶဝ်ၶိုၼ်းႁွင်ႉ မေႇမျူဝ်ႉ ၼႆယဝ်ႉ။ ထိုင်မႃးပၢၼ် လူင်ပွင်ၸိုင်ႈသိုၵ်းမႃး ၶိုၼ်းလႅၵ်ႈလၢႆႈႁွင်ႉ ပျိၼ်ႇဢူးလုၼ်ႇ ၼႆယဝ်ႉ။ ၸိုဝ်ႈမၼ်းၵေႃႈ ႁၢင်ႈလီ ၾိင်ႈၾႃႉယႃႇသီႇဢုတုဝဵင်းၵေႃႈ ပဵၼ်ဢၼ်ၵတ်းယဵၼ်သႃႇယႃႇလီ။ ပိူင်လူင်မၼ်းတႄႉ ပေႃးထိုင် ၶၢဝ်းမႆႈမႃး ၵူၼ်းၵမ်ႉၼမ် ဢွၼ်ၵၼ်ပၢႆႈလွင်ႈမႆႈသေ မႃးဢွၼ်ၵၼ် လိုဝ်ႈသဝ်းတီႈ ဝဵင်းပၢင်ႇဢူးၼႆႉ ၸိုဝ်ႈသဵင်ယႂ်ႇဝႆႉ။ မိူဝ်ႈပၢၼ် လူင်ပွင်ၸိုင်ႈ ဢင်းၵိတ်ႉၶဝ်ၼၼ်ႉ ၸိူဝ်းပဵၼ် ၽူႈမီးၸၼ်ႉ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈၶဝ် ၶုၼ်ပွင်မိူင်း ၶဝ်ၸိူဝ်းၼႆႉ ပေႃးထိုင်ၶၢဝ်းမႆႈမႃး ဢွၼ်ၵၼ်ၶိုၼ်ႈမႃးယူႇ တီႈဝဵင်းပၢင်ႇဢူးယဝ်ႉ။ ဝဵင်းပၢင်ႇဢူး (ပျိၼ်ႇဢူးလုၼ်ႇ) ၼႆႉ ပဵၼ်ဝဵင်းၼိူဝ်လွႆ ဢၼ်ၶိုၼ်းမူၼ်ႉမႄးဝႆႉ မိူဝ်ႈပၢၼ်ဢင်းၵိတ်ႉၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ဝဵင်းပၢင်ႇဢူးၼႆႉ ပဵၼ်ဝဵင်းတီႈဢၼ် ၵူၼ်းၵႃႉ ဝဵင်းတႃႈလိူဝ်ႇ - မိူင်းတႆး - မိူင်းၶႄႇ ၶဝ်ဢွၼ်ၵၼ်မႃးတုမ်ၵၼ်ယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈဢွၼ်တၢင်းၼႆႉ တီႈပၢင်ႇဢူးၼႆႉ ၵူၺ်းမီး 5 ဝၼ်းၼိုင်ႈၵၢတ်ႇၵူၺ်း။

ပၢင်ဢူး ပဵၼ်ဝဵင်းသိုၵ်း

1904 ၼီႈ ၸွမ်သိုၵ်းလူင်ဢိင်းၵလဵတ်ႈၸိုဝ်ႈ လွတ်ႉ(ထ်) ၵိတ်ႈၶျုႇၼႃႇၼၼ်ႉ လုၵ်ႉမိူင်းဢိၼ်ႇ တိယ မႃးထိုင် ပၢင်ဢူး။ လႆႈႁၼ်ဝဵင်းမႂ်ႇ ၵတ်းယဵၼ်သႃႇယႃႇလႄႈပူင် ၶေႃႈၸီႉသင်ႇ ႁႂ်ႈတပ်ႉသိုၵ်း ဢိင်းၵလဵတ်ႈ လႄႈတင်းတပ်ႉသိုၵ်းၵလႃးၶဝ် ၸိူဝ်းပၵ်းယူႇ ၼႂ်းဝၢင်းႁေႃၶမ်းဝဵင်းလိူဝ်ႇၼၼ်ႉ ၶၢႆႉမႃး ပၢင်ႇဢူး။ ဝၢႆးလင်သမ်ႉ ပူင်ႊၶေႃႈၸီႉသင်ႇ ႁႂ်ႈတပ်ႉသိုၵ်းလူင်ဢိင်းၵလဵတ်ႈၶဝ် ဢၼ်ပၵ်ႈယူတီႈမၢၼ်ႈ မေႃႇ(မေႃႈ)ဢၼ်ၸမ်ၶွပ်ႇလႅၼ်ႊၶႄႇၼၼ်ႉ ၶၢႆႉမႃးပၢင်ဢူးထႅင်ႈ။

ဢိင်းၵလဵတ်ႈၶဝ် ဢဝ်လိၼ်ပၢင်ဢူး မႅင်ႇပဵၼ်သွင်တွၼ်ႈ။ တွၼ်ႈၼိုင်ႈပဵၼ် တပ်ႉသိုၵ်းပိူင်ႇ။ ထႅင်ႈတွၼ်ႈၼိုင်ႈသမ်ႉ ပဵၼ်မိဝ်ႇၼီႇသပႄႇပိူင်ႇ ။ ၼႂ်းတွၼ်ႈလိၼ်သိုၵ်းပိူင်ႇၼၼ်ႉ ပႃးၸဵမ်တီႈလိၼ် ဢၼ်ၼႃႈၵႂၢင်ႈမီး 2.5 လၵ်းပၼ်ႇႁွပ်ႈၼၼ်ႉ သွင်တီႈၶေႃၶေႃၵွၼ်ႇ။ တီႈၼိုင်ႈ ပၼ်တႃႇသိုၵ်းၵလႃး (indian infantry cantonment) ၶဝ်၊ ဝၢႆးလင်မႃး တပ်ႉၵေႃႇရၶႃး၊ တပ်ႉၶျၢင်း လႄႈ တပ်ႉၶၢင် ၸိူဝ်း ၼႆႉ ဝႆႉတီႈၼႆႉမူတ်းယဝ်ႉ(ဢွင်ႈၵဝ်ႇ ပဵၼ်တီႈလိၼ်ႁူင်းႁဵၼ်းသိုၵ်း D.S.A မိူဝ်ႈလဵဝ်)။ ထႅင်ႈတီႈၼိုင်ႈ သမ်ႉ ပၼ်တႃႇတပ်ႉသိုၵ်းၸၢဝ်းဢိင်းၵဵတ်ႈ ၶဝ် (British infantry cantonment)၊ ဢွင်ႈၵဝ်ႇ မီးယွမ်ႇ ႁူင်းယုသိုၵ်း လႄႈ တပ်ႉသိုၵ်းလူင်ငဝ်ႈငုၼ်း ဢၼ်ဢုပ်ႉမိူင်းမၢၼ်ႊ (Burma Headquarters) ၼၼ်ႉ ၵေႃႈ ၶၢႆႉမႃးတင်ႈတီႈပၢင်ဢူး။ ၸွမ်သိုၵ်းဢိင်းၵလဵတ်ႈ ဢၼ်ဢုပ်ႉသိုၵ်းယူႇၼႂ်းမိူင်းမၢၼ်ႊၼၼ်ႉၵေႃႈ ႁႂ်ႈၶၢႆႉမႃးယူႇ ပၢင်ဢူး။ တႄႇ 1904 ၼီႈမႃး ႁူင်းယုသိုၵ်း၊ လုမ်းသိုၵ်းၵူႊလွင်ႈꧦ လႄႈ တိူၵ်ႈႁိူၼ်း ၽၢႆႇသိုၵ်းၶဝ် ၼမ်မႃးတိၵ်းတိၵ်း။ မိူဝ်ႈယၢမ်းၼၼ်ႉ ၵူၼ်းသိုၵ်းၽႅဝ်ပၢင်ႇဢူး ၶႂ်ႈၼမ်လိူဝ်ၵူၼ်းမိူင်း ဢေႃႈ။

မိူဝ်ႈသိုၵ်းလုမ်ႈၾႃႉပွၵ်ႈသွင်၊ ဝၢႆးလင်ဢိင်းၵလဵတ်ႈၶဝ် ထွႆပၢႆႊၶဝ်ႈၵႂုႇမိူင်းၵလႃးယဝ်ႉ မိူဝ်ႈ 1942 ၼီႈ လိူၼ်မေႇ သိုၵ်းၵျုႇပၢၼ်ႇၶိုၼ်းသိမ်ႈပၢင်ဢူး။ တပ်ႉၵွင် 15 ၵျုႇပၢၼ်ႇၶဝ် တင်ႈလုမ်းငဝ်ႈငုၼ်းဝႆႉ တီႈပၢင်ဢူး။ ၸွမ်သိုၵ်းလူင်ၶဝ်ၸိုဝ်ႈ “မီႇတႃႇၵူႇၶျီႇ”။ ၵၢပ်ႈၵျုႇပၢၼ်ႇၼႆႉ ပၢၼ်လူင်ပွင်ၸိုင်ႈ Dr.ပမေႃႇ( ဒေါက်တာဘမော်)ၶဝ်မိူဝ်ႈ 8.9.1944 ၼၼ်ႉ ဢွၵ်ႇလိၵ်ႈႁႂ်ႈလႅၵ်ႈလၢႆႈမေႇမဵဝ်ႉပဵၼ်ၶိုၼ်း “ပြင်ဦးလွင်ႈ” ။

1945 ၼီႈ ၵျုႇပၢၼ်ႇၶဝ် သုမ်းသိုၵ်း ဝၢင်းၶိူင်ႈ၊ သိုၵ်းလုမ်ႈၾႃႉပွၵ်ႈသွင်ၵေႃႈယဝ်ႉ။ လိူၼ်မေႇ လႆႈ (19) ဝၼ်း၊ သိုၵ်းဢိင်းၵလဵတႈ် တပ်ႉၵွင် (19) ၶိုၼ်းသိမ်းဢဝ်ပၢင်ႇဢူး ဢၼ်တူၵ်းဝႆႉၼႂ်းမိုဝ်း ၵျုႇပၢၼ်ႇသေ ပၵ်းတပ်ႉယူႇမိူၼ်ၵဝ်ႇ။ သမ်ႉလႅၵ်ႈလၢႆႈ ပြင်ဦးလွင် ပႅတ်ႈ၊ ၶိုၼ်းႁွင်ႉ “မေႇမဵဝ်ႉ”။

ထိုင်ၵၢပ်ႈသိုၵ်းမၢၼ်ႊၼင်ႈမိူင်းမႃး 17.11.1989 လူင်ပွင်ၸိုင်ႈသိုၵ်းမၢၼ်ႊ သမ်ႉလၢႆႊပႅတ်ႈမေႇ မဵဝ်ႉ ၶိုၼ်းႁႂ်ႈႁွင်ႉ ပြင်ဦးလွင် ႁၢၼ်ႉတေႃႇမိူဝ်ႈလဵဝ်။ တႄႇ 1904 ၼီႈမႃး ၵၢပ်ႈလႂ်ဢမ်ႇဝႃႈ ပၢင်ဢူး ပဵၼ် ဝဵင်းလမ်ႇလွငႈ် ၶိုၵ်ႉယႂ်ႇၽၢႆႇသိုၵ်းၶဝ်တေႉတေႉယဝ်ႉ။

သၢႆတၢင်းၵပ်းသိုပ်ႇတိတ်းတေႃႇ

ဝဵင်းပၢင်ႇဢူးၼႆႉ ဢၼ်ပဵၼ်တၢင်း တွၼ်ႈတႃႇၵႂႃႇၵႂႃႇမႃးမႃးၼႆႉ မီးဝႆႉ တၢင်းလူတ်ႉၵႃး၊ တၢင်းလူတ်ႉလဵၼ်း ယဝ်ႉ။ မီႈဝႆႉၼိူဝ်သဵၼ်ႈတၢင်းလူတ်ႉလဵၼ်း တႃႈလိူဝ်ႇ-လႃႈသဵဝ်ႈလႄႈ လုၵ်ႉတီႈဝဵင်းတႃႈလိူဝ်ႇသေ ၸၢင်ႇၶီႇလူတ်ႉလဵၼ်းၵႂႃႇလႆႈယူႇ။ ပေႃးလုၵ်ႉဢဝ် ဝဵင်းတႃႈလိူဝ်ႇ ၵႂႃႇ ပၢင်ႇဢူးၼႆ ပေႃႈဝႃႈဢဝ်လူတ်ႉၵႃးၵႂႃႇ ႁိုင် 2 ၸူဝ်ႈမူင်းယဝ်ႉ။ ၸွမ်းတၢင်းၼႆႉ တေလႆႈႁၼ် ၵူတ်ႉသၢမ်ၸၼ်ႉယူႇယဝ်ႉ။ ပေႃႈဝႃႈ ၶီႇလူတ်ႉလဵၼ်းၵႂႃႇတႄႉ တေလႆႈထၢင်ႇဝႃႈ မၼ်းတိူဝ်းႁိုင်ယဝ်ႉ။ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈသင်ၼႆ လူတ်ႉလဵၼ်းၼႆႉ ဢမ်ႇၸၢင်ႈႁေႃႈလႆႈၽႂ်းၽႂ်းသေ တႃႇၶိုၼ်ႈလွႆလူင်းလွႆၼႆႉ ၵူၺ်းႁေႃႈလႆႈၵႂႃႇ မၢၼ်ႇမၢၼ်ႇၵူၺ်း။ သဵၼ်ႈတၢင်းလူတ်ႉ

1987 ၼီႈ ဢိင်းၵလဵတ်ႈၶဝ် တႄႇႁဵတ်းတၢင်းလူတ်ႉၾႆး လုၵ်ႉဝဵင်းလိူဝ်ႇၶိုၼ်ႈမႃးၽႅဝ်ပၢင်ဢူး။ 1.4.1900 ၊ တၢင်းလူတ်ႉၾႆး ပၢင်ဢူး-ဝဵင်းလိူဝ်ႇၽွၵ်ႈယဝ်ႉ။ မီးလူတ်ႉၾႆး ၶိုၼ်ႈလူင်းၵူႊဝၼ်း။ 20.5. 1900 ၊ သမ်ႉၽွၵ်ႈထႅင်ႈတၢင်းလူတ်ႉၾႆး ပၢင်ဢူး-ၼွင်ၶဵဝ်။ ဝၢႆးလင်မႃး ဢိင်းၵလဵတ်ႈၶဝ် သိုပ်ႇႁဵတ်း တၢင်းလူတ်ႉၾႆး တေႃႇႁွတ်ႈၽႅဝ် လႃႈသဵဝ်ႈ လႄႈ ၼမ်ႉတူႈ။

ထိုင်မႃး 1938-39 ၼီႈ ၼႃႈသိုၵ်းလုမ်းၾႃႉပွၵ်ႈသွင် ယွၼ်ႉဢိင်းၵလဵတ််ႈၶဝ် လူဝ်ႇသူင်ႇၵွင်ႈ မျွၵ်ႈ(တင်ႈ)လႄႈ ၶူဝ်းၶွင် ၸွႆႈမိူင်းၶႄႇ(ၽိူၵ်ႇ)တႃႇတိုၵ်းၵျုႇပၢၼ်ႇလႄႈ ၸင်ႇလုၵ်ႉဝဵင်းလိူဝ်ႇ မႄးတၢင်း ၵႃး တေႃႇၽႅဝ်ဝဵင်းဝၼ်းတဵင်ႈ(လႅင်ႊၶေႇ)။ တၢင်းၵႃးပၢင်ႇဢူးၵႂုႇဝဵင်းလိူဝ်ႇၵေႃႈၸင်ႇလီတိုဝ်းမႃးဝၢႆးလင် ၼၼ်ႉ ၸင်ႇသမ်ႉယူႇတီႈပၢင်ႇဢူး ႁဵတ်းပၢင်ႇႁိူဝ်းမိၼ်တီႈၼိုင်ႈ၊ ၶဝ်ႈဢွၵ်ႇၵႂုႇမႃးပၢင်ႇဢူး ၸင်ႇငၢႆႈတိူဝ်း မႃးဢေႃႈ။

ၾိင်ႈၾႃႉယႃႇသီႇ

ပၢင်ႇဢူးၼႆႉ ၵတ်းလိူဝ် ဝဵင်းတႃႈလိူဝ်ႇ 20 တီႇၵရီႇ တႃႇတၢင်းပီယဝ်ႉ။​ ယွၼ်ႉယႃႇသီႇၾိင်ႈၾႃႉၵတ်းလႄႈ ၵူၼ်းယူႇတီႈၼႃႈလိၼ်တႅမ်ႇၶဝ် ဢမ်ႇပေႃးလႆႈၸႂ်သေတႃႉ ၸိူဝ်းပဵၼ် ဢင်းၵိတ်ႉ လႄႈ ၵူၼ်းယူးရူပ်ႉၶဝ် လႆႈၸႂ်လႄႈ ၸင်ႇလႆႈမူၼ်ႉမႄးႁႂ်ႈသႃႇယႃႇမႃးယူႇယဝ်ႉ။ သင်ၸိူဝ်ႉဝႃး ယူႇလႆႈႁူမ်ႇတူမ်းၸွမ်း လွင်ႈၾိင်ႈၾႃႉၵတ်းၼႆ ပဵၼ်ဝဵင်း ဢၼ်ၶႅမ်ႉလႅပ်ႈတွၼ်ႈတႃႇ ပၢႆးယူႇလီတႄႉယဝ်ႉ။ ယွၼ်ႉၾိင်ႈၾႃႉယႃႇသီႇ ၵတ်းလီယဵၼ်လီလႄႈ ႁိမ်းႁွမ်း ဝဵင်းပၢင်ႇဢူးၼႆႉၵေႃႈ တီႈမုင်ႈယဵမ်ႈ ပဵၼ်ဢၼ်သႃႇယႃႇဝႆႉတႄႉတႄႉ။ ၽၵ်းယိူဝ်ႈၼၢင်းၶဵဝ်လႄႈ မၢၵ်ႇမႆႉမၢၵ်ႇတွၵ်ႇၵေႃႈ ပဵၼ်လီၸပ်းလီ။ ၸွမ်းၶၢင်ႈလွႆႈၸိူဝ်းၼႆႉ မီးသူၼ် ၵႃႇၽီႇ၊ သတေႃႇပႄႇရီႇ၊ မၢၵ်ႇၵဵင် ၸၵႂႃႇၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။ လိူဝ်သေၼၼ်ႉဢမ်ႇၵႃး ၽၵ်းၵၢတ်ႇလုင်း၊ ၽၵ်းၵၢတ်ႇမွၵ်ႇ၊ မၢၵ်ႇၶိူဝ်သူမ်ႈ ၸၵႂႃႇၸိူဝ်းၼႆႉလႄႈသင်၊ ၸိူဝ်းဢၼ်ဢင်းၵိတ်ႉၶဝ် ၽုၵ်ႇသွမ်ၵႂႃႇ မိူၼ်ၼင်ႇ တူၼ်ႈမႆႉယူႇၵလိတ်ႉ၊ တူၼ်ႈပႅၵ်ႇ ၸၵႂႃႇၸိူဝ်းၼႆႉၵေႃႈ တေလႆႈႁၼ်တီႈဝဵင်းပၢင်ႇဢူးယူႇ။ မွၵ်ႇၸိူင်းဢၼ် ၽူႈယိင်းလဵၵ်ႉယႂ်ႇ ၼုမ်ႇထဝ်ႈလႆႈၸႂ် မွၵ်ႇမေႇမျူဝ်ႉ၊ မွၵ်ႇတေႇလီႇယႃႇ၊ မွၵ်ႇၵၼ်တမႃႇ ၸိူဝ်းၼႆႉၵေႃႈ ပဵၼ်မွၵ်ႇ ဢၼ်ႁၢင်ႈၶိုင်ႈပၼ် ႁႂ်ႈဝဵင်းပၢင်ႇဢူး ႁၢင်ႈလီၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

ၼွင်လူင် လႄႈ သူၼ်မွၵ်ႇ

ၼွင်လူင် (ကန်တော်ကြီး) ပၢင်ဢူးၼႆႉ ဢမ်ႇၸႂ်ႈၼွင်သၽႃႇဝႃႉ။ ပဵၼ်ၼွင်ဢၼ်ၸႂ်ႉႁႅင်းၵူၼ်း သေ ၶုတ်းဢွၵ်ႇပဵၼ်မႃးၵွၺ်း။ လၢႆးၶုတ်းၼွင်ၸမ်း ၶုတ်းလိၼ်ဢွၵ်ႇယဝ်ႉ ႁဵတ်းတေးၾၢႆ(သုင် 30 ထတ်း၊ ယၢဝ်း 600 ထတ်း)ႁေႉႁင်းၼမ်ႉၸိုမ်း ဢၼ်လုၵ်ႉၽၢႆႇၼိုဝ်လႆလူင်းမႃႈၼၼ်ႉသေ ပဵၼ်ၼွင် မႃး။ ၼႃႈၼမ်ႉၼွင်ၵႂၢင်ႈ 65 ဢေၵ။ ၵူၼ်းၶုတ်းၼွင်ႁႅၵ်ႈ ပဵၼ်ၵူၼ်းၸၢဝ်းတူႇရၵီၶဝ် ဢၼ်ၺွပ်းလႆႈမႃး ၼႂ်းသိုၵ်းလုမ်ႈၾႃႉပွၵ်ႈၼိုင်ႈၼၼ်ႉဢေႃႈ။ ဝၢႆးယဝ်ႉသိုၵ်း သမ်ႉႁႂ်ႈၵူၼ်းတူၵ်းၶွၵ်ႈၼႂ်းမိူင်းမၢၼ်ႊၵူႊတီႈ တီႈၼၼ်ႉ မႃးၶုတ်းထႅင်ႈ။ ၼွင်လူင်ၼႆႉ တႄႇၶုတ်းမိူဝ်ႈပီႊ 1945 ၼီႈ၊ ယွၼ်ႉႁႂ်ႈပဵၼ်တီႈမၢႆတွင်းယွင်ႈ ၵုင်ႇမုၼ် ၸဝ်ႈၸွမ်ၸိုင်ႈ (Governor) မိူင်းမၢၼ်ႊ သိူဝ်ႊ သပႅၼ်ႇသႃႇ ႁႃႇၵုတ်ႈပၢတ်ႈထလႃႇ လႄႈ မိူဝ်ႈၵွၼ်ႇႁွင်ႉ “ၼွင်ႁႃႇၵုတ်ႈ ပၢတ်ႈထလႃႇ” (Hart Court Butler Lake) ၼႆဢေႃႈ။ ၼွင်ဢွၼ်ႇ (ကန်တော်လေး) ပၢင်ႇဢူးၼႆႉ သမ်ႉၶုတ်းမိူဝ်ႈပီႊ 1962 ၼီႈ။ ႁဵတ်းၾၢႆႁင်ႈၼမ်ႉသေပဵၼ်မႃး ၼႃႈၼွင်ၵႂၢင်ႈ 200 ထတ်း၊ ယၢဝ်း 1600 ထတ်း။ သူၼ်မွၵ်ႇၼွင်လူင် (အမျိုးသားကန်တော်ကြီးဥယျာဉ်) ပၢင်ႇဢူးၼႆႉ သမ်ႉဢိင်ပိုင်ႈ ၼွင်လူင် ႁဵတ်းပိုၼ်ႉငဝ်ႈသေ မႄႇၶႂၢၵ်ႈၵႂၢင်ႈယႂ်ႇပဵၼ်မႃးလွႆးလွႆးဢေႃႈ။

ၼႃႈၵႂၢင်ႈသူၼ်မိူဝ်ႈဢွၼ်တၢင်းၼၼ်ႉ မီး 240 ဢေႇၵ (မိူဝ်ႈလဵဝ်တႄႉ ဢမ်ႇၵႃးယဝ်ႉ)။ ၼႂ်းသူၼ်မွၵ်ႇၼႆႉႁဵတ်းလွၵ်းပိူင်ၶႅမ်ႉလႅပ်ႈသေ ၽုၵ်ႇ တူၼ်ႈမႆႉလူင်ဝႆႉ 4840 တူၼ်ႈ၊ မႆႉဢၼ်ၸိူဝ်ႉၾၼ်းပႅၵ်ႇပိူင်ႈ ၵၼ် မီး 575 တူၼ်ႈ၊ ၸိူဝ်ႉမွၵ်ႇ ၸိူဝ်ႉ ယိူဝ်ႈၶဵဝ်ၼွၵ်ႈမိူင်း လႄႈ မွၵ်ႇထိူၼ်ႇမွၵ်ႇၶိူဝ်း ဢၼ်ဢွၵ်ႇၼႂ်းလိၼ်မိူင်းမၢၼ်ႊ ၼၼ်ႉၵေႃႈႁုမႃးၽုၵ်ႇဝႆႉ ၼမ်လၢႆ။ ဢွၼ်ၼႃႈ သိုၵ်းလုမ်ႈၾႃႉပွၵ်ႈသွင်ၼၼ်ႉ “သူၼ်မွၵ်ႇၼွင်ႁႃႇၵုတ်ႈပၢတ်ႈထလႃႇ” ပၢင်ႇဢူးၼႆႉ ပႃးၼႂ်းသဵၼ်ႈ “သူၼ်မွၵ်ႇၸိုဝ်ႈသဵင်ယႂ်ႇၼႂ်းလုမ်ႈၾႃႉ” ၼၼ်ႉသူၼ်ၼိုင်ႈ ဝႃႈၼႆ။ သူၼ်မွၵ်ႇ တႄႇႁဵတ်း မိူဝ်ႈပီႊ 1915 ၼီႈ၊ ယဝ်ႉမိူဝ်ႈပီႊ 1920 ၼီႈ။

ဢွၼ်ၼႃႈ သူၼ်မွၵ်ႇၼွင်လူင်ပႆႇယဝ်ႉတူဝ်ႈလီငၢမ်းၼၼ်ႉ ပၢင်ႇဢူး(မေႇမဵဝ်ႉ)ပေႃးပဵၼ်ဝဵင်းႁၢင်ႊ လီ ၸိုဝ်ႈသဵင်ယႂ်ႇၼႂ်းမိူင်းမၢၼ်ႊဝႆႉယဝ်ႉ။ 1916 ၼီႈ ၸမ်သဵင်ႈပီႊၼၼ်ႉ ၽူႈတႅမ်ႈလိၵ်ႈၵူၼ်းၼႃႈၽိူၵ်ႇ ၸိုဝ်ႈ မေႃးရိၵ်ႉၶေႃႊလိသ်ႉ (Maurice Collis) ၼၼ်ႉ လုၵ်ႉတွင်ႇတိၼ်းၵျီး ၶၢႆႉၵၢၼ်မႃးႁဵတ်းၶုၼ်ပၢင်ႇ ဢူး (Sub Division officer) ။ မၼ်းယူႇၼႂ်း The Journey Outward ၼၼ်ႉတႅမ်ႈဝႃႈ – မိူဝ်ႈမၼ်း လႆႈႁပ်ႉလိၵ်ႈၸီႉသင် ႁႂ်ႈၶၢႆႉၵၢၼ်မႃးမေႇမဵဝ်ႉ ဢၼ်ပဵၼ်ဝဵင်ႈလူင်ပွင်ၸိုင်ႈၼင်ႈလုမ်း မိူဝ်ႈ ၶၢဝ်မႆႈ လႄႈ ၵူၼ်းယူႊရူပ်ႉၶဝ် ၶွၼ်ႈတုမ်ၵၼ်ၼၼ်ႉ ၼႂ်းၸႂ်မၼ်း ၸူမ်းသိူဝ်းပေႃးဢမ်ႇမီးၶေႃႈလၢတ်ႈယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈ ဢွၵ်ႇတႃႈလူတ်ႉ ၾႆးမေႇမဵဝ်ႉ မႃးၶီႇလေႃႉမႃႉ ၵႂုႇၸူးႁိူၼ်း ဢၼ်မၼ်းတေယူႇသဝ်းၼၼ်ႉ မိူၼ်ၼင်ႇ ပႆ ယူႇၼႂ်းလိူၼ်မေႇ ရႃႇသီယဵၼ်ၵတ်းတီႈဢိင်ၵလၼ်ႇၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ တူၺ်းၵႂုႇတၢင်းလႂ်ၵေႃႈ မီးလွၵ်းမီး ပိူင်။ သဵင်ႈတၢင်းၶႅမ်ႉလႅပ်ႈၵဵင်ႈသႂ်၊ တူၼ်ႈမႆႉလႄႈ မွၵ်ႇယႃႈ ဢၼ်ၶၢဝ်းမႆႈယၢမ်ႈႁၼ်တီႈဢိင်ႇၵလၼ် ၼၼ်ႉၵေႃႈ တီႈၼႆႉၽုၵ်ႇဝႆႉၵူႊတီႈ။ တူဝ်ၵဝ်ႇပေႃးထၢင်ႇ ၶိုၼ်းမိူဝ်းၽႅဝ်ၼိူဝ်သဵၼ်ႈတၢင်းလူင်ဢိင်ႇၵလၼ်ႇၼၼ်ႉ ဝႃႈၼႆ။ မေႃးရိၵ်ႉၶေႃႊလိသ်ႉ ယွငႈ်ယေႃးထၢၼ်ႇၼႆႉ ပၢင်ဢူးမိူဝ်ႈၼၼ်ႉ ၸိုဝ်ႈသဵင်ယႂ်ႇ ၸၼ်ၸႂ်ၼႃႈၽိူၵ်ႈၶဝ်ၵႃႊႁိုဝ် ဢၼ်ဝႃႈၼၼ်ႉ ႁၼ်ၸႅင်ႈယဝ်ႉ။

ယၢင်းၶဝ်ႈပၢင်ဢူး

ဝၢႆးလင် မိူင်းမၢၼ်ႊလႆႈၵွၼ်းၶေႃယဝ်ႉၼၼ်ႉ လုမ်းလူင်သိုၵ်းမၢၼ်ႊၶဝ်တိုၵ်ႉမီး ငဝ်ႈငုၼ်းတိူင်း သိုၵ်းပွတ်းတႂ်ႈ (တောင်ပိုင်းတိုင်းစစ်ဌာနချုပ်)လႄႈ ငဝ်ႈငုၼ်းတိူင်းသိုၵ်းပွတ်းၼိူဝ်( မြောက်ပိုင်းတိုင်း စစ်ဌာနချုပ်)သွင်ဢၼ်ၵူၺ်း။ ငဝ်ႈငူၼ်းတိူင်းသိုၵ်းတႂ်ႈ မီးတီႈတႃႈၵုင်ႈ၊ ငဝ်ႈငုၼ်းတိူင်းသိုၵ်းပွတ်းၼိူဝ်သမ်ႉ မီႈတီႈပၢင်ဢူး။ 1949 ၼီႈ၊ ယႄးပေႃႇၽိဝ်ႇ တင်း မုၵ်ႉၸုမ်းၵႅတ်ႇၵင်ႈၸၢဝ်ႈၶိူဝ်းယၢင်း KNDO (Kayin National Defence Organization)ၶဝ်ၶဝ်ႈထိူၼ်ႇၵႂုႇ၊ ၼႂ်းမိူင်းပဵၼ်သိုၵ်းပဵၼ်သိူဝ်မႃးလႄႈ ဝၢၼ်ႈမိူင်းသုၵ်ႉယုင်ႈတေႉတေႉ။ ယွၼ်ႉဢဵၼ်ႁႅင်း KNDO ၶဝ် ယႂ်ႇမႃးတိၵ်းတိၵ်း လႄႈ တပ်ႉသိုၵ်း ယၢင်း ၸိူဝ်းဢၼ်မီးၼႂ်းသိုၵ်းလူင်ပွင်ၸိုင်ႈမၢၼ်ႊၼၼ်ႉ လွမ် ၵပ်းသိုပ်ႇၵမ်ႉၸွႆႈ KNDO မႃး။ မၢၼ်ႊၵူဝ် သိုၵ်းယၢင်းလုၵ်ႉၽိုၼ်ႉလႄႈ မိူဝ်ႈ 31.1.1949 လုမ်းလူင်ငဝ်ႈ ငုၼ်းသိုၵ်းမၢၼ်ႊ ပူင်ၶေႃႈၸီႉသင်ႇ ႁႂ်ႈ သိမ်းၶိူင်ႈလၢၵ်ႈၼၢၵ်ႈသိုၵ်းယၢင်း ၸိူဝ်းယူႇၼႂ်းသိုၵ်းလူင်ပွင်ၸိုင်ႈမၢၼ်ႊၼၼ်ႉဝႆးဝႆး။ ၵူၼ်းသိုၵ်း လႄႈ ႁူဝ်သိုၵ်းယၢင်းၶဝ်သမ်ႉႁႂ်ႈသူင်ႇၵႂုႇၶင်တီႈပၢင်ႇဢူး။ ၽူႈၵွၼ်းတပ်ႉၸုမ်းသိုၵ်း မၢႆၼိုင်ႈ(ပၵ်းမဵၵ်ႉထီႇ လႃႇ)ၵႅမ်ၸွမ်ႁၢၼ် ၸေႃးၶျိတ်ႉၶိၼ်ႇ(ဗိုလ်မှူးချုပ် စောချစ်ခင်) ၼႆႉ ယွၼ်ႉပဵၼ်ယၢင်းလႄႈ လႆႈထုၵ်ႇ သူင်ႇၵႂုႇၶဝ်တီႈပၢင်ႇဢူး။

မိူဝ်ႈယၢမ်းၼၼ်ႉ ဢိင်းၸဵင်ႇ၊ တႃႈၵုင်ႈတူၵ်းၼႂ်းမိုဝ်းယၢင်းယဝ်ႉ။ လုၵ်ႉတွင်ႇ ဢူ(တူင်ႈဢူႇ)တေႃႇ ထိုင် ပျေုႇပွႆႇ ဢၼ်ပဵၼ်ဝၢၼ်ႈၸွမ်းသၢႆတၢင်း။ ၸိူဝ်းၼၼ်ႉၵေႃႈ ယၢင်းၶဝ်သိမ်းလႆႈမူတ်းယဝ်ႉ။ ၼင်ႇ ႁိုဝ်ဝဵင်းမဵၵ်ႉထီႇလႃႇ ဢမ်ႇတူၵ်းၶဝ်ႈၼႂ်းမိုဝ်းယၢင်းၼၼ်ႉ မိူဝ်ႈ 19.2.1949 ၸဝ်ႈသိုၵ်းလူင် မွင်ႇမွင်ႇ (ၽူႈၵွၼ်းတိူင်းသိုၵ်းပွတ်းၼိူဝ်)လုၵ်ႉပၢင်ႇဢူးၽႅဝ်မဵၵ်ႉထီႇလႃႇ မႃးၶပ်ႉၽႅၼ်ၵၢၼ်သိုၵ်း။ မိူဝ်ႈ 20.2. 1949 သိုၵ်းယၢင်းၶဝ် ၸွမ်ႉတိုၵ်းမဵၵ်ႉထီႇလႃႇ။ ဝၼ်းလဵဝ်ၵွၺ်း သိမ်းလႆႈဝဵင်းသေဢမ်ႇၵႃး သမ်ႉပၢႆ ၺွပ်း တူဝ်လိပ်း ၸဝ်ႈသိုၵ်းလူင် မွင်ႇမွင်ႇဢိၵ်ႇ ႁိူဝ်းမိၼ်တၢင်ႇၶႅၵ်ႇ (UBA) သွင်လမ်းၵွၼ်ႇ။ ႁူဝ်သိုၵ်း KNDO ၵေႃႉၸိုဝ်ႈၼေႃႇသႅင်း တင်း ၸေႃးဢူးၼၼ်ႉ ၸႂ်ႉတွႆႇသၢႆလူမ်း ႁဵတ်းၵႅင်ႈမွၵ်ႇပၢင်ႇဢူးဝႃႈ ၽူႈ ၵွၼ်းတိူင်း တေပွၵ်ႈမႃးလႄႈ ႁႂ်ႈၽူႈမီးပုၼ်ႈၽွၼ်းၶဝ် မႃးပႂ်ႉႁပ်ႉတီႈပၢင်ႇႁိူဝ်းမိၼ် ဝႃႈၼႆ။ မိူဝ်ႈ 21.2.1949 ၵၢင်ၼႂ်၊ ႁိူဝ်းမိၼ် UBA သွင်လမ်း တၢင်ႇတင်းသိုၵ်းယၢင်းၶဝ် ဢၼ်လၢႆႊၼုင်ႈ ၶူဝ်းသိုၵ်းလူင်ပွင်ၸိုင်ႈမၢၼ်ႊၶဝ်ၼၼ်ႉသေ လုၵ်ႉမဵၵ်ႉထီႇလႃႇ မိၼ်မႃးၸူးပၢင်ဢူး။ ပေႃးႁိူဝ်းမိၼ်လူင်း ယဝ်ႉၵေႃႈ သိုၵ်းယၢင်းၶဝ်ၼႅတ်ႈလူင်းမႃးသိမ်းပၢင်ႇႁိူဝ်းမိၼ် လႄႈ ၺွပ်းဢဝ် ႁူဝ်ၼႃႈသိုၵ်းမၢၼ်ႊ ၸူဝ်း မႃးပႂ်ႉႁပ်ႉၵူၼ်းလူင်ၼၼ်ႉၵမ်းလဵဝ်။ သမ်ႉဢဝ်ၵႃး 9လမ်းတၢင်ႇသိုၵ်းယၢင်းၶဝ်တင်းႁူဝ်ၼႃႈသိုၵ်းမၢၼ်ႊ ၸိူဝ်းၺွပ်းလႆႈၼၼ်ႉသေ ၵႂုႇၸူးတပ်ႉၶၢင် ဢၼ်ၶင်ဝႆႉ ၸွမ်သိုၵ်းယၢင်း လႄႈ သိုၵ်းယၢင်းၶဝ်ၼၼ်ႉ ၵမ်းသိုဝ်ႈ။ ၵူၼ်းသိုၵ်းပႂ်ႉၼႃႈတပ်ႉၶၢင်ၶဝ်ၼၼ်ႉ သမ်ႉထၢင်ႇပဵၼ်သိုၵ်းလူင်ပွင်ၸိုင်ႈမၢၼ်ႊၼၼ်ႇၵၼ် လႄႈ ဢမ်ႇၸႅပ်ႉထၢမ်သင်သေ ပွႆႇၽုင်ၵႃးၶဝ်ႈတပ်ႉၵႂုႇလႄႈ သဵင်ၵွင်ႈဢမ်ႇလႆႈတႅၵ်ႇသေၵမ်း သိုၵ်း ယၢင်းၶဝ် သိမ်းဢဝ်လႆႈတပ်ႉၶၢင်ငၢႆႈငၢႆႈ။ သမ်ႉပွႆႇၵူၼ်းသိုၵ်းယၢင်းၶဝ် ၸိူဝ်းလုၵ်ႉၵူႊတီႈသူင်မႃးၶဝ်ဝႆႉ ၼၼ်ႉသေ ထူၵ်းၵွင်ႈပၼ်ၶဝ်ၵမ်းလဵဝ်လႄႈ ၸင်ႇႁူမ်ႈၵႂုႇသိမ်းဢဝ် လုမ်းငဝ်ႈငုၼ်းတိူင်းသိုၵ်းပွတ်း ၼိူဝ်။ ဝၼ်းၼၼ်ႉတၢမ်းၶမ်ႈ သိုၵ်းယၢင်ႈၶဝ် သိမ်ႈလႆႈပၢင်ႇဢူႈယဝ်ႉ။

ဝၢႆးယၢင်းၶဝ်သိမ်းလၢႆႈပၢင်ႇဢူးယဝ်ႉ သိုၵ်းမၢၼ်ႊၸိူဝ်းပၢႆႊသေႃႉယူႇၼႂ်းလဵၼ်ႊလိၼ်ပၢင်ႇဢူး ၼၼ်ႉ တင်ႈၵူၼ်းမိူင်းဢၼ်ပဵၼ်ၸႂ်ၶဝ်ၼၼ်ႉ ၵမ်ႈၽွင်ႈႁွမ်းၵၼ်သေ ၶိုၼ်းတေႃႇသူႈယၢင်း။ ၵူၼ်းမိူင်း လႆႈသေႁၢႆတၢႆၵႂုႇၼၼ်ႉ မီး 1946 ၵေႃႉ ဝႃႈၼႆ။ ဝၢႆးလင်မႃး မၢၼ်ႊၶဝ်ၸင်ႇၶိုၼ်ႈတႃႊၶုၼ်ပၼ် သိုၵ်း လူင်ပွင်ၸိုင်ႈမၢၼ်ႊ တပ်ႉၶၢင်မၢႆ(3) ၸဝ်ႈသိုၵ်းလူင် လၸုၼ်ႇတၢင်ႇ (လဇွန်တန်) ပဵၼ်ၵႅမ်ၸွမ်ႁၢၼ် သေ ၸီႉသင်ႇႁႂ်ႈမၼ်ႈတိုၵ်းသိမ်းဢဝ်ၶိုၼ်း ပၢင်ႇဢူး။ 1949 ၼီႈ လိူၼ်ဢေႇပႄႇလ် သိုၵ်းလူင်ပွင်ၸိုင်ႈမၢၼ်ႊ တပ်ႉၶၢင်မၢႆ(3) လူၵ်ႉလႃႈသဵဝ်ႈ မႃးၽႅဝ် ၼွင်ၶဵဝ်။ ၵႅမ်ၸွမ်ႁၢၼ် လၸုၼ်ႇတၢင်ႇ တႅမ်ႈလိၵ်ႈယိုၼ်ႈထိုင် ႁူဝ်ၼႃႈသိုၵ်းယၢင်း ၸေႃးၶျိတ်ႉၶိၼ်ႇ တီႈပၢင်ႇဢူး ဝႃႈ – ယႃႇႁႂ်ႈၵူၼ်းမိူင်းတင်းသိုၵ်းသွင်ၽၢႆႇ လႆႈတူၵ်းၸိူတ်ႈတူၵ်းယၢင်၊ ႁႂ်ႈမႃးၼွင်ၶဵဝ်သေ ဢုပ်ႇဢူဝ်းငူပ်ႉငီႉၵၼ် လွင်ႈၵတ်းယဵၼ်မိူဝ်းၼႃႈ လီယဝ်ႉ ဝႃႈၼႆ။ ႁူဝ်ၼႃႈသိုၵ်းယၢင်းၸေႃးၶျိတ်ႉၶိၼ်ႇ ၵေႃႈ ႁပ်ႉတုင်းၼင်ႇလၸုၼ်ႇတၢင်ႇဝႃႈမႃးၼၼ်ႉသေ ၵႂုႇဢုပ်ႇၵုမ်ၵၼ်တီႈၼွင်ၶဵဝ်။ သိုၵ်းယၢင်းၸိူဝ်း ဢမ်ႇၶႂ်ႈဝၢင်းၶိူင်ႈၼၼ်ႉ မီး 300 ပၢႆၵေႃႉသမ်ႉလတ်းတၢင်းထိူၼ်ႇသေ ၵႂုႇယူႇလွႆၵေႃႇ(လွႆၶေႃ)။ လိူၼ် ဢေႇပႄႇလ် လႆႈ 17 ဝၼ်း ၵၢင်ၼႂ်၊ သိုၵ်းလူင်ပွင်ၸိုင်ႈမၢၼ်ႊ တပ်ႉၶၢင်မၢႆ(3) ၶိုၼ်းၶဝ်ႈပၵ်းယူႇပၢင် ဢူး။

ပၢႆးပၺ်ႇၺႃႇ

ထိုင်ၵၢပ်ႈဢိင်းၵလဵတ်ႈမႃး ပၢင်ႇဢူးၸင်ႇမီးႁူင်းႁဵၼ်း။ ဢၼ်ၸိုဝ်ႈသဵင်ယႂ်ႇၼၼ်ႉ မီး-

• G.E.H.S(Government English High School)ႁူင်းႁဵၼ်းလူင် ပွင်ၸိုင်ႈၸၼ်ႉသုင် (အထက ၁ မိူဝ်ႈလဵဝ်)။ မိူဝ်ႈၵွၼ်ႇၼၼ်ႉ လုၵ်ႈၵူၼ်းၼႃႈၽိူၵ်ႇ၊ လုၵ်ႈၸဝ်ႈၾႃႉ လႄႈ လုၵ်ႈၵူၼ်းမီႈငိုၼ်း မီႈၸၼ်ႉၵွၺ်း ၸင်ႇလႆႈၶဝ်ႈႁဵၼ်း။
• သဵင်ႉ ၸူဝ်းသႅပ်ႉၵွၼ်ႇဝႅၼ်ႊ၊ ႁူင်းႁဵၼ်းယိင်း ၸၼ်ႉသုင် (အထက ၃ မိူဝ် လဵဝ်။)
• သဵင်ႉမႆႇၵိူဝ်ႇ၊ ႁူင်းႁဵၼ်းယိင်း ၸၼ်ႉသုင် (အထက ၄ မိူဝ် လဵဝ်။)
• ၼွၵ်ႈသေသၢမ်လင်ၼႆႉ ႁူင်းႁဵၼ်းသဵင်ႉဢႄ(လ်)ပိူတ်ႉ အစိုးရစက်မှုလက်မှုကျောင်း မိူဝ်ႈလဵဝ်)ၵေႃႈ ၸိုဝ်ႈသဵင်ယႂ်ႇဢေႃႈ။

ၵၢပ်ႈမိူဝ်ႈလဵဝ် ႁူင်းႁဵၼ်းၸိုဝ်ႈသဵင်ယႂ်ႇမီး-

1. ၸၼ်ႉၸွမ်ပၢႆးသိုၵ်း D.S.A(Defence Services Academy)။ မိူဝ်ႈ 1.8.1954 တႄႇ ပိုတ်ႇတီႈမိူင်းတႆးပွတ်းၸၢၼ်း ဝဵင်းပထူး။ မိူဝ်ႈ 20.6.1957 ၸင်ႇၶၢႆႉမႃး ပၢင်ႇဢူး။ လုၵ်ႉ1954 ၼီႈ တေႃႇ 2010 ၼီႈ လိူၼ်တီႇၸႅမ်ပိူဝ်ႇ ပွႆးယဝ်ႉႁဵၼ်းလူင်းပၢင် D.S.A မီး 56ၸုပ်ႈ။
2. ႁူင်းႁဵၼ်းဢိၼ်ႇၸိၼ်ႇၼီႇယႃႇသိုၵ်း D.S.I.T(Defence Services Institute of Technology) တႄႇ ပိုတ်ႇတီႈပၢင်ႇဢူး မိုဝ်ႈ 4.7.1994။
3. ႁူင်းႁဵၼ်းထိူၼ်ႇမႆႉ( မြန်မာနိုင်ငံသစ်တောကျောင်း)1898 တႄႇ ပိုတ်ႇတီႈသႃႇယႃႇဝတီႇတိူင်းပႃႇၵိူဝ်။ 1910 ၼီႈ၊ ၶၢႆႉမႃးပၢင်မၢၵ်ႇၼႃႉ၊ ဝၢႆးလင်သမ်ႉ ၶၢႆႉၵႂုႇတႃႈၵုင်ႈ။ 1954 ၸင်ႇ သမ်ႉလုၵ်ႉတႃႈၵုင်ႈၶၢႆႉမႃး ပၢင်ႇဢူး။
4. ႁူင်းႁဵၼ်းတႅၵ်ႈၼႃႈလိၼ်( မြန်မာနိုင်ငံမြေတိုင်းကျောင်း ) တႄႇ ပိုတ်ႇတီႈပၢင်ဢူး မိူဝ်ႈ1950 ၼီႈ ႁၢၼ်ႉတေႃႉႇမိူဝ်ႈလဵဝ်။

သႃႇသၼႃႇ

ၵွင်းမူးလွႆဝၼ်းတူၵ်း

ၵေႃႇတင်ႈမိူဝ်ႈ AD ႁူဝ်ပၢၵ်ႇပီႊသိပ်းဢဵတ်း(မွၵ်ႈ AD 1058-AD1063)ၵၢပ်ႈၸဝ်ႈၼၢင်းမွၼ်းလႃႈ ( စောမွန်လ )မိူင်းမၢဝ်းလူင်။ ၼၢင်းမွၼ်းလႃႈလႆႈထုၵ်ႇပိူၼ်ႈၶႃႉၶၢႆႁီႉၼႄးဝႃႈ ပဵၼ်ၽိူဝ်ႉသေ လႆႈပွၵ်ႈ ၶိုၼ်းမိူင်းမၢဝ်း။ ၵေႃႉပဵၼ်ၼွင်ႉ ၶုၼ်ၵေႃလၢင်း ဢၢမ်ႇႁၢၼ်ႉလႄႈ ဢွၼ်သိုၵ်းမိူင်းမၢဝ်းသေ မႃးၽႅဝ် ႁူဝ် ပၢင်ႇလူင်၊ ဢၢၼ်းလူင်းတိုၵ်းပူးၵမ်ႇ(ပုဂံ)။ ဢၼေႃႇရထႃႇပူးၵမ်ႇ ၵူဝ်ႁႄၼႃႇလႄႈ ႁပ်ႉႁႂ်ႈၸဝ်ႈဢရႁမ်ႇ (ရှင်အရဟံ)ၶိုၼ်ႈမႃႈမဵတ်ႉတႃႇ လွင်ႈၵတ်းယဵၼ်။ ယွၼ်ႉတႆးၵိူဝ်းယမ်ပုတ်ႉထသႃႇသၼႃႇ၊ ယုမ်ႇႁပ်ႉ တုင်းထွမ်ႇၶေႃႈသင်ႇသွၼ်ပုတ်ႉထၸဝ်ႈလႄႈ ၶုၼ်ၵေႃလၢင်းၸင်ႇၽွမ်ႉႁပ်ႉလွင်ႈ ၵတ်းယဵၼ် လၺ်ႈ ၸဝ်ႈဢရႁမ်ႇသေ ဢမ်ႇလူင်းတိုၵ်းပူးၵမ်ႇယဝ်ႉ။ ၶုၼ်ၵေႃလၢင်း တင်း ၸဝ်ႈဢရႁမ်ႇ ၸင်ႇမႃးႁူမ်ႈ တႄႇၵေႃႇတင်ႈ ၵွင်းမူးသူၼိုင်ႈ တီႈၵွင်းလွႆ ႁိမ်းဝၢၼ်ႈလွႆမွၵ်ႇ ႁႂ်ႈပဵၼ်လၵ်းထၢၼ်မၢႆတွင်း တႆးတင်းမၢၼ်ႊ ၽွမ်ႉလွင်ႈၵတ်းယဵၼ်လူၺ်ႈၵၼ်ဢေႃႈ။ ယွၼ်ႉမိူဝ်ႈသၢတ်ႈၸွမ်(ထီး)ၵွင်းမူးၼၼ်ႉ မႅၼ်ႈယၢမ်း တၢမ်းၶမ်ႈ ဝၼ်းတူၵ်းၶဝ်ႈလွႆၵႂုႈလႄႈ ၸင်ႇၸပ်းၸိုဝ်ႈဝႃႈ “ၵွင်းမူးလွႆဝၼ်းတူၵ်း” (နေဝင်တောင်စေ တီ) ၼႆဢေႃႈ။ ၵူၺ်းၵႃႈ ပီႈၼွင်ႉတႆးပၢင်ႇဢူးၵမ်ႈၽွင်ႈတႄႉ ႁွင်ႉ “ၵွင်းမူးလွႆၼၢင်းၸေႃး”(ၵွင်းမူးလွႆ ၸဝ်ႈၼၢင်းမွၼ်းလႃႈ)ၵွၺ်း။

ၵွင်းမူးလွႆၼၢင်းမွၼ်းလႃႈၼႆႉ ပီႊယၢဝ်းၶၢဝ်းႁိုင်မႃး ၵဝ်ႇမွင်လူႉလႅဝ်ၵႂုႈလႄႈ ပီႊသၵ 450 (AD1088) ၼီႈ ၶုၼ်ပူးၵမ်ႇ ဢလွင်းသီႇတူ ၸင်ႇမႃးၵုမ်းမႄး ပွၵ်ႈထီႉၼိုင်ႈ ဝႃႈၼႆ။ ဝၢႆးလင်သမ်ႉ လူႉ လႅဝ်ၵႂုႇထႅင်ႈလႄႈ ထိုင်သၵ 1266(AD 1904) ၼီႈမႃး ၸဝ်ႈဝတ်ႉၵွင်းၵေႃႇ ဢူးမႃႇလႃႇ ဢွၼ်ႁူဝ် ၼၢမ်းၼႃႈလုင်းငူဝ်ႉ ၵႄႇဝၢၼ်ႈတႆးလွႆမွၵ်ႇ ဢိၵ်ႇပီႈၼွင်ႉတႆး ဝၢၼ်ႈလွႆမွၵ်ႇ၊ ဝၢၼ်ႈၽၵ်းလိူၼ်း၊ ဝၢၼ်ႈ ပၢင်ႇၵုတ်ႇ၊ ဝၢၼ်ႈလုၵ်းၶႆႉ၊ ဝၢၼ်ႈၶၢႆးဢေႃႈ၊ ဝၢၼ်ႈပႃႇႁၢၵ်ႈ၊ ဝၢၼ်ႈထၢင်ၽဝ်ဢုတ်ႇ၊ ဝၢၼ်ႈၼွင်ၸၢင်ႉၽိူၵ်ႇ ၊ ဝၢၼ်ႈႁိၼ်တင်ႈ ဢိၵ်ႇ ပီႇၼွင်ႉတႆးပၢင်ႇဢူး ၵူႊတီႈတီႈ ႁူမ်ႈၵၼ်မႃးၵုမ်းမႄးထႅင်ႈပွၵ်ႈၼိုင်ႈ။ 1300 (AD 1938) ၼီႈ လိူၼ်ၸုၼ်ႇ၊ ယွၼ်ႉၾူၼ်လူင်လူမ်းလႅင်ႉယႃႉၵဝ်းလႄႈ ၵွင်းမူးသမ်ႉလႅဝ်ၵႂုႇထႅင်ႈ။ ရသေႉလူင်ၵႂႃႇၶၼ်ႇတီ ဝႅင်းလိူဝ်ႇ ၸင်ႇမႃးမႄးထႅင်ႈပွၵ်ႈၼိုင်ႈ။ သၵ 1305 (AD 1943) ၼီႈ ၸင်ႇမႃး ဢၢပ်ႈပၼ် ၸဝ်ႈၼၼ်ႇတတသ ဝတ်ႉဝၢၼ်ႈ တၢင်းၸၢင်ႉဢေႃႈ။

ၵဵဝ်ႇလူၺ်ႈ ၵွင်းမူးလွႆၼၢင်းမွၼ်းလႃႈၼႆႉ မၢၼ်ႊၶဝ်တႅမ်ႈဝႃႈ ၸဝ်ႈမွၼ်းလႃႈ( စောမွန်လ )လုၵ်ႉ ပူးၵမ်ႇ ပွၵ်ႈၶိုၼ်းမႃးမိူင်းတႆး၊ မိူဝ်ႈၽႅဝ်ႁိမ်းလွႆတီႈၼႆႉမႃးၼၼ်ႉ ယွၼ်ႉဝၼ်းတူၵ်းၶဝ်ႈလွႆယဝ်ႉ ၸုမ်း ၶဝ်လႆႈၵိုတ်းလိုဝ်ႈႁိမ်းလွႆၼၼ်ႉၶမ်ႈၼိုဝ်ႈသေ ၸင်ႇၸပ်းၸိုဝ်ႈဝႃႈ လွႆဝၼ်းတူၵ်း( နေဝင်တောင် )ၼႆ ဢေႃႈ။ ထႅင်ႈသမ်ႉ မိူဝ်ႈၸဝ်ႈမွၼ်းလႃႈၶဝ် မႃးၽႅဝ်တီႈၼႆႉၼၼ်ႉ ယွၼ်ႉလႆႈၵႂုႇယွၼ်းၵိၼ်ၼမ်ႉ တီႈပီႈ ၼွင်ႉတႆးလႄႈ ၸင်ႇၸပ်းၸိုဝ်ႈဝႃႈ ၊ ဝႆးလင်သမ်ႉ ယဵၼ်းပဵၼ်မႃး “ရေဝင်တောင်း” လႄႈ “ရေဝင် တောင်” ၼႆၵေႃႈဝႃႈ။ ၶဝ်တႅမ်ႈဝႃႈ ၸိူဝ်ႉႁိုဝ်ၵေႃႈယႃႇ ငဝ်ႈ ပိုၼ်ႉၵွင်းမူးလွႆဝၼ်းတူၵ်း ( နေဝင်တောင်စေ တီ)ၼႆႉတိုၼ်းပဵၼ်သိူၵ်ႈပိုၼ်းတႆးမိူဝ်ႈၵွၼ်ႇၵဵဝ်ႇလူၺ်ႈလွင်ႈၸဝ်ႈၼၢင်းမွၼ်းလႃႈလႄႈပဵၼ်တႆးတႄႇ ၵေႃႇတင်ႈမႃး ဢၼ်ဝႃႈၼၼ်ႉ တိုၼ်းဢမ်ႇမီးၶေႃႈထဵင်ယဝ်ႉ။ ၵွင်းမူးလွႆဝၼ်းတူၵ်းၼႆႉ ပဵၼ်ၵွင်းမူးၵဝ်ႇႁိုင် ၵိုၵ်းပိုၼ်းတႆး။ ပဵၼ်လၵ်းထၢၼ်မၼ်ႈၵႅၼ်ႇ ၼႄ လွင်ႈ တႆးယုမ်ယမ်ပုတ်ႉထသႃႇသၼႃႇ၊ ၼပ်ႉယမ်တုင်းၶေႃႈသင်ႇသွၼ်ပုတ်ႉထၸဝ်ႈမႃး ၸဵမ်ၵွၼ်ႇ ယဝ်ႉလႄႈ ပီႈၼွင်ႉတႆးၵိုင်ႇလီဝႆႉၵႃႊၶၼ်ယႂ်ႇၼမ်သေ ႁၵ်ႉသုပႂ်ႉပႃးၵုမ်းထိင်းလီလီဢေႃႈ။

ယၢမ်းမူင်းလူင်ၵဝ်ႇႁိုင်

ယၢမ်းမူင်းလူင်ပၢင်ႇဢူးၼႆႉ ပဵၼ်ၶမ်ႇပၼီႇ Gillete & Johnson Co., ႁဵတ်းဢွၵ်ႇၼႂ်းၸုပ်ႈတႃႇ ပုၼ်ႈတႃႇမၢႆတွင်း ၶုၼ်ႁေႃၶမ်းဢိင်းၵလဵတ်ႈ တူၼ်ထီႈ(5)ၸဝ်ႈၸွတ်ႉ (King George The Fifth) ၼၼ်ႈႁေႃဢုပ်ႉမိူင်းလႆႈ(25)ပီႊၼၼ်ႉ လုၵ်ႈၼိုင်ႈဢေႃႈ။ ၼင်ႇႁိုဝ်တေသိုဝ်ႉလႆႈ ၼႃႇရီႇမွင်းလူင်လုၵ်ႈၼႆႉ သထေးလူင်ဝဵင်းလိူဝ်ႇ ၵူၼ်းၸၢဝ်းဢႃႇမေးၼီး ယၼ်း ၸိုဝ်ႈမိတ်ႊသထိူဝ်ႊ ပႃႇသႄႇလ် (Mr. Purcell) တင်းၽူႈတၢင်လၢတ်ႈလူင်ပၢင်ႇဢူး မိတ်ႊသ ထိုဝ်ႊ ဢသိမ်း (Mr.Azim) ၶုၶတ်းၸႂ်ၵပ်းသိုပ်ႇၽၢႆႇၽၢႆႇသေ ၸင်ႇလႆႈမႃးဢေႃႈ။ ၼႃႇရီႇမွင်းလူင်လုၵ်ႈၼႆႉ ၶိုင်ႈၸၢၵ်ႈမၼ်း ၼၵ်းမွၵ်ႈသၢမ်တၢၼ်ႇ။ 1935 ၼီႈ၊ ၶမ်ႇပၼီႇၾၢႆႇၵေႃႇ သၢင်ႈ Clark & Craig Co., တႃႈၵုင်ႈမႃးႁဵတ်းပၼ် ၶဵင်ႇႁၢင်ႈၼႃႇရီႇ သုင် 75 ထတ်း။ တင်းမူတ်း သဵင်ႈငိုၼ်း 17000 ရူပီး။ မိတ်ႊသထိူဝ်ႊ ပႃႇသႄႇလ် လူႇပၼ် 11000 ၊ မိဝ်ႇၼီႇသပႄႇၶဝ်သမ်ႉသႂ်ႇ 6000။ ပၼ်ၸိုဝ်ႈသဵင်ႁၢင်ႈ ၼႃႇရီႇၼႆႉဝႃႈ “ပႃႇသႄႇလ်တႃႇဝိူဝ်ႇ ” (Purcell Tower)ၼႆဢေႃႈ။ ၵႃႈပဵၼ် ၼႃႇရီႇမွင်းလူင်ၼႂ်းမိူင်းမၢၼ်ႊၼႆႉ ၼႃႇရီႇမွင်းလူင်ပၢင်ႇဢူး ၵဝ်ႇႁိုင်လိူဝ်ပိုၼ်ႈယဝ်ႉ။

ႁူဝ်ၼပ်ႉၵူၼ်း

ပၢင်ဢူး ပဵၼ်လိၼ်မိူင်းတႆးသေတႃႉ ယွၼ်ႉၸဝ်ႈၾႃႉတႆးမိူဝ်ႈၵွၼ်ႇ ဢမ်ႇႁႂ်ႈၵူၼ်းမီႈပုၼ်ႈၽွၼ်း ၶဝ် မႃးပၵ်းယူႇငမ်းၵွၼ်းဝႆႉလႄႈ ဝၢႆးလင် AD 1850 ၼီႈ ႁေႃၶမ်းမၢၼ်ႊ တႄႇႁႂ်ႈၵူၼ်းၶဝ် မႃးထင်ယူႇ ဝႆႉ၊ မၢၼ်ႊၵေႃႈၸင်ႇၼမ်မႃးလွႆးလွႆး။ ဝၢႆးလင်ဢိင်းၵလဵတ်ႈၶဝ်သၢင်ႈဝဵင်းမႂ်ႇယဝ်ႉ ၵလႃး၊ ၶႄႇ၊ ၵေႃႇရၶႃး လႄႈ မူႇသလိမ်ႇၶဝ် ၸင်ႇၼမ်မႃးဢေႃႈ။

တီႈဝဵင်းပၢင်ႇဢူးၼႆႉ မီးၵူၼ်းၶိူဝ်း တႆး၊ ၶႄႇ၊ ၵလႃး၊ မၢၼ်ႈ ၸိူဝ်းၼႆႉ ႁူမ်ႈၵၼ်ယူႇသဝ်းသေ ႁူဝ်ၼပ်ႉၵူၼ်း မိူဝ်ႈပီ 1962 ၼၼ်ႉ လၢမ်းဝႆႉဝႃႈ မီး 2883 ၵေႃႉ ဝႃႈၼႆႉယဝ်ႉ။

1901 ၼီႈ၊ သဵၼ်ႈၵူၼ်းပၢင်ဢူးမီး 1259 ၵေႃႉၵွၺ်း။ 1921 ၼီႈ၊ သမ်ႉမီး 16558 ၵေႃႉ။ ထိုင် 1978 ၼီႈမႃး သဵၼ်ႈၵူၼ်းမီးမႃး 105305 ၵေႃႉ။ ၼႂ်းၼႆႉ မၢၼ်ႊမီး 90523 ၵေႃႉ၊ တႆး 9838 ၵေႃႉ၊ ၶၢင် 300 ၵေႃႉ၊ ၶျၢင်း 600 ၵေႃႉ၊ ရၶႅင်ႇ 342 ၵေႃႉ၊ မွၼ်း 122 ၵေႃႉ။ ၼွၵ်ႈၼႆႉ ပဵၼ်သဵၼ်ႈၵူၼ်းၵလႃး၊ ၶႄႇ လႄႈ မူႇသလိမ်ႇၶဝ်ယဝ်ႉ။

ၼႂ်းလႅၼ်လိၼ်ပၢင်ႇဢူးမိူဝ်ႈလဵဝ်ၼႆႉ မီႈမူႇဝၢၼ်ႈၵူၼ်း 140 လိူဝ်။ မိူဝ်ႈ 1990 ၼီႈၼၼ်ႉ ဝၢၼ်ႈ တႆးယင်းတိုၵ်ႉမီး 46 ဝၢၼ်ႈၵွၼ်ႇ။ မိူဝ်ႈလဵဝ်ႇတႄႉ ဝၢၼ်ႈတႆးလွၼ်ႉလွၼ်ႉ မီး 20 ပၢႆၵွၺ်းယဝ်ႉ။ ယွၼ်ႉမၢၼ်ႊၶဝ်မႃးယူႇလေႃးၸွမ်းတႆး ၼမ်မႃးယႂ်ႈယႂ်ႈလႄႈ တႆးယဵၼ်းၵေႃႈၼမ်မႃးတိၵ်းတိၵ်း၊ လုၵ်ႈ ဢွၼ်ႇတႆးၵမ်ႈၽွင်ႈ ပေႃးဢမ်ႇႁူႉၾိင်ႈတႆး၊ ဢမ်ႇမေုလၢတ်ႈၵႂၢမ်းတႆးယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈ 2009 ၼီႈ၊ သဵၼ်ႈ တႆးပၢင်ႇဢူးမီး 17761 ၵေႃႉ(သဵၼ်ႈလူင်ပွင်ၸိုင်ႈ)ဝႃႈၼႆ။ တီတေႉမၼး သဵၼ်ႈပီႈၼွင်ႉတႆးပၢင်ဢူး ၼမ်လိူဝ်သဵၼ်ႈဢၼ်ၼႄမႃးၼႆႉ။ ယွၼ်ႉတႆးႁဝ်းၸဝ်ႈၵဝ်ႇ ဢမ်ႇတွၼ်ႉၵဵပ်းသဵၼ်ႈတႆးမႃးသေပွၵ်ႈလႄႈ ပိူၼ်ႈဝႃႈ မီးၵႃႊႁိုဝ်ၵေႃႈ ၵႃႊလႆႈဝႃႈ မီးၵႃႊၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈပီႊ 2101 ၼီႈ ၵဵဝ်ႇလူၺ်ႈၵၢၼ်လိူၵ်ႈ တင်ႈလႄႈ ၸင်ႇလႆႁူႉလွင်ၼႂ်းဝၢၼ်းတႆးပၢင်ႇဢူးၵမ်ႈၽွင်ႈ။ မၢင်ႁိူၼ်း ပႅၵ်ႉသမ်ႉပဵၼ်တႆးတင်းႁိူၼ်း သေတႃႉ ၵွပ်ႈၼႂ်းမၢႆၾၢင်ၶဝ်သမ်ႉၼႄဝႆႉ ပဵၼ်မၢၼ်ႊမူတ်းလႄႈ ဢမ်ႇလႆႈၶဝ်ႈပႃးၼႂ်းသဵၼ်ႈတႆး။ ပၼ် ႁုၸိူင်ႉၼႆ မီႈၼႂ်းတႆးဝႆႉတင်းၼမ်။ သင်ဝႃႈ ၽူႈမီႈပုၼ်ႈၽွၼ်းတႆး ဢမ်ႇဝႆႉပဵၼ်ၵၢၼ်ၸမ်ႇလွင်ႈသေ ႁုလၢႆးၵေႈလိတ်ႈမၼ်ႈၸိုင် သဵၼ်ႈၵူၼ်းတႆး တေဢေႇယွမ်းသေဢမ်ႇၵႃး သုၼ်ႇလႆႈသုၼ်ႇပဵၼ်တႆး တိုၼ်းတေယူပ်ႈလူင်းဢေႇမၢင်ႇၵႂုႇတိၵ်းတိၵ်း ဢမ်ႇႁၢင်ႉ။

ဝဵင်းပၢင်ႇဢူးၼႆႉ လၵု ်ႉ 1896 ၼီႈ ဢိင်းၵလဵတ်ႈၶဝ် တႄႇၵေႃႇသၢင်ႈမႃးလႄႈ မိူဝႈ် လဵဝ် မီး 115 ပီႊမိူင်းယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈပၢၵ်ႇပၢႆပီႊပူၼ်ႉမႃးၼၼ်ႉ ၵူၼ်းၼႃႈၽိူၵ်ႇၶဝ် ပေႃးၸၼ်ဝႆႉႁၢင်ႊပိူင်ၼႃႈလိၼ်ၸေႊ ဝဵင်းၶိုတ်းၵၢပ်ႈ၊ ၶိုင်ပွင်တမ်းဝၢင်းႁဵတ်းသၢင်ႈဝႆႉ သဵၼ်ႈတၢင်း၊ ၶႂၢင်ႇဝၢၼ်ႈၶႂၢင်ႇဝဵင်း၊ လွၵ်းလိၼ်လၵွ ်း ႁိူၼ်း၊ သူၼ်မွၵ်ႇသူၼ်မႆႉလႂ် ၵူႊသမ်ႉၵူႊပိူင် ၶႅမ်ႉၶႅမ်ႉလႅပ်ႈလႅပ်ႈ မီးလွၵ်းမီးပိူင်ဝႆႉမူတ်းယဝ်ႉ။ ၵူၼ်းမိူဝ်ႈ လဵဝ်ၼႆႉ ယႃႇဝႃႈတေႁဵတ်းႁႂ်ႈလီ ၶိုၼ်းယႂ်ႇမႂ်ႇသုင်တိူဝ်းလိူဝ်မႃးၵွၼ်ႇ ၵွၺ်းႁႂ်ႈၵုမ်းထိင်းမိူၼ်ပိူင်ၵဝ်ႇ ယင်းဢမ်ႇပဵၼ်လႆႈလႄႈ လီယွင်ႈယေႃးလွင်ႈၵတ်ႉတၢင်းၶႅၼ်ႇၵူၼ်းမိူဝ်ႈၵွၼ်ႇ ၸၢဝ်းဢိင်းၵလဵတ်ႈၶဝ် တေႉတေႉ။ လုၵ်ႉ 1886 ၼီႈ တေႃႇထိုင် 1908 ၼီႈ၊ ၵႃႇၼိူဝ်ႇမေႇ (Col.H.O.May)ယူႇပၢင်ႇဢူး ထၢမ်းၵၢၼ် ႁိုင် 22 ပီႊ။ ႁႂ်ႈဝၢၼ်ႈတႆးႁူဝ်ပၢင်ႇ ပဵၼ်ဝဵင်းမႂ်ႇႁၢင်ႊလီၶိုၼ်ႈယႂ်ႇမႃးၼႆ ႁူဝ်ၼႃႈသိုၵ်း ၸၢဝ်းဢိင်းၵလဵတ်ႈ ၵႃႇၼိူဝ်ႇမေႇ လႆႈၶတ်းၸႂ်သႂ်ႇႁႅင်းမႃးၼမ်ၼမ်လႄႈ ၸိုဝ်ႈမၼ်းၸဝ်ႈၼႆႉ ၵူၼ်းပၢင်ဢူး ဢမ်ႇလီလူင် လိုမ်း။

ဢွင်ႈတီႈၸိုဝ်ႈသဵင်လိုဝ်းလင်

တီႈမုင်ႈယဵမ်ႈ ၽၢႆႇတၢင်းၼႂ်း တၢတ်ႉတေႃႇၶျႅင်ႉ

ၼမ်ႉတူၵ်းတၢတ်ႇ ပီႇဢီးၽေႃး

• သူၼ်မွၵ်ႇမႂ် ၵၢၼ်ႇတေႃၵျီး (မၢၼ်ႈ: ကန်တော်ကြီး အမျိုးသား ရုက္ခဗေဒ ဥယျာဉ်)
• သူၼ်မွၵ်ႇတီႈမၢႆတွင်း ၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈ (ပၢင်ႇဢူး) (မၢၼ်ႈ: အမျိုးသားအထိမ်းအမှတ်ဥယျာဉ် (ပြင်ဦးလွင်))
• ၼမ်ႉတူၵ်းတၢတ်ႈ တၢတ်ႉတေႃႇၶျႅင်ႉ (မၢၼ်ႈ: ဓာတ်တော်ချိုင့် ရေတံခွန်)
• ထမ်ႈပဵၵ်ႉၶျိၼ်းမျွင်ႇ (ထမ်ႈၼၼ်ႇတႃႇမူႇ) (မၢၼ်ႈ: ပိတ်ချင်းမြောင်လှိုဏ်ဂူ (နန္ဒာမူလိုဏ်ဂူ))
• ၼမ်ႉတူၵ်းတၢတ်ႇ ပွႆးၵွၵ်ႉ (ပီႇဢီးၽေႃး) (မၢၼ်ႈ: ပွဲကောက် ရေတံခွန်)
• ၽြႃးယွၼ်းသူးတဵမ်ထူၼ်ႈ မႁႃႇဢၢၼ်ႉထူးၵၢၼ်ႇတႃႇ (မၢၼ်ႈ: မဟာအံ့ထူးကံသာ ဆုတောင်းပြည့်မြတ်စွာဘုရား)
• ဝၢၼ်ႈၸၢဝ်းၶိူဝ်း (မၢၼ်ႈ: တိုင်းရင်းသားကျေးရွာ)
• ယတၼႃႇပူင်ႇတႄႇလီပူဝ်ႉ (မၢၼ်ႈ: ရတနာပုံ နည်းပညာ မြို့သစ်)
• ၸၼ်ႉၸွမ်ၽူႈႁၢပ်ႇၵၢၼ်ငဝ်ႈငုၼ်း ၸီးပိၼ်ႇၵျီး(မိူင်းမျႅၼ်ႇမႃႇပွတ်းၼိူဝ်) (မၢၼ်ႈ: ဇီးပင်ကြီး ဗဟိုဝန်ထမ်းတက္ကသိုလ်(အထက်မြန်မာနိုင်ငံ))
• ၸၼ်ႉၸွမ်ပၢႆးသိုၵ်း (မၢၼ်ႈ: စစ်တက္ကသိုလ်)
• ၸၼ်ႉၸွမ် ပၢႆးမေႃ တပ်ႉမတေႃႇ (မၢၼ်ႈ: တပ်မတော် နည်းပညာ တက္ကသိုလ်)
• တႃႈႁိူဝ်းမိၼ် ဢၼီးၸၶၢၼ်း (မၢၼ်ႈ: အနီးစခန်းလေယာဉ်ကွင်း)
• ႁူင်းၸၢၵ်ႈယႃႈယႃမျၢၼ်ႇမႃႇ(ပၢင်ႇဢူး) (မၢၼ်ႈ: မြန်မာ့ဆေးဝါးလုပ်ငန်းစက်ရုံ (ပြင်ဦးလွင်))

ၼႃႈလိၵ်ႈဢိၼ်ႇထႃႇၼႅတ်ႉၽၢႆႇၼွၵ်ႈ

• မြန်မာ့ကုန်းမြင့်ပေါ်မှ ပန်းမြို့တော် Archived 2009-08-04 at the Wayback Machine.