တယႅတ်ႉ၊ ၸႄႈတွၼ်ႈ

ၸႄႈတွၼ်ႈတယႅတ်ႉ (မၢၼ်ႈ: သရက်ခရိုင် ; ဢိင်းၵလဵတ်ႈ: Thayet District) ၼႆႉ ပဵၼ်ၸႄႈတွၼ်ႈ ဢၼ်မီးၽၢႆႇၸၢၼ်းသုတ်း တီႈ မိူင်းမျၢၼ်ႇမႃႇပွတ်းၼိူဝ်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၽၢႆႇႁွင်ႇၸႄႈတွၼ်ႈၼႆ့ မီးဝႆႉ ၸႄႈတွၼ်ႈမိၼ်းပူး လႄႈ ၸႄႈတွၼ်ႈမၵူၺ်း၊ ၽၢႆႇၸၢၼ်းၼႆႉ မီးဝႆႉ ၸႄႈတွၼ်ႈပျီႇ၊ ၽၢႆႇဢွၵ်ႇၼႆႉ မီးဝႆႉ ၸႄႈတွၼ်ႈယမႄးတိၼ်း လႄႈ ၸႄႈတွၼ်ႈတွင်ႇငူႇ၊ ၽၢႆႇတူၵ်းၼႆႉ မီးဝႆႉ ၸႄႈတွၼ်ႈတၢၼ်ႇတွႆး ၸိူဝ်းၼႆႉ လွမ်ႉႁွပ်ႈဝႆႉယဝ်ႉ။

ၸႄႈတွၼ်ႈတယႅတ်ႉ
ၸႄႈတွၼ်ႈတယႅတ်ႉ
ၵူဝ်ႇဢေႃးတိၼဵတ်ႉ: 19°19′N 95°11′E
မိူင်း	မျၢၼ်ႇမႃႇ
ၸႄႈတိူင်း	မၵူၺ်း
ၸႄႈဝဵင်း	6
ဝဵင်းငဝ်ႈၸိုင်ႈ	ဝဵင်းတယႅတ်ႉ
ၶၢဝ်းယၢမ်း ၼႃႈလိၼ်	လၵ်းၸဵင်ၶၢဝ်းယၢမ်းမျၢၼ်ႇမႃႇ (UTC+6:30)

လိူဝ်သေၼၼ်ႉဢမ်ႇၵႃး ၽၢႆႇတၢင်းတူၵ်းၼၼ်ႉ ဢၼ်ပဵၼ် သၼ်လွႆရၶႅင်ႇ၊ ၽၢႆႇတၢင်းဢွၵ်ႇၼႆႉ ဢၼ်ပဵၼ် သၼ်လွႆပႃႇၵိူဝ်ၸိူဝ်းၼႆႉ မီးဝႆႉၼင်ႇ ဢၼ်ၶႅၼ်ႈလႅၼ်လိၼ်ဝႆႉၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ သၼ်လွႆရၶႅင်ႇ လႄႈ သၼ်လွႆပႃႇၵိူဝ်ၸိူဝ်းၼႆႉ လုၵ်ႉတင်း ၼႃႈတၢင်းတူၵ်း လႄႈသင်၊ လုၵ်းတင်း ၼႃႈတၢင်းဢွၵ်ႇလႄႈသင် ငႃးလွႆ ငူင်းလွႆၸိူဝ်းၼႆႉ ငေႃးဢွၵ်ႇသေ ပဵၼ်သၼ်ၵွင်းလွႆ တွၼ်ႈတႃႇတီႈဢွၵ်ႇၼမ်ႉ တႃႇ ၵိင်ႇၼမ်ႉ ၼမ်ႉၵဵဝ်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

ၼမ်ႉၵဵဝ် ၼႆႉ လုၵ်ႉဢဝ် ၽၢႆႇႁွင်ႇ လႆလူင်းၽၢႆႇၸၢၼ်း တီႈၼႂ်းၵၢင်ၸႄႈတွၼ်ႈ တၢင်းယၢဝ်းမွၵ်ႈ 90 လၵ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ တၢင်းၵႂၢင်ႈမႄႈၼမ်ႉ တီႈ ၵႄႈဝဵင်းၵမ်ႇမလႄႈ ဝဵင်းပျီႇ ဢၼ်ပဵၼ် ၵူတ်ႉၵႅပ်ႈမၢႆသီႇၼၼ်ႉ တၢင်းၵႂၢင်ႈမီး မွၵ်ႈသၢမ်ၽႃႇလူင်ႇၼႆႉၵူၺ်းသေ တီႈတေႃႇၼႃႈ ဝဵင်းသိၼ်ႇပွင်ႇဝႄးၼၼ်ႉ တၢင်းၵႂၢင်ႈမီးမွၵ်ႈ သၢမ်လၵ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ႁွင်ႈၼမ်ႉ ၸိူဝ်းလမ်ႇလွင်ႈ ၸိူဝ်းဢၼ်လႆၶဝ်ႈၸူး ၼမ်ႉၵဵဝ်ၼၼ်ႉ ပဵၼ် ပၼိ၊ မိၼ်းတူင်း (မထူင်း) လႄႈ ႁွင်ႈမိၼ်းတႄးၸိူဝ်းၼႆႉ လႆၶဝ်ႈၸူးၽၢႆႇတူၵ်းယဝ်ႉ။ ၼႂ်းၵႃႈ ႁွင်ႈၸိူဝ်းလႆႈၶဝ်ႈ ၽၢႆႇဢွၵ်ႇၼၼ်ႉ ႁွင်ႈၵျေးၼီႇ လႄႈ ႁွင်ႈပႂႅတ်ႉၵျီးၼႆႉ ပဵၼ်ႁွင်ႈ ဢၼ်လမ်ႇလွင်ႈဝႆႉယဝ်ႉ။

တၢင်းသုင်သၼ်လွႆရၶႅင်ႇ ဢၼ်မီးဝႆႉတီႈၼႂ်း ၸႄႈတွၼ်ႈတယႅတ်ႉၼႆႉ ၽတ်ႉၽဵင်ႇ မီးမွၵ်ႈ 4000 ထတ်းၼႆႉသေ တႃႇသွင်ႇတီႈၼႆႉ သုင် 5000 ထတ်းပၢႆယဝ်ႉ။ သၼ်လွႆပႃႇၵိူဝ်ၼႆႉ တိူဝ်းတႅမ်ႇသေ တႃႇတီႈၼိုင်ႈ မီး 2000 ထတ်းပၢႆသေ တႅမ်ႈယေႃႈလူင်းၵႂႃႇ ၽၢႆႇႁွင်ႇယဝ်ႉ။ ၼႃးလိၼ်ၸႄႈတွၼ်ႈၼႆ့ ၵွင်းလွႆဢွၼ်ႇၼမ်လိူင်ႇလႄႈ ၼႃႈလိၼ်ပဵင်း ဢမ်ႇပေႃးမီး။ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈမီးလႅင်လိၼ် ႁိၼ်သၢႆး၊ ႁိၼ်ထုၼ် ၸိူဝ်းၼႆႉလႄႈ တီႈၸိူဝ်းၼၼ်ႉ ၶွၼ်ႇလိၼ်ဢမ်ႇၶႅမ်ႉလႄႈ ဢမ်ႇၸၢင်ႈၽုၵ်ႇသွမ်ႈ ႁႆႈၼႃး ပႃႇထူဝ်ႇသင်။

ႁူမ်ႈဝႃးၸမ်ၵၼ်တင်း ပၢၵ်ႇၼမ်ႉၼိူဝ်ၵုၼ် မိူင်းမၢၼ်ႈပွတ်းတႂ်ႈသေတႃႉ ၸႄႈတွၼ်ႈတယႅတ်ႉၼႆ့ ၶဝ်ႈပႃးၼႂ်းၼႃႈလိၼ် ၽူၼ်ဢေႇလႄႈ တင်းပီၼႆႉ တၢင်ႉၼမ်ႉၽူၼ်ၽတ်ႉၽဵင်ႇ ၵူၺ်းမီး 30 ၼိဝ်ႉ တေႃႇ 50 ၼိဝ်ႉၵူၺ်း။ တီႈၸႄႈတွၼ်ႈၼႆႉ ၾိင်ႈၾႃႉတိူဝ်းလႅၵ်ႈလၢႆႈသေ ၸႄႈတွၼ်ႈတၢင်ႇၸိူဝ်း ဢၼ်မီႈဝႆႉ တီႈၼႂ်း ၸႄႈတိူင်းမၵူၺ်းၼႆႉယဝ်ႉ။ ပေႃးၶၢဝ်းၵတ်းမႃး တၢင်ႉလူမ်းမႆႈ ယွမ်းလူင်ထိုင် 42 တီႇၵရီႇၽႃႇရိၼ်ႇႁၢႆႉသေတႃႉ ပေႃးၶၢဝ်းမႆႈၼႆႉ တၢင်ႉလူမ်းမႆႈ ၶိုၼ်ႈသုင် ထိုင် 104 တီႇၵရီႇၽႃႇရိၼ်ႇႁၢႆႉယဝ်ႉ။ ပေႃးမွၵ်ႈၶၢဝ်းလိူၼ်ဢေႇပရႄႇၼၼ်ႉ ပေႃးမုင်ႈတူၺ်းသုတ်းသၢႆတႃၼႆ ဢမ်ႇပေႃးလႆႈႁၼ် တူၼ်ႈမႆႉ တူၼ်ႈယိူဝ်ႈၶဵဝ်ၶဵဝ်သေတႃႉ ပေႃးထိုင်ဝၢႆးလင်လိူၼ်မေႇ ပေႃးၽူၼ်တူၵ်းၽွၵ်းၽႅၵ်းပၼ်ယဝ်ႉၼႆတႄႉ ၸိူဝ်းတီႈလွႆၵွင်း လိၼ်ပဵင်းၼၼ်ႉ ၵိုင်ႉၵၢင်ႉ ယမ်းၶဵဝ်မႃးယူႇယဝ်ႉ။

ပေႃးၶိုၼ်းၽိုၼ်ႉတူၺ်းပိုၼ်းမိူဝ်ႈၸဝ်ႈ ၸႄႈတွၼ်ႈတယႅတ်ႉၼႆႉ ဢၼ်ပဵၼ် ပွတ်းတႂ်ႈၸႄႈတွၼ်ႈၼၼ်ႉၼႆႉ တိုၼ်းၶဝ်ႈပႃးမႃးၼႂ်း မိူင်းသရေႇၶိတ်ႉတရႃႇ ၸဵမ်မိူဝ်ႈမိူင်းၼၼ်ႉ ပဵၼ်လီမႃးၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ဢၼ်ပဵၼ် ပွတ်းၼိူဝ်ၸႄႈတွၼ်ႈယၢမ်းလဵဝ် ဢၼ်မီႈ ၽင်ႇၽၢႆတူၵ်းၼမ်ႉၵဵဝ်ၼႆႉ ၶဝ်ႈပႃးမႃးၼႂ်း တိူင်းသုၼႃပရၼ်ႇတလႄႈသင်၊ ပွတ်းတွၼ်ႈၸႄႈတွၼ်ႈ ဢၼ်မီးၽၢႆႇဢွၵ်ႇၽင်ႇၼၼ်ႉ ၶဝ်ႈပႃးမႃးၼႂ်း တိူင်းတမ်ႇပတီႇပ ၼႆ ၽူႈလဵပ်ႈႁဵၼ်းပိုၼ်းၶဝ် မွၵ်ႇလၢတ်ႈဝႃႈၼၼ်ယဝ်ႉ။

ပၢၼ်ၶုၼ်သုပႆၺႃႇ ဢၼ်ပဵၼ် သၢႆသိုပ်ႇၶုၼ်သရေႇၶိတ်ႉတရႃႇ ထူၼ်ႈ 27 မွၵ်ႈမိူဝ်ႈပီၶရိတ်ႉ ႁူဝ်ပၢၵ်ႇပႅတ်ႇၼၼ်ႉ ၵူၼ်းၶိူဝ်းမွၼ်း၊ ၵူၼ်းၶိူဝ်းၵၢၼ်းယၢၼ်ႇၶဝ် မႃးတိုၵ်းသရေၶိတ်ႉတရႃႇလႄႈ မိူင်းလႆႈလူႉသေ သမုတိရၢၸ်ႉ ဢၼ်ပဵၼ် လၢၼ်ၶုၼ်ပႃးၼၼ်ႉ လႆႈပၢႆႈမႃးတီႈၼႂ်း ၸႄႈတွၼ်ႈတယႅတ်ႉၼႆႉသေ မႃးတင်ႈ ဝဵင်းမိၼ်းတူင်း ၼႆယဝ်ႉ။ ၶုၼ်ပႃးၼၼ်ႉ ဝၢႆးၼႆႉမႃး ပဵၼ်ၶုၼ် ဢၼ်ၵေႃႉတႄႇတင်ႈ မိူင်းပူးၵမ်ႇ ဢၼ်ႁွင်ႉဝႃႈ ဢရိမတ်တၼႃ ၼႆယဝ်ႉ။ လုၵ်ႉတီႈ သၢႆသိုပ်ႇၶုၼ်ၼၼ်ႉသေ ၽွင်းငမ်းဢုပ်ႉပိူင်ႇ မိူင်းပူးၵမ်ႇမႃး ႁိုင် 1000 ပီပၢႆသေ ဢၼ်ပဵၼ်ထုင်ႉ ၸႄႈတွၼ်ႈတယႅတ်ႉၼႆႉၵေႃႈ ၶဝ်ႈပႃးၼႂ်း ၼႃးလိၼ် ၶုၼ်ပူးၵမ်ႇၶဝ်သေ ဢၼ်ပဵၼ်ၽူႈၵိၼ်ဝဵင်းတယႅတ်ႉၼႆႉၵေႃႈ လုၵ်ႉတီႈ ၶုၼ်ပူးၵမ်ႇၶဝ် တၢင်ႇပၼ်ယဝ်ႉ။

ပၢၼ်ၶုၼ်ၵျေႃႇၸၵႂႃႇ ဢၼ်ပဵၼ်သၢႆသိုပ်ႇပူးၵမ်ႇလိုၼ်းသုတ်းၼၼ်ႉ ဢဝ်လုၵ်ႈၸၢႆးမၼ်းပႃးၼိုင်ႈ ဢၼ်ပဵၼ် မိၼ်းသျိၼ်ႇၸေႃးၼႆႉ တၢင်ႇပဵၼ် ၽူႈၵိၼ်ဝဵင်းတယႅတ်ႉမႃးလႄႈ ထုင်ႉၸႄႈတွၼ်ႈတယႅတ်ႉ မိူဝ်ႈၵၢပ်ႈၼၼ်ႉပၢၼ်ၼၼ်ႉၵေႃႈ လႅပ်ႈတေၵိုၼ်းမႃးယူႇယဝ်ႉ။ ဝၢႆးသေပူးၵမ်ႇလႆႈလူႉယဝ်ႉ ဢွၼ်ၵၼ် တင်ႈၼႃႈလိၼ်ၽႂ်မၼ်းသေ ၽွင်းငမ်းမႃးလႄႈ ထုင်ႉၸႄႈတွၼ်ႈတယႅတ်ႉၼႆႉၵေႃႈ လႆႈယၢႆႈမႃးသေ ၸမ်ၽႂ်ၵေႃႈ ၸူးဢဝ်သႂ်ႇၼႂ်း ၼႃႈလိၼ်ၽႂ်မၼ်းမႃးယဝ်ႉ။ ဝၢႆးသေ မိူင်းပူးၵမ်ႇလႆႈလူႉယဝ်ႉ ၸိုဝ်ႈၸႄႈတွၼ်ႈတယႅတ်ႉၼႆႉၵေႃႈ လႆႈႁၢႆၵႂႃႇသေ ဢၼ်ပဵၼ် ဝဵင်းမျေႇထႄး ဢၼ်ပႃးၼႂ်း ၸႄႈတွၼ်ႈတယႅတ်ႉၼၼ်ႉၵူၺ်း ၵႆႉပႃးၼႂ်းပိုၼ်း ပဵၼ်ၼင်ႇ ဝဵင်းတပ်ႉၵင်ႈၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ဢၼ်ပဵၼ်တပ်ႉၵင်ႈ ဢၼ်မီးတီႈဝဵင်းမျေႇထႄးၼၼ်ႉ လႆႈၵေႃႇသၢင်ႈမႃး ၸဵမ်မိူဝ်ႈပၢၼ် ၶုၼ်သမုတိရၢၸ်ႉၼၼ်ႉသေ ႁိုင် ပီ 1300 ပၢႆမႃး မိၼ်းယႄးၵျေႃႇၸႂႃႇ ၶိုၼ်ႈသိုပ်ႇမႄးၵုမ်းၵေႃႇသၢင်ႈမႃးဝႃႈၼႆယဝ်ႉ။

မိူဝ်ႈပၢၼ် သိုၵ်းဢင်းၵိတ်ႉ မၢၼ်ႈ ပွၵ်ႈၵမ်းၼိုင်ႈ မိူဝ်ႈပီ 1825 ၼၼ်ႉ ဢင်းၵိတ်ႉၶဝ် ဢဝ် သၢႆတၢင်းၼမ်ႉ သၢႆတၢင်းလိၼ် သွင်သၢႆသေ ႁိပ်ႇတိုၵ်း ဝဵင်းပျီႇသေ ဝၢႆးသေ သိမ်းဢဝ်လႆႈယဝ်ႉ ၽူႈတၢင်တူဝ် ဢင်းၵိတ်ႉ-မၢၼ်ႈ သွင်ၽၢႆႇၶဝ် လႆႈဢုပ်ႇ ၶေႃႈၵႂၢမ်းၵိုတ်းသိုၵ်း တီႈ ၺွင်ႇပိၼ်ႇသဵၵ်ႉ၊ ဢၼ်မီးတီႈၽင်ႇၽၢႆႇဢွၵ်ႇ ၼမ်ႉၵဵဝ်၊ ၸႄႈတွၼ်ႈတယႅတ်ႉၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ဢင်းၵိတ်ႉၶဝ် တုၵ်းယွၼ်း ပဵၵ်ႉ၊ ထဝႄႇ၊ ဝဵင်းရၶႅင်ႇလႄႈ ၸရိၵ်ႈသိုၵ်း ငိုၼ်းသၢဝ်းလၢၼ်ႉလႄႈ လွင်ႈဢုပ်ႉဢူဝ်းၵၼ် ဢမ်ႇယဝ်ႉတူဝ်ႈမႃး။

ပီ 1852 ၼႂ်းသိုၵ်း ဢင်းၵိတ်ႉ-မၢၼ်ႈ ပွၵ်ႈၵမ်းသွင်ၼၼ်ႉ လႆႈပဵၼ် ပၢင်တိုၵ်းၵၼ် တီႈဝဵင်းရသေႉ ႁိမ်းဝဵင်းပျီႇၼၼ်ႉသေ ဢင်းၵိတ်ႉၶဝ် သိမ်းဢဝ် ပွတ်းၸၢၼ်းၸႄႈတွၼ်ႈတယႅတ်ႉယဝ်ႉ။ လႆႈမၵ်းမၼ်ႈ ၼႃႈလိၼ်ၶႅၼ်ႈ လုၵ်ႉဢဝ်တီႈ လၵ်းၸွမ်ပိဝ်ဝဵင်းမျေႇထႄး ၵႂႃႇၽၢႆႇႁွင်ႇ ထိုင်ႁူၵ်းလၵ်းယဝ်ႉ။ ဢၼ်ပဵၼ်ၼႃႈလိၼ်ပွတ်းတွၼ်ႈၼၼ်ႉ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈဢင်းၵိတ်ႉၶဝ် မၵ်းမၼ်ႈပဵၼ် ၸႄႈတွၼ်ႈၽႄႈပျီႇဢၼ်ၼိုင်ႈသေ ထိုင် ပီ 1800 တဵမ်မႃး လႆႈယုၵ်ႉသုင်ပဵၼ် ၸၼ်ႉၸႄႈတွၼ်ႈမႃးယဝ်ႉ။ ပီ 1854 ၼၼ်ႉ လႆႈတင်ႈဝဵင်းတပ်ႉ တီႈ ဝဵင်းတယႅတ်ႉသေ တီႈ ဝဵင်းတယႅတ်ႉလႄႈ ဝဵင်းမျေႇထႄးၼၼ်ႉၵေႃႈ ဢင်းၵိတ်ႉၶဝ် လႆႈပၵ်းတပ်ႉဝႆႉလႄႈ တေႃႇဢင်းၵိတ်ႉၶဝ် ပေႃးသိမ်းဢဝ်လႆႈ ပွတ်းၼိူဝ်မိူင်းမၢၼ်ႈၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ဝဵင်းတယႅတ်ႉၼႆႉ ပဵၼ်ဝဵင်းလႅၼ်လိၼ် ဢင်းၵိတ်ႉမၢၼ်ႈလႄႈ မိူဝ်ႈပၢင်သိုၵ်း ဢင်းၵိတ်ႉမၢၼ်ႈ ပွၵ်ႈၵမ်းသၢမ် မိူဝ်ႈၺွပ်းၶုၼ်သီႇပေႃႉၵႂႃႇ ၽွင်းတိုၵ်းသိမ်းဢဝ် ပွတ်းၼိူဝ်မိူင်းမၢၼ်ႈၼၼ်ႉ ဢင်းၵိတ်ႉၶဝ်ၼႆႉ ဢဝ်ဢွင်ႈသိုၵ်းၶဝ် ဝႆႉတီႈ ဝဵင်းတယႅတ်ႉယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈၽွင်းၼၼ်ႉ ဝဵင်းမိၼ်းလႃႉ ဢၼ်မီး ပွတ်းႁွင်ႇ ၸႄႈတွၼ်ႈတယႅတ်ႉၼၼ်ႉ တိုၵ်ႉၶဝ်ႈပႃးဝႆႉ တီႈၼႂ်း ၼႃႈလိၼ်ဢၼ်မၢၼ်ႈပိူင်ႇဝႆႉယူႇ။

မိူဝ်ႈပီ 1885 ၽွင်းတပ်ႉဢင်းၵိတ်ႉၶဝ် ၶိုၼ်ႈၼႃႈသိုၵ်းမႃး တွၼ်ႈတႃႇ သိမ်းဢဝ် ပွတ်းၼိူဝ်မိူင်းမၢၼ်ႈၼၼ်ႉ မၢၼ်ႈၶဝ်ၼႆႉ ဢိုတ်းႁႄႉ ၵႃႈတီႈတပ်ႉၵင်ႈ ဢၼ်မီႈဝႆႉတီႈ ဝဵင်းမိၼ်းလႃႉၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၵူၺ်းၵႃႈဝႃႈ တပ်ႉမၢၼ်ႈၶဝ် ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ ဢဵၼ်ႁႅင်း ဢမ်ႇၽဵင်ႇၵၼ်လႄႈ လႆႈယွမ်းသုမ်းသေ ဢၼ်ပဵၼ်ဢွင်ႈသဝ်းၵူၺ်းၶျွင်း ဢၼ်မီးၽင်ႇၽၢႆႇပုၼ်ႉၼမ်ႉၼၼ်ႉ ဢင်းၵိတ်ႉၶဝ် ဢဝ်မၢၵ်ႇပွႆႇသေ ယႃႉလႅဝ်ပႅတ်ႈ ယဝ်ႉ။ ၽွင်းတိၺွပ်းဢဝ် ၶုၼ်သီႇပေႃႉၵႂႃႇ ၽွင်းလူင်ပွင်ၸိုင်ႈဢင်းၵိတ်ႉ တိုၵ်ႉႁႃၶိုၼ်ႈၼၼ်ႉ ၼႂ်းၵႃႈၼႃႈလိၼ် ဢၼ်ပဵၼ် လွင်ႈဢမ်ႇၼိမ်ဢမ်ႇသဝ်းမႃးၼၼ်ႉ ၶဝ်ႈပႃး ၸႄႈတွၼ်ႈတယႅတ်ႉဝႆႉယဝ်ႉ။ ပီႁိုင်မႃးတၢၼ်ႇတၢၼ်ႇ ၸင်ႇၵႆႈၼိမ်သဝ်းၵတ်းယဵၼ်မႃးယဝ်ႉ။

မိူဝ်ႈပဵၼ် လွင်ႈလုၵ်ႈၽိုၼ်ႉ ပီ 1945 လိူၼ်မၢတ်ႉၶျ် မိူဝ်ႈၽွင်းပဵၼ် သိုၵ်းၵမ်ႇၽႃႇပွၵ်ႈသွင်ၼၼ်ႉ ပူဝ်ႇၶျူၵ်ႉဢွင်ႇသၢၼ်း လႆႈယူႇတီႈၼႂ်း ၸႄႈတွၼ်ႈတယႅတ်ႉသေ ယိပ်းၵမ်ၸိူၵ်ႈ လွင်ႈလုၵ်ႈၽိုၼ်ႉၵျႃႇပၢၼ်ႇ တီႈမိူင်းမၢၼ်ႈပတ်ႉပိုၼ်ႉၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ တီႈၼႂ်းၸႄႈတွၼ်ႈတယႅတ်ႉၼႆ့ တင်းၵျႃႇပၢၼ်ႇၶဝ် ပဵၼ်ပွႆးတိုၵ်း 100 ပွၵ်ႈပၢႆယဝ်ႉ။ ၸဵမ်မိူဝ်ႈပၢၼ် လူင်ပွင်ၸိုင်ႈဢင်းၵိတ်ႉမႃးၼၼ်ႉ ၸႄႈတွၼ်ႈတယႅတ်ႉၼႆ့ လႆႈၸႅၵ်ႇ ႁဵတ်းၸႄႈတွၼ်ႈၽႄ သွင်ဢၼ် ပဵၼ် ၸႄႈတွၼ်ႈၽႄတယႅတ်ႉ လႄႈ ၸႄႈတွၼ်ႈၽႄဢွင်ႇလၢၼ်ႇ ၼႆယဝ်ႉ။ ၶဝ်ၸိူဝ်းၼၼ်ႉ မီးဝႆႉ တီႈၽင်ႇၽၢႆႇ ၽင်ႇၽၢႆႇတူၵ်းၼမ်ႉၵဵဝ်ယဝ်ႉ။ တီႈၸႄႈတွၼ်ႈၽႄတယႅတ်ႉၼၼ်ႉ ၶဝ်ႈပႃးဝႆ့ ၸႄႈဝဵင်းၵမ်ႇမ၊ ၸႄႈဝဵင်းမိၼ်းတူင်း၊ ၸႄႈဝဵင်းမိၼ်းလႃႉ လႄႈ ၸႄႈဝဵင်းတယႅတ်ႉၼႆယဝ်ႉ။

တီႈၸႄႈတွၼ်ႈၽႄဢွင်ႇလၢၼ်ႇၼၼ်ႉ ၶဝ်ႈပႃးဝႆ့ ၸႄႈဝဵင်းဢွင်ႇလၢၼ်ႇ လႄႈ ၸႄႈဝဵင်းသိၼ်ႇပွင်ႇဝႄး ဝ်ႉ။ ဝၢၼ်ႈၸိူဝ်းၶဝ်ႈပႃးတီႈၼႂ်း ၸႄႈတွၼ်ႈၼႆႉ မီး 499 ဝၢၼ်ႈယဝ်ႉ။ တီႈၼႂ်းၸႄႈတွၼ်ႈၼႆႉ ဝဵင်းဢၼ်မီးၸုမ်း မျူႇၼီႇၸီႇပႄႇၼၼ်ႉ မီးသွင်ဝဵင်းယဝ်ႉ။ ဢၼ်ပဵၼ် ၸုမ်းမျူႇၼီႇၸီႇပႄႇတယႅတ်ႉၼႆႉ လႆႈတႄႇတင်ႈမႃး မိူဝ်ႈပီ 1887 သေ ၸုမ်းမျူႇၼီႇၸီႇပႄႇဢွင်ႇလၢၼ်ႇၼႆႉ လႆႈတႄႇတင်ႈမႃး မိူဝ်ႈ 1900 တဵမ်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၸႄႈတွၼ်ႈတယႅတ်ႉၼႆႉ ႁူမ်ႈဝႃႈ မီးဝႆႉ တီႈၼႂ်းၸႄႈတိူင်းမၵူၺ်းသေတႃႉ ၵဵဝ်ႇၵပ်းလူၺ်ႈ ၵၢၼ်တတ်းသိၼ်ၸမ်ႉ မီးဝႆႉၽၢႆႇတႂ်ႈ ၽူႈထတ်းသိၼ် ဝဵင်းပျီႇယဝ်ႉ။ လွင်ႈတၢင်းမၼ်းတႄႉ ၵပ်းၵၢႆႇလူၺ်ႈ ၵၢၼ်တတ်းသိၼ် လႄႈ ၵၢၼ်ၽွင်းငမ်း ၸႄႈတွၼ်ႈတယႅတ်ႉၼႆႉ လႆႈႁဵတ်းၸွမ်းၼင်ႇ ၾိင်ႈမိူင်း မိူင်းမၢၼ်ႈပွတ်းတႂ်ႈၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

ႁူဝ်ၼပ်ႉၵူၼ်း ၸႄႈတွၼ်ႈတယႅတ်ႉ မိူဝ်ႈပီ 1971 ၼၼ်ႉ မီး 470000 ၵေႃ့သေ ၼႂ်းၵႃႈ ၸၢဝ်းၶိူဝ်းၵူၼ်းၼၼ်ႉ မၢၼ်ႈ ပဵၼ်ဢၼ်ၼမ်သေပိူၼ်ႈသေ ၵူၼ်းၶိူဝ်းၶျၢင်းၵေႃႈ မီးဝႆႉယူႇၵမ်ႈၽွင်ႈ။ ၵူၼ်းၶိူဝ်းၼွၵ်ႈမိူင်း ၸိူဝ်းပဵၼ် ၶႄႇ လႄႈ ဢိၼ်းတီးယႃး ၸိူဝ်းၼႆႉၵေႃႈ မီးဝႆႉယူႇၵမ်ႈၽွင်ႈယဝ်ႉ။ ႁူဝ်ၼပ်ႉၵူၼ်း ႁူဝ်ပၢၵ်ႇ 80 တီႈၼႂ်းၸႄႈတွၼ်ႈၼႆႉ ဢွၼ်ႇၵၼ် ႁဵတ်းၵၢၼ်ငၢၼ်းၽုၵ်ႇသွမ်ႈယဝ်ႉ။

ၸႄႈတွၼ်ႈတယႅတ်ႉၼႆႉ ၼႃႈလိၼ် ဢၼ်ၽုၼ်ႇလိၼ်လီၼႆႉ ဢမ်ႇပေႃးမီး။ ၼႂ်းၵႃႈ တၢင်းၵႂၢင်ႈၶႂၢင်ၼႃႈလိၼ် 4929 လွၵ်းလၵ်းၼၼ်ႉ တၢင်းၵႂၢင်ႈ ဢၼ်ၸၢင်ႈႁဵတ်းၵၢၼ်ၽုၵ်ႇသွမ်ႈၼႆႉ မိူဝ်ႈပီ 1907 ၼၼ်ႉ မီး 245 လွၵ်းလၵ်းၵူၺ်းသေ ထိုင် မႃး 1956-57 ၼၼ်ႉ မီးမႃး 329 လွၵ်းလၵ်းယဝ်ႉ။ ၶဝ်ႈသၢၼ်တႄႉ ၵူၺ်းၽုၵ်ႇသွမ်ႈ တွၼ်ႈတႃႇၸႂ်ႉၼႂ်း ၸႄႈတွၼ်ႈသေ တွၼ်ႈတႃႇ ၵႃႉၶၢႆတႄႉ ၵုၺ် လႄႈ ငႃးၼႆႉ ပဵၼ်ပိူင်လူင်မၼ်းယဝ်ႉ။ ယဝ်ႉၵေႃႈ ၶဝ်ႈၵၢပ်ႇ၊ ထူဝ်လိၼ်၊ မႆယႃႈ၊ ထူဝ်ႇလူင်၊ ၽၵ်းမီႇ လႄႈ မၢၵ်ႈၽိတ်ႉ ၸိူဝ်းဢၼ်ပဵၼ်ၵုၼ်ႇႁႅင်ႈ ၸိူဝ်းၼႆႉၵေႃႈ ၽုၵ်ႇသွမ်ႈယဝ်ႉ။

ၵုၺ် ဢၼ်ဢွၵ်ႇၵႃႈတီႈ ၸႄႈတွၼ်ႈတယႅတ်ႉၼႆ့ ၶႅမ်ႉၼင်ႇ ၸိူဝ်းဢွၵ်ႇတီႈ မိူင်းဢေးသျႃးၸဵင်ႇၸၢၼ်းဝၼ်းဢွၵ်ႇၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၼႂ်းၵႃႈၵုၺ်ၸိူဝ်းဢွၵ်ႇမႃးၼၼ်ႉ မၢင်ဝၢၼ်ႈတေႃးႁုၵ်ႇ ႁဵတ်းၽႃႈၽႅၼ်ႇသေ ဢၼ်ၵိုတ်ႈလိူဝ်ၸိူဝ်းၼၼ်ႉ သူင်ႇၸူး ႁူင်းၵၢၼ်ၸၢၵ်ႈမႆႈ ဢၼ်မီးတီႈ ယႂႃႇထွင်ႇၼၼ်ႉသေ ႁဵတ်းဢွၵ်ႇမႆမၼ်ႈယဝ်ႉ။ ပေႃးႁဵတ်းဢွၵ်ႇမႆယဝ်ႉ လုၵ်ႉတီး ႁူၺ်ႇၵုၺ်သေ ႁဵတ်းဢွၵ်ႇၼမ်ႉမၼ်းယဝ်ႉ သူင်ႇၸူး တႃးၵုင်ႈယဝ်ႉ။ ဢဝ်မၼ်းႁူၺ်ႇၵုၺ်ၼၼ်ႉသေ ႁဵတ်းဢွၵ်ႇ ၵွၼ်ႈသီႇၵျၢမ်း တႃႇသၵ်ႉၶူဝ်းယဝ်ႉ။

ပေႃးဢဝ် သဵၼ်ႈတႃႈသၢႆတၢင်းဝႃႈ ၼမ်ႉၵဵဝ်ၼႆ့ လတ်းၵႂႃႇ ၸႄႈတွၼ်ႈတယႅတ်ႉလႄႈ လႆႈၸႂ်ႉသၢႆတၢင်းၼမ်ႉ ပဵၼ်ပိူင်လူင်ယဝ်ႉ။ ဝဵင်းၸိူဝ်းမီးတီႈၼႂ်း ၸႄႈတွၼ်ႈ ၸိူဝ်းပဵၼ် တယႅတ်ႉ၊ ဢွင်ႇလၢၼ်ႇ၊ မိၼ်းလႃႉ၊ သိၼ်ႇပွင်ႇဝႄး၊ ၵမ်ႇမ ၸိူဝ်းၼႇႉ ပဵၼ်ဝဵင်းတႃႈၼမ်ႉၵဵဝ်ယဝ်ႉ။ ႁိူဝ်းသၢင်းၽေႃး ဢၼ်ပဵၼ် ၵၢၼ်တေႃႉသူင်ႇၼႂ်းမိူင်းၼၼ်ႉ လုၵ်ႉတီႈၸႄႈတွၼ်ႈတယႅတ်ႉသေ ၵပ်းသိုပ်ႇၵႂႃႇမႃးလႆႈ မိူင်းမၢၼ်ႈ ပွတ်းတႂ်ႈ ပွတ်းၼိူဝ်ယဝ်ႉ။ ပေႃးၶၢဝ်းၽူၼ်မႃး ဢၼ်ပဵၼ် ႁွင်ႈမိၼ်းတူင်း (မထူင်း) ၼႆႉ ၵၢႆႇသိုပ်ႇပၼ် ဝဵင်းမိၼ်းတူင်းလႄႈ ဝဵင်းၵမ်ႇမယဝ်ႉ။ တီႈၼႂ်းၸႄႈတွၼ်ႈၼႆႉ ဢမ်ႇမီးတၢင်းရူတ်ႉရဵၼ်း။

ပေႃးဢဝ်သၢႆတၢင်းလိၼ်ဝႃႈ မီးဝႆႉတၢင်းသိူဝ်ႇမၢၵ်ႇႁိၼ် ဢၼ်တၢင်းယၢဝ်းမီး 44 လၵ်း ဢၼ်ၵၢႆဝႆႉ ဢွင်ႇလၢၼ်ႇလႄႈ ပျီႇၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ သဵၼ်ႈတၢင်းၼၼ်ႉ ၵမ်ႉၼမ် ၶၢင်းၵၼ်ဝႆႉတင်း သၢႆၼမ်ႉၵဵဝ်ယဝ်ႉ။ ပေႃးထိုင် ဢွင်ႇလၢၼ်ႇယဝ်ႉ သၢႆတၢင်းၼၼ်ႉ ၸူးဝႄႈဢွၵ်ႇတီႈ သၢႆတၢင်းၼမ်ႉၵဵဝ်သေ ၶဝ်ႈၵႂႃႇၽၢႆႇၼႂ်း တေႃႇပေႃးထိုင် ဝဵင်းတွင်ႇတႂိၼ်းၵျီး 57 လၵ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

သဵၼ်ႈတၢင်း တီႈၼႂ်း ၸႄႈတွၼ်ႈၼႆ့-

1. သဵၼ်ႈတၢင်း လုၵ်ႉဢဝ် တယႅတ်ႉ တေႃႇ ဝဵင်းမိၼ်းတူင်း (42) လၵ်း၊
2. သဵၼ်ႈတၢင်း လုၵ်ႉဢဝ် တယႅတ်ႉ တေႃႇ ထူင်းတွင်ႇ (2) လၵ်း၊
3. သဵၼ်ႈတၢင်း လုၵ်ႉဢဝ် ယႂႃႇထွင်ႇ တေႃႇ တမ်ႇပူႇလ (24) လၵ်း၊
4. သဵၼ်ႈတၢင်း လုၵ်ႉဢဝ် ၺွင်ႇပိၼ်ႇသဵၵ်ႉ တေႃႇ တရၢၼ်ႇတပူဝ်ႇ (2) လၵ်း၊
5. သဵၼ်ႈတၢင်း လုၵ်ႉဢဝ် ၵျွၵ်ႉပတွင်း တေႃႇ သူၺ်ႇပၢၼ်းတေႃး (12) လၵ်း ၼႆႉ ပဵၼ်တၢင်းႁိၼ်ယဝ်ႉ။

ၵွင်းမူး ဢၼ်ၸိုဝ်ႈလိုဝ်းလင် တီႈၼႂ်း ၸႄႈတွၼ်ႈတယႅတ်ႉၼႆႉ ၵွင်းမူၺ်းသူၺ်ႇတႅတ်ႉလုတ်ႉ ဢၼ်မီးတီႈၼိူဝ် ဝဵင်းတယႅတ်ႉ၊ ပေႃးလုၵ်ႉတီႈဝဵင်းသေ ၵႂႃႇၽၢႆႇႁွင်ႇ မွၵ်ႈလၢႆလၵ်းၼၼ်ႉ မီးဝႆႉ ၵွင်းမူးသူၺ်ႇဢၢၼ်ႇတေႃႇ လႄႈ ၵွင်းမူးသူၺ်ႇမျိၼ်ႇတိၼ်ႇ ဢၼ်မီးတီႈၼႂ်း ၸႄႈဝဵင်းၵမ်ႇမ ဢမ်ႇၼၼ် ၵွင်းမူးသူၺ်ႇသူးတွင်းပျေႉ ၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။