ပူႇတႂ်း၊ ဝဵင်း

ၵႂၢမ်းတႆးႁဝ်း ဢၼ်ဝႃႈ ̒"ပူႇတႂ်း" ၼႆ ႁူဢင်းၵိတ်းၶဝ် ထွမ်ႇသေ ၶဝ်တႅမ်ႈဝႃႈ Putao ယဝ်ႉ။ မၢၼ်ႈသမ်ႉ ဢွၵ်ႇသဵင်ဝႃႈ "ပူတာအို" ။ လွင်ႈပိုၼ်းမၼ်း မီးၼင်ႇၼႆ။ မိူဝ်ႈၵွၼ်ႇ မီးပူႇထဝ်ႈတႆး ၸ်ႂလီၵေႃႉၼိုင်ႈ မေႃႁၵ်ႉ ၵူၼ်းတင်းဝၢၼ်ႈတင်းသူၼ်။ မၼ်းၵႂႃႇလႄႇ ၼႂ်းထိူၼ်ႇလႄႈသင် ၵႂႃႇလႆႈမၢၵ်ႇမႆႉမၢၵ်ႇတွၵ်ႇမႃးလႄႈသင်၊ ၵႂႃႇလႆႈ တၢင်းၵိၼ်တၢင်းယႅမ်ႉမႃးလႄႈသင် မၼ်းဢဝ်မႃး ၸႅၵ်ႇပၼ် ၵူၼ်းဝၢၼ်ႈ ၵူၼ်းသူၼ်ၶဝ် ၵူႈႁေႃၵူႈႁိူၼ်းလႄႈ ပိူၼ်ႈဢွၼ်ၵၼ် ႁၵ်ႉႁွမ်ၸူမ်းပႅင်းမၼ်း တႄ့တႄ့။ ပူႇထဝ်ႈၸ်ႂလီၼႆႉ ႁဵတ်းၼႆ ႁႃလဵင်ႉပိူၼ်ႈၵွႃႇ တေႃႇၸူဝ်ႈ သုတ်းပၢၼ်မၼ်းလႄႈ ထိုင်တီႈ မၼ်းတၢႆၵႂႃႇ ၵူၼ်းဝၢၼ်ႈၼၼ်ႉ တင်းဝၢၼ်ႈ ဢွၼ်ၵၼ်တႂ်းမွင်း ပူႇထဝ်ႈၼၼ်ႉ တင်းဝၢၼ်ႈတင်းသူၼ်လႄႈ ဝၢၼ်ႈၶဝ်ၵေႃႈ ၸင်ႇႁိၵ်ႈၸိုဝ်ႈဝႃႈ "ဝၢၼ်ႈပူႇတႂ်း" ၼႆယဝ်ႉ။ ၵမ်ႈၽွင်ႈ သမ်ႉဝႃႈ ဝၢၼ်ႈပူႇထဝ်ႈၼႆ ပီႈၼွင်ႉၶမ်းတီႈၶဝ်ဝႃႈတႄ့ ဢမ်ႇၸႂ်ႈ ပူႇထဝ်ႈ။ တိုၼ်းပဵၼ် ပူႇတႂ်း ၼႆၵူၺ်း။

ဝဵင်းပူႇတႂ်း
ဝဵင်း
ထုင်ႉပူႇတႂ်း (ႁွင်ႉ) ၶမ်းတီႈလူင် ဢၼ်လွႆလွမ်ႉႁွပ်ႈ သီႇၽၢႆႇ
ဝဵင်းပူႇတႂ်း ၽႅၼ်ႇလိၼ်မိူင်းမျၢၼ်ႇမႃႇ ၼႄဢွင်ႈတီႈဝဵင်း
ၵူဝ်ႇဢေႃးတိၼဵတ်ႉ: 27°19′N 97°25′E
မိူင်း	မျၢၼ်ႇမႃႇ
ၸႄႈမိူင်း	ၶၢင်
ၸႄႈတွၼ်ႈ	ပူႇတႂ်း
ၸႄႈဝဵင်း	ပူႇတႂ်း
ဝဵင်းပၵ်းလုမ်းၸႄႈဝဵင်း	ဝဵင်းပူႇတႂ်း
ႁူဝ်ၼမ်ၵူၼ်း (2014)
• ႁုပ်ႈ	၆၁,၁၀၀
• ၶိူဝ်းၵူၼ်း	တႆးၶမ်းတီႈ၊ ၵျဵင်းၽေႃး၊ လသျီႇ (လၶျဵၵ်ႉ)၊ ရဝၢၼ်ႇ၊ လိသေႃး၊ တႆးလႅင်
ၶၢဝ်းယၢမ်း ၼႃႈလိၼ်	လၵ်းၸဵင်ၶၢဝ်းယၢမ်းမျၢၼ်ႇမႃႇ (UTC+ ၆ မူင်း ၃၀ တႃ)

ပိုၼ်းဝၼ်းလင်

မိူဝ်ႈပီႇၸီႇ မွၵ်ႈ (1000)ၼၼ်ႉ တမ်ႈတီႈ မိူင်းတိပႅတ်ႉ (မိူင်းၽၢင်) ဢၼ်ႁွင်ႉဝႃႈ တိူင်းဝိတေႇႁရၢတ်ႈၼၼ်ႉ ၸဝ်ႈႁေႃၶမ်းလူင် ဝိလႃႇဢုတ်ႉ ပဵၼ်ၸဝ်ႈၸွမ် ငမ်းမိူင်းဝႆႉယူႇ၊ လုၵ်ႈၸၢႆးမၼ်း ၸဝ်ႈၵႅမ်မိူင်း ဢၼ်ၸိုဝ်ႈဝႃႈ ၸေႇယတိတ်ႉသ ၸင်ႇဢွၼ်ဢဝ် ၵူၼ်းသိုၵ်း ၸွမ်းလင် (500) ဢွၵ်ႇႁႃ ဢွင်ႈမႂ်ႇမိူင်းမႂ်ႇၼႆလႄႈ ၸင်ႇလုၵ်ႉမိူင်းၽၢင် လတ်းၶၢမ်ႈႁူၺ်ႈ ၶၢမ်ႈလွႆသေ ၽႅဝ်မႃးတမ်ႈတီႈ ၶမ်းတီႈလူင် ထုင်ႉပူႇတႂ်းၼႆႉယဝ်ႉ။ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ တေၵႂႃႇႁႃတႄႇတင်ႈ ဝၢၼ်ႈမိူင်းမႂ်ႇလႄႈ ပေႃႈၸဝ်ႈႁေႃၶမ်း ၸင်ႇပၼ်လုၵ်ႈၸၢႆးမၼ်း လင်ႁိူၼ်း 250 လင်၊ ပေႃႈလွင်မၼ်း မိူင်းၶႄႇ သမ်ႉပၼ်မႃး လင်ႁိူၼ်း 250 လင်သေ ၸဝ်ႈၵႅမ်မိူင်း ၸေႇယတိတ်ႉသ ၸင်ႇဢွၼ်ဢဝ် ၸိူဝ်းၶဝ် လင်ႁိူၼ်း 1000 ၼိုင်ႈသေ မႃးတႄႇတင်ႈမိူင်းမၼ်ႇတရၢတ်ႉယဝ်ႉ။ ငဝ်ႈၸိုင်ႈဝဵင်းလုၵ်ႈၼၼ်ႉ မီးဝႆႉ ၽၢႆႇႁွင်ႇလွႆၸေႈၼမ် ၸွမ်းသၢပ်ႇၼမ်ႉၵဵဝ် (မလိၶ) ဢွင်ႈတီႈ ထုင်ႉပၢင်ႇၵႂၢင်ႈလူင်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၽွင်းၼၼ်ႉ လင်ႁိူၼ်းၵူၼ်း မီးၼိုင်ႈမိုၼ်ႇပၢႆသီႇႁဵင်ၼႆယဝ်ႉ။ ငဝ်ႈဝဵင်းမၼ်ႇတရၢတ်ႈတႄႉ ယၢမ်းလဵဝ် မီးဝႆႉ ၼႂ်းၸႄႈဝဵင်းပူႇတႂ်း ၽၢႆႇဢွၵ်ႇ ဝၢၼ်ႈပၢင်ပတီးၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၸဝ်ႈၸေႇယတိတ်ႉသ ၸင်ႇမႃးၽွတ်ႈပဵၼ် ဢိူင်ႇ (490) သေ ဢုပ်ႉပိူင်ႇၵႂႃႇယူႇ။ ဝၢႆးသေ မၼ်းၸဝ်ႈ ၼွၼ်းၽေးၵႂႃႇ မိူင်းလူင်ၼႆႉ ပဵၼ်မိူင်းႁၢမ်းၸဝ်ႈၸွမ်ၵႂႃႇယဝ်ႉ။

ရသေႉၸဝ်ႈၼိုင်ႈ လုၵ်ႉတိပႅတ်ႉၽႅဝ်မႃး

မိူဝ်ႈပီႇၸီႇ 562 မွၵ်ႈၼၼ်ႉ ရသေႉၸဝ်ႈၼိုင်ႈ လုၵ်ႉတီႈမိူင်းတိပႅတ်ႉ (မိူင်းၽၢင်)သေ ႁွတ်ႈၽႅဝ်မႃး တမ်ႈတီႈ မိူင်းႁၢမ်းၸဝ်ႈ မိူင်းမၼ်ႇတရၢတ်ႉယဝ်ႉ။ မၼ်းၸဝ်ႈ ၸင်ႇမႃး ၽႃႇဝၼႃႇတြႃး တမ်ႈတီႈ လွႆၸေႈၼမ် (လွႆၸေႈလမ်) ဢၼ်တီႈႁိမ်း ၼမ်ႉၵဵဝ်(မလိၶ) လႄႈ ၼမ်ႉပလၵ်ႉမႃးလေႃးၵၼ်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ထိုင်မႃးဝၼ်းၼိုင်ႈ ၽွင်းမိူဝ်ႈ မၼ်းၸဝ်ႈ တိုၵ်ႉၵႂႃႇႁႃ မၢၵ်ႇမႆႉ မၢၵ်ႇတွၵ်ႇယူႇၼၼ်ႉ ၸင်ႇၵႂႃႇႁၼ်ၺႃး ၼၢင်းယိင်းဢွၼ်ႇၵေႃႉၼိုင်ႈ ဢၼ်ႁၢင်ႈလီမိူၼ်ၼင်ႇ ၼၢင်းၽီ ၼၢင်းၵိၼ်ႇၼရီႇၼၼ်ႉသေ ၸင်ႇတေမီးပၢၼ်ဢွၼ်ႁူမ်ႈၵၼ်လႄႈ တႄႇၼႃႈႁိူၼ်းႁူမ်ႈၵၼ်ၵႂႃႇယဝ်ႉ။ (ၵမ်ႈၽွင်ႈၵေႃႈဝႃႈ ပဵၼ်ၼူၵ်ႉၵိၼ်ႇၼရီႇၼႆယဝ်ႉ) ၶႃသွင်ၵေႃႉ ၸင်ႇမီးမႃး လုၵ်ႈၸၢႆးၵေႃႉၼိုင်ႈလႄႈ လုၵ်ႈယိင်းၵေႃႉၼိုင်ႈ။ ထိုင်တီႈ ၵေႃႉယႂ်ႇမႃး ၶႃသွင်ၵေႃႉ တႄႇၼႃႈႁိူၼ်းႁူမ်ႈၵၼ် ၸိူင်ႉၼင်ႇ ၶိူဝ်းၶုၼ် သႃႇၵီႇၶဝ်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ (ၶိူဝ်းၶုၼ်သႃႇၵီႇၼႆႉ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ ၵူဝ်ၶိူဝ်းၶဝ် ႁၢႆလႄႈ ၶဝ်ပီႈၼွင်ႉၼင်ႇၵၼ် ၸင်ႇတႄႇၼႃႈႁိူၼ်းႁူမ်ႈၵၼ်ယဝ်ႉ) ဝၢႆးသေ ဢူႈမႄႈၶႃ သဵင်ႈၵႂႃႇ ၶႃသွင်ၵေႃႉ ၸင်ႇဢွၵ်ႇၽၢတ်ႇယၢၼ် ထိူၼ်ႇသေ မႃးယူႇၸွမ်း ဝၢၼ်ႈၵူၼ်းယဝ်ႉ။ ၶႃပီႈၼွင်ႉ လႆႈႁဵၼ်းသွၼ်ဢဝ် တၢင်းမေႃၵတ်ႉၶႅၼ်ႇ တမ်ႈတီႈ ဢူႈၶဝ် ဢၼ်ယၢမ်ႈပဵၼ် ရသေ့မႃးလႄႈ ၶႃတင်းသွင် မီးလွင်ႈၵတ်ႉၶႅၼ်ႇသေ လႆႈပဵၼ်ၶုၼ်ဢုပ်ႉပိူင်ႇၼိူဝ် ၵူၼ်းတင်းလၢႆ တမ်ႈတီႈ မိူင်းမၼ်ႇတရၢတ်ႈၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

လွင်ႈလႆႈပဵၼ်မႃး မိူင်းၵဵဝ် မိူင်းလၢၼ်း

တႄႇတီႈ ၸဝ်ႈရသေ့လႄႈ ၸွႆႉၵိၼ်ႇၼရီႇသေ ၸိူဝ်ႉၶိူဝ်းၶဝ် ဢၼ်ၽႄႈမႃးၼၼ်ႉ ၼႂ်းၵႃႈ ၶုၼ်သီႇပီႈၼွင်ႉ ဢၼ်ပဵၼ် ဢၢႆႈၸလူင်မုင်ႈ သၢမ်ပႃႇလၼႆ့ ၵွၼ်းဢုပ်ႉ ပွတ်းတွၼ်ႈ ၼမ်ႉၵဵဝ် (မလိၶ) သေ ယီႈပၢၵ်ႇၵၢင်ႈလႄႈ သႆႇၸႁႅၼ်သမ်ႉ ၵွၼ်းဢုပ်ႉ ထုင်ႉၼမ်ႉလၢၼ်းလႄႈ ၸင်ႇပဵၼ်ၵႂႃႇ မိူင်းၵဵဝ်၊ မိူင်းလၢၼ်း သွင်မိူင်းယဝ်ႉ။

ၽွင်းၶဝ်ပီႈၼွင်ႉ သီႇၵေႃႉ ၸႅၵ်ႇၵၼ် ဢုပ်ႉမိူင်းၵဵဝ် မိူင်းလၢၼ်းၼင်ႇၼၼ် တမ်ႈတီႈ မိူင်းၵဵဝ် ဢၼ်ဢၢႆႈၸလူင်လႄႈ သၢမ်ပႃႇလ ဢုပ်ႉပိူင်ႇၼၼ်ႉ တမ်ႈတီႈ လွႆၵမ်ႇပႃႇလ ႁိမ်းႁူဝ်ၼမ်ႉၵဵဝ် ၽၢႆႇႁွင်ႇဝၢၼ်ႈပၢင်သၵ်းၼၼ်ႉ တူၼ်ႈပတေႇသႃႇ ၵႅဝ်ႈသႅင်ငိုၼ်းၶမ်း ၽုတ်းဢွၵ်ႇမႃး တူၼ်ႈၼိုင်ႈယဝ်ႉ။ ၸဵမ်ၸဝ်ႈ ၸဵမ်ၶႃႈ ဢွၼ်ၵၼ် ၵႂႃႇပွၼ်ႈဢဝ် ပိတ်းဢဝ်ၸႂ်ႉတိုဝ်း လိူင်ႇၸႂ်လိူင်ႇၶေႃးလႄႈ ပၢၼ်ၶဝ်သီႇပီႈၼွင်ႉ ဢုပ်ႉပိူင်ႇၼၼ်ႉ မိူင်းမၼ်ႇတရၢတ်ႈၼႆႉ မၢၵ်ႈမီးလီပဵၼ် ၵတ်းယဵၼ်သိူဝ်းသႃႇတႄ့ယဝ်ႉ။ ဢိင်ပိုင်ႈလူၺ်ႈ တူၼ်ႈပတေႇသႃႇ ၵႅဝ်ႈသႅင်ငိုၼ်းၶမ်းၼႆႉသေ မိူင်းတီႈၼႆႈၵေႃႈ ၸင်ႇႁိၵ်ႈၸိုဝ်ႈဝႃႈ မိူင်းၶမ်းတီႈ (မိူင်းတီႈမီးၶမ်း)ၼႆယဝ်ႉ။ ဝၢႆးသေ ပီႈဢၢႆႈၸိူဝ်းၼၼ်ႉ ၼွၼ်းၽေးၵႂႃႇ ၵေႃႉပဵၼ်ၼွင်ႉ သႆႇၸႁႅၼ် သိုပ်ႇဢုပ်ႉမိူင်းၵႂႃႇယူႇ။ ပီႇၸီႇ (425)တႄႉ ၸၢဝ်းတိပႅတ်ႉ ဢၼ်ပဵၼ် ဢၢႆႈတွၼ်းလႄႈ ၶမ်းယၢင်းၶဝ် ႁွတ်ႈထိုင်မႃးသေ မႃးၶူၼ်းလေႃး ၶမ်းတီႈၵႂႃႇယဝ်ႉ။ ဝၢႆးသေၼၼ်ႉ

• သၢႆသိုပ်ႇၶိူဝ်းၶုၼ် ၸဝ်ႈဝဵင်းလဵၵ်း လႄႈသင်
• သၢႆသိုပ်ႇၶိူဝ်းၶုၼ် ၸဝ်ႈဝဵင်းၶမ်း လႄႈသင်
• သၢႆသိုပ်ႇၶိူဝ်းၶုၼ် ၸဝ်ႈဝဵင်းႁိူဝ် လႄႈသင်
• သၢႆသိုပ်ႇၶိူဝ်းၶုၼ် ၸဝ်ႈႁၢၼ်ဝဵင်း လႄႈသင်
• သၢႆသိုပ်ႇၶိူဝ်းၶုၼ် ၸဝ်ႈၼူၼ်းလူင် လႄႈသင်
• သၢႆသိုပ်ႇၶိူဝ်းၶုၼ် ၸဝ်ႈၼူၼ်းၼွႆႉ လႄႈသင် သိုပ်ႇပုတ်ႈတႅၼ်းတၢင်ၵႂႃႇယဝ်ႉ။

ပၢၼ်ၸဝ်ႈၼူၼ်းလူင်ၼၼ်ႉ ပဵၼ်ၽွင်း ပီသႃႇသၼႃႇ 234 ၸဝ်ႈႁေႃၶမ်းလူင် ဢသေႃးၵ ယိူင်းဢၢၼ်းတႃႇ သႃႇသၼႃႇတေၽႄႈတိူၼ်းၼႆသေ ၸင်ႇတေဢဝ် ထၢတ်ႈၵႅဝ်ႈၽြႃး သူင်ႇၵႂႃႇႁွတ်ႈထိုင် ၵူႈတိူင်းၵူႈမိူင်းယူႇ။ ထိုင်မႃး ပီသႃႇသၼႃႇ 244 (ပီႇၸီႇ 304) ၼၼ်ႉ ၸဝ်ႈယသ်သတိသ်သ မထေႇ ဢွၼ်ႁူဝ် ရႁၢၼ်း (3) ၸဝ်ႈ ပၢင်းဢဝ်မႃး ထၢတ်ႈၵႅဝ်ႈၽြႃးသေ ၽႅဝ်မႃးလႄႈ တင်းၸဝ်ႈၼူၼ်းလူင် လႄႈၵူၼ်းမိူင်း ၸင်ႇႁဵတ်းလူႇ ၵွင်းမူးတိုင်ၶမ်း ဢၼ်သုင် (7) သွၵ်ႇၼၼ်ႉယဝ့်။ ဝၢႆးသေ ၸဝ်ႈၼူၼ်းလူင် ၼွၼ်းၽေးၵႂႃႇ ၸဝ်ႈၼူၼ်းၼွႆႉ သိုပ်ႇပုတ်ႈ ၵိၼ်မိူင်းၵႂႃႇယူႇ။ ဝၢႆးၸဝ်ႈၼူၼ်းၼွႆႉ ၼွၼ်းၽေးယဝ်ႉ သၢႆသိုပ်ႇၶိူဝ်းၶုၼ်ၵေႃႈ ၶၢတ်ႇပုတ်းၵႂႃႇယဝ်ႉ။

တႆးမိူင်းမၢဝ်း ႁွတ်ႈထိုင်မႃး

မိူဝ်ႈဢေႇတီႇ 225 ဝၢႆးသေ မိူင်းၵေႃးသမ်ႇၽီႇ လူႉလႅဝ်ၵႂႃႇယဝ်ႉၼၼ်ႉ ၸဝ်ႈၵႅမ်မိူင်းႁဵင်ႁွၵ်ႇ သွင်ၸဝ်ႈပီႈၼွင်ႉ ဢမ်ႇၶႂ်ႈယူႇတႂ်ႈမိုဝ်းပိူၼ်ႈလႄႈ ၸင်ႇဢွၼ်ဢဝ်လုၵ်ႈၼွင်ႉတပႄး(100) ၵေႃႉသေ ႁွတ်ႈထိုင်မႃး တမ်ႈတီႈ မိူင်းၶမ်းတီႈလူင်ယူႇယဝ်ႉ။ ၸဝ်ႈၵႅမ်မိူင်းႁဵင်ႁွၵ်ႇ ၸင်ႇမႃးၵွၼ်းၸိုင်ႈသေ ဢဝ်လၢႆးဢုပ်ႉပိူင်ႇ တမ်းဝၢင်းပၼ်ၵႂႃႇယဝ်ႉ။ ၼႂ်းၸူဝ်ႈၶၢဝ်း ဢေႇတီႇ ႁူဝ်ပၢၵ် 8 လႄႈ ႁူဝ်ပၢၵ်ႇ 13 ၼၼ်ႉၵေႃႈ ၸၢဝ်းၶိူဝ်းတႆး ၸုပ်ႈၼိုင်ႈယဝ်ႉၸုပ်ႈၼိုင်ႈ ၶဝ်ႈႁွတ်ႈထိုင်မႃး တမ်ႈတီႈ ၼႂ်းမိူင်းၶမ်းတီႈလူင်ယူႇ။ ၶမ်းတီႈလႄႈတႆး ၶဝ်ႈဢွၵ်ႇပဵၼ်ပီႈၼွင်ႉၵၼ်သေ လိၵ်ႈလၢႆး၊ ၵႂၢမ်းလၢတ်ႈ၊ ၽႃႇသႃႇ၊ ယဵၼ်ႇငႄႈ၊ ၽိင်ႈထုင်းၼုင်ႈမႆၸိူဝ်းၼႆႉၵေႃႈ ၶဝ်ႈၶိုဝ်ႇၵၼ်မႃးယဝ်ႉ။ တႄႇဢဝ်မိူဝ်ႈၼၼ်ႉမႃးသေ ၸင်ႇတေႁွင်ႉဝႃႈ တႆးၶမ်းတီႈ၊ (ခမ်းတီးရှမ်း) ၼႆယူႇယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈဢေႇတီႇ 754 တေႃႇ 763 ၼၼ်ႉ ၸဝ်ႈႁေႃသႅင်လူင် လၢၼ်ႉၸဝ်ႈ ၶုၼ်လူၽူင်း ၶႂၢၵ်ႈမိူင်းသေ သိုၵ်းလၢၼ်ႉၸဝ်ႈ ႁွတ်ႈထိုင်တမ်ႈတီႈ ပူႇတႂ်း (ၶမ်းတီႈလူင်)ၼႆ့လႄႈ ၶမ်ႈတီႈလူင်ၼႆႉၵေႃႈ တေႃႈၶဝ်ႈပႃး ၼႂ်းမိူင်းလၢၼ်ႉၸဝ်ႈယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈ ဢေႇတီႇ 790 ၼၼ်ႉ ၸုမ်းတႆးမိူင်းၼိူဝ် ႁွတ်ႈထိုင်မႃး တမ်ႈတီႈ ၶမ်းတီႈလူင်ၼႆႉယဝ်ႉ။ ဝၢႆးၼၼ်ႉ ဢေႇတီႇ 1253 မိူင်းလၢၼ်ႉၸဝ်ႈ လူႉလႅဝ်ယွၼ်ႉ မုၼ်ႇၵူဝ်းလႄႈ တႆးမိူင်းလၢၼ်ႉၸဝ်ႈ၊ မိူင်းၸေႈ၊ မိူင်းၸေႈၶွၼ် ဢွၼ်ၵၼ် ႁွတ်ႈၽႅဝ်မႃး ၶမ်းတီႈလူင်ထႅင်ႈယူႇ။ ထိုင်မႃး ဢေႇတီႇ 1315 ၸဝ်ႈၶုၼ်သၢမ်လူင် (ၼွင်ႉၸၢႆး ၸဝ်ႈသိူဝ်ၶၢၼ်ႇၾႃႉ မိူင်းမၢဝ်း) ဢွၼ်ဢဝ် ၵူၼ်းသိုၵ်းမၼ်းၸဝ်ႈ တင်းၼမ် ၽႅဝ်မႃးသေ လိၵ်ႈလၢႆးလႄႈ ၽိင်ႈငႄႈပၢႆးမွၼ်း တႆးၶမ်းတီႈၵေႃႈ ပဵၼ်ဢၼ်ႁိူဝ်ႈႁိူင်းမႃးၼႆယဝ်ႉ။ ဝဵင်းပူႇတႂ်း (ႁွင်ႉ) ပူႇတႃႇဢူဝ်ႇ ဢမ်ႇၼၼ် ထုင်ႉၶမ်းတီႈလူင် ပူႇတႂ်း ဢၼ်ႁွင်ႉဝႃႈ ထုင်ႉၶမ်းတီႈလူင်ၼႆ့ မီးၼႂ်းဝူင်ႈၵၢင် သၢႆၶၢင်ႁွင်ႇ 26 တီႇၵရီႇ 42 မိၼိတ်ႉလႄႈ 27 တီႇၵရီႇ 55 မိၼိတ်ႉ ဢိၵ်ႇ သၢႆၼၢင်ဢွၵ်ႇ 96 တီႇၵရီႇ 53 မိၼိတ်ႉသေ တၢင်းၵႂၢင်ႈမီး (21055.95) လၵ်းပၼ်ႇမူၼ်းယဝ်ႉ။ ၸွမ်းၼင်ႇ သဵၼ်ႈမၢႆ ပီ (1982) ၼၼ်ႉတႄႉ ၼႃႈလိၼ်လိူင်းမီး (1347494) ဢေႇၵ။ ၼႃႈလိၼ် ဢၼ်ၽုၵ်ႇသွမ်ႈလႆႈ မီး (49770) ဢေႇၵသေ ၼႃႈလိၼ်ၼႃး ဢၼ်တိုၵ်ႉၽုၵ်ႇသွမ်ႈဝႆႉၼၼ်ႉ မီး (19442) ဢေႇၵယဝ်ႉ။ သုင်သေ ၼမ်ႉပၢင်ႇလၢႆႇ (1379) ပေႇသေ ပေႃးၶၢဝ်းၽူၼ် ၽူၼ်လိူင်ႇႁႅင်းတႄႉတႄႉလႄႈ ႁႅင်းၽူၼ်မီး (127.32) သိၵ်ႈယဝ်ႉ။ ၶိင်ႇၵတ်းသမ်ႉ မူၺ်ၼၢႆးတူၵ်းသေ ႁႅင်းၵတ်းမီး (03.8) တီႇၵရီႇၸိၼ်ႇတီႇၵရဵၵ်ႉယဝ်ႉ။ ထုင်ႉၶမ်းတီႈလူင်ၼႆႉ ၽၢႆႇဢွၵ်ႇၽၢႆႇတူၵ်း ၵႂၢင်ႈမွၵ်ႈ 25 လၵ်း၊ ၽၢႆႇႁွင်ႇၽၢႆႇၸၢၼ်း ၵႂၢင်ႈမွၵ်ႈ 40 လၵ်းသေ လွႆသုင်လူင် လွမ်ႉႁွပ်ႈဝႆႉ တင်းသီႇၼႃႈသီႇၽၢႆႇယူႇ။ လွႆၽၢႆႇတူၵ်းလႄႈ ၽၢႆႇႁွင်ႇ ဢၼ်ၸပ်းမိူင်းဢိၼ်ႇတိယလႄႈ မိူင်းၶႄႇၼၼ်ႉ တၢင်းသုင်မီးမွၵ်ႈ 10000 ပေႇလႄႈ 19000 ပေႇသေ ပေႃးၶၢဝ်းၵတ်း မူၺ်ၵၢမ်ႈဝႆႉယဝ်ႉ။ ဝဵင်းပူႇတႂ်းၼႆႉ ၼႂ်ႈမိူင်းမၢၼ်ႈ လႆႈဝႃႈပဵၼ် ဝဵင်းဢၼ်မီး ၽၢႆႇႁွင်ႇသုတ်းၼႆယူႇ။ ၸႄႈဝဵင်းမၼ်းတႄ့ ၽၢႆႇဢွၵ်ႇ တိတ်းၸပ်းၵၼ်တင်း မိူင်းၶႄႇ ဢိူင်ႇယူႇၼၢၼ်ႇ၊ ၽၢႆႇႁွင်ႇတိတ်းၸပ်း ဢိူင်ႇတိပႅတ်ႉသေ ၽၢႆႇတူၵ်းတႄ့ တိတ်းၸပ်း လွႆၼႃႇၵဢိၵ်ႇ မိူင်းဢိၼ်ႇတိယ ဢိူင်ႇဢႃႇရုၼႃႇၶျႃႇပရႃႇတေႉသျ် လႄႈ ဢိူင်ႇဢႃႇသမ်ႇယဝ်ႉ။

ထုင်ႉပူႇတႂ်းၼႆႉ မိူဝ်ႈၵွၼ်ႇ ႁွင်ႉဝႃႈ ၶမ်ႈတီႈလူင် ၼႆသေ တႆးၶမ်းတီႈ၊ ရဝၢၼ်ႇ၊ ၶၢင်လႄႈ လီႈသူးၶဝ် ယူႇသဝ်းဝႆႉယူႇယဝ်ႉ။ 1886 ၼၼ်ႉ ႁူဝ်သိုၵ်းလူင် မႅၵ်ႉၵရီႇၵႃႇ တႄႇႁွတ်ႈထိုင် ထုင်ႉပူႇတႂ်း ၶမ်းတိႈလူင်သေ ဝၢႆးၼၼ်ႉ တႄႇဢဝ် (1910) တေႃႇ (1913) ၼၼ်ႉတႄႉ ၽူႈတၢင်တူဝ် ၶုၼ်ဢင်းၵိတ်း ဢၼ်ၸိုဝ်ႈဝႃႈ မိတ်ႉသ်ပႃးၼၢတ်ႉဢွၼ်ႁူဝ် ၸုမ်းၽွင်းၶဵဝ်ၶဝ် ႁွတ်ႈထိုင် သၢမ်ပွၵ်ႈယဝ်ႉ။ 1912 ၸုမ်းၽၢႆႇဢုပ်ႉပိူင်ႇၶဝ် ႁွတ်ႈထိုင်မႃးသေ ၸင်ႇမႃးပၵ်းလုမ်း ႁိမ်းဝၢၼ်ႈပူႇတႂ်း ဢၼ်ၵႆယၢၼ် ဝဵင်းပူႇတႂ်း(ယၢမ်းလဵဝ်) မွၵ်ႈ သွင်လၵ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ဝၢႆးၼၼ်ႉ ၶဝ်ၸင်ႇမႃးသၢႆႈတႅၼ်းပၼ်ၵႃႈမၼ်းသေ မႃးတင်ႈတပ်ႉၸင်ႈၶၢမ်ႇ (Fort Hertz) တမ်ႈတီႈ ဢွင်ႈႁိူၼ်း ၸဝ်ႈၾႃႉၵွႆ (ၶိူဝ်းၸဝ်ႈၾႃႉလုၵ်းၶုၼ်)ၶဝ်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ (ယၢမ်းလဵဝ်တႄႉ ပဵၼ်ႁူင်းႁၢၼ် (Police Station)။ 1914 လုမ်းဢင်းၵိတ်းၶဝ် တႄႇတမ်းပၵ်းပိူင် ၵၢၼ်ဢုပ်ႉပိူင်ႇယဝ်ႉ။ တႄႇဢဝ် 1918 တေႃႇထိုင် 1925 ၼၼ်ႉ ပူႇတႂ်းၼႆႉ ၶဝ်ႈပဵၼ် ၸႄႈတွၼ်ႈသေတႃႉ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ ၵႃႈၸရိတ်ႈၸႂ်ႉၸၢႆႇ သဵင်ႈၼမ်ၼႃႇလႄႈ ၸင်ႇလႅၵ်ႈပဵၼ် ၸႄႈဝဵင်းသေ ဢဝ်ၶဝ်ႈပႃးၼႂ်း ၸႄႈတွၼ်ႈ မျိတ်ႉၵျီးၼႃးယဝ်ႉ။ ထိုင်မႃး 1956 ပူႇတႂ်းၼၼ်ႉ ၽၢႆႇမၢၼ်ႈ ၸင်ႈတႅမ်ႈပဵၼ်ဝႃႈ (ပူတာအို) ၼႆယဝ်ႉ။

မိူဝ်ႈ ပီၶရိတ်ႉ 1906 လုၵ်ႉတီႈႁိမ်း ဝၢၼ်ႈပူႇတႂ်းၼၼ်ႉသေ ၸင်ႇတေၶၢႆႉမႃးတင်ႈပဵၼ် ဝဵင်းပူႇတႂ်း(မိူဝ်ႈလဵဝ်) ၸွမ်းၼင်ႇ မၢႆၽႅၼ်ႇလိၼ် NT0185 သေ ၽွတ်ႈပဵၼ် ၸႄႈတွၼ်ႈ (ခရိုင်) ယဝ်ႉ။ ၸိုဝ်ႈဝဵင်းၵေႃႈ ၸင်ႇဢဝ်ၸိုဝ်ႈဝၢၼ်ႈပူႇတႂ်း ဢၼ်ၸဝ်ႈၾႃႉလုၵ်းၶုၼ်ၶဝ် ယၢမ်ႈပၵ်းလုမ်းမႃးၼၼ်ႉသေ တၢင်ႇၸိုဝ်ႈဝႃႈ "ဝဵင်းပူႇတႂ်း"ၼႆယဝ်ႉ။ ဝၢႆးမိူင်းမၢၼ်ႈ လွတ်ႈလႅဝ်းသဝ်းၶေႃယဝ်ႉ ပီၶရိတ်ႉ 1965 လိူၼ်ဢွၵ်ႇထူဝ်ႇပိူဝ်ႇၼၼ်ႉ ၸင်ႇတေမႃးပၵ်းလုမ်း ၸႄႈတွၼ်ႈ တမ်ႈတီႈ ဝဵင်းပူႇတႂ်းယဝ်ႉ။

ထိုင်မႃး 1972 ဢဝ်ၸွမ်းၼင်ႇ ပိူင်ၶွတ်ႇၽွတ်ႈမႂ်ႇသေ ပူႇတႂ်းၼႆႉ လႆႈပူတ်းပႅတ်ႈ ၸၼ်ႉၸႄႈတွၼ်ႈသေ ၶိုၼ်းၶဝ်ႈပဵၼ် သဵၼ်ႈၸႄႈဝဵင်း ၸၼ်ႉမၢႆ(ၵ)ၵႂႃႇယဝ်ႉ။ ပီ 1988 ၼၼ်ႉ သမ်ႉၶိုၼ်းပဵၼ်ၶိုၼ်း ၸႄႈတွၼ်ႈ ယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈ 1962 ၼၼ်ႉ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ ၸုမ်းသိုၵ်းၶၢင်လႄႈ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈမိူင်းမၢၼ်ႈ တႄႇမီး ၶွင်ႈၶတ်းၵၼ်လႄႈ ၸႄႈဝဵင်းပူႇတႂ်းၼႆႉ မိူဝ်ႈ 1963 ၸမ်သဵင်ႈၼၼ်ႉ ၶဝ်ႈပဵၼ် ၼႃႈလိၼ်ၵမ်ႇ၊ မိူဝ်ႈ 1965 ၶဝ်ႈပဵၼ် ၼႃႈလိၼ်လမ် 75 % သေ ထိုင်မႃး 1976 ၶိုၼ်းၶဝ်ႈပဵၼ် ၼႃႈလိၼ်ၽိူၵ်ႇတင်းသဵင်ႈယဝ်ႉ။

• တၢင်းၵႂၢင်ႈ ၸႄႈဝဵင်းပူႇတႂ်းၸမ်ႉ မီး (2105.46) လၵ်းပၼ်ႇမူၼ်း။
• တၢင်းသုင်ဝဵင်း 1379 ပေႇ။
• လိၼ်ၽုၵ်ႇသွမ်ႈၸမ်ႉ ၼႃးမီး (16951) ဢေႇၵ။ ႁႆႈမီး (3729) ဢေႇၵ။ သူၼ်မီး (2145) ဢေႇၵ။ ႁႆးလွႆမီး (6120) ဢေႇၵ။ ထိူၼ်ႇမီး (568497) ဢေႇၵ။ လိၼ်ဢၼ်ၽုၵ်ႇသွမ်ႈလႆႈမီး (484469) ဢေႇၵ။

ၸႄႈဝဵင်းမၶျၢမ်းပေႃး၊ ၸႄႈဝဵင်းၼွင်မွၼ်၊ ၸႄႈဝဵင်းပၢင်ႇၼၢင်းတဵၼ်၊ ၸႄႈဝဵင်းၶဝ်ႈလမ်ၽူး၊ ၸႄႈဝဵင်းသွမ်ႇပရႃႇပုၼ်ႇ ၸိူဝ်းႁႃႈၸႄႈဝဵင်းၼႆ့ ၶဝ်ႈပႃးၼႂ်းၸႄႈတွၼ်ႈ ပူႇတႂ်းယဝ်ႉ။ ႁူဝ်ၵူၼ်းၸႄႈတွၼ်ႈပူႇတႂ်း (ပူတာအိုခရိုင်) တင်းသဵင်ႈ မီး 145769 ၵေႃႉ ၼႂ်းၼၼ်ႉ ၶရိယၢၼ်ႇ မီး 121712 ၵေႃႉ၊ ၸၢဝ်းပုတ်ႉ မီး 4817 ၵေႃႉ လိူဝ်ၼၼ်ႉ ပဵၼ် ၽႃႇသႃႇတၢင်ႇၸိူဝ်း။ ၼႂ်းဝဵင်းပူႇတႂ်းတႄ့ ပွၵ်ႉမီး (10) ပွၵ်ႉ။ လင်ႁိူၼ်းမီး (2103) လင်။ မေႃႈၶဝ်ႈမီး (2125) မေႃႈ။ ႁူဝ်ၵူၼ်းမီး (13100) ၵေႃႉ။ ဢိူင်ႇမီး (14) ဢိူင်ႇ။ လင်ႁိူၼ်းမီး (5857) လင်။ မေႃႈၶဝ်ႈမီး (5918) မေႃႈ။ ႁူဝ်ၵူၼ်းမီး (43533) ၵေႃႉ။ ၵူၼ်းႁဵတ်းၼႃး (6193) ၵေႃႉ။ ၵူၼ်းႁဵတ်းႁႆႈ (1966) ၵေႃႉ။ ဝူဝ်းၵႂၢႆးတႃႇၸႂ်ႉမီး (6820) တူဝ်။ ၵႂၢႆးမီး (9734) တူဝ်။ ဝူဝ်းမီး (12965) တူဝ်။ မႃႉ(530) တူဝ်။ မႃႉလီႈ (460) တူဝ်။ ၵႆႇမီး (90360) တူဝ်။ မူမီး (13076) တူဝ်။ ပႄ့မီး (950) တူဝ်။ ဝူဝ်းၶူၼ် (899) တူဝ်။ ၸၢင်ႉ (13) တူဝ်။ ပဵတ်း (2329) တူဝ်။ ႁူင်းႁဵၼ်းၸၼ်ႉသုင် (2) လင်၊ လုၵ်ႈႁဵၼ်းမီး (1454) ၵေႃႉ။ ႁူင်းႁဵၼ်းၸၼ်ႉၵၢင်(5)လင် လုၵ်ႈႁဵၼ်းမီး (4391) ၵေႃႉ။ ႁူင်းႁဵၼ်းၸၼ်ႉငဝ်ႈ (83) လင်၊ လုၵ်ႈႁဵၼ်းမီး (8097) ၵေႃ့။ ႁူင်းယႃလူင် (1) လင်။ ႁူင်းယႃဢွၼ်ႇ (1) လင်။ ႁွင်ႈပၢႆးယူႇလီ (3) တီႈ။ ၵျွင်းၶရိယၢၼ်ႇ (150) လင်။ ၵျွင်းပုတ်ႉထၽႃႇသႃႇ (14) ၵျွင်း။ ၵွင်းမူးဢၼ်လီမၼ်း မီး (28) သူႇ။ ၽၢႆၼမ်ႉမီး (21) ၽၢႆ။ ထၢတ်ႈၵွင်းမူး မီး (36)သူႇ၊ ၵျွင်းမုၼ်ၸဝ်ႈမီး (29) လင်၊ သင်ႇၶႃႇရႁၢၼ်း မီး (40)ၸဝ်ႈ၊ ႁေႃသိၼ် ၸဝ်ႈၶၢဝ် မီး(5)လင် ၼၢႆးၶၢဝ်မီး (5)ပႃးသေ ၵျွင်းၶရိယၢၼ်ႇ မီး (536) ၵျွင်းယဝ်ႉ။ ၸၢဝ်းပုတ်ႉ တေလႆႈ ဝႃႈမီး 13% ၵူၺ်း။

ၼႃႈၵၢၼ်ငဝ်ႈပိုၼ်ႉတႄ့ ပဵၼ်ၵၢၼ် ႁဵတ်းႁႆႈၼႃး ၵၢၼ်ၽုၵ်ႇသွမ်ႈသေ ၵုၼ်ႇၶူဝ်း ဢၼ်ဢွၵ်ႇ တီႈၼႆႈၸမ်ႉ ပဵၼ် ၶဝ်ႈ၊ ဝၢႆ၊ မၢၵ်ႇၵပ်း (ၵရဵၵ်ႉၾရုတ်ႉ)၊ ၼမ်ႉၽိုင်ႈလႄႈ ႁူဝ်မၶျိတ်ႉဢု ၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။ ၶၢဝ်းတၢင်းတႃႇၵပ်းသိုပ်ႇတႄ့ ႁိူဝ်းမိၼ် ပဵၼ်ပိူင်လူင်သေ ၶၢဝ်းႁႅင်ႈတႄႉ လူတ်ႉၵႃး ၵႂႃႇမႃးလႆႈယူႇ။ တၢင်းၵႆ မျိတ်ႉၵျီးၼႃးလႄႈ ဝဵင်းပူႇတႂ်း(ပူႇတႃႇဢူဝ်ႇ) ၼႆႉ မီး 218 လၵ်းသေ ၶၢဝ်းယၢမ်းႁိူဝ်းမိၼ်တႄႉ လႆႈ မိၼ် 35 မိၼိတ်ႉ။

တီႈၸိုဝ်ႈသဵင်ယႂ်ႇ

ဢွင်ႈတီႈ ဢၼ်ၸိုဝ်ႈလိုဝ်းလင်ပဵၼ် ၵွင်းမူးလူင်၊ ၽြႃးလူင်ပၢၼ်းလႅင်ႇ၊ ၶူဝ်ၽႅၼ်လူင် မူႇလႃႇသျီႇတီး။ ၶူဝ်ၽႅၼ်လူင် မၶျၢမ်းပေႃး၊ ႁေႃႁိူၼ်းၵူႇပႃး၊ ၼၵႃးႁိၼ်၊ ၵုၼ်ႁိၼ်ၵၢတ်ႇၽီၸိူဝ်းၼႆႉသေ ဢၼ် ၸိုဝ်ႈသဵင်လိုဝ်းလင် ၵိုၵ်းမိူင်းတႄ့ ပဵၼ် လွႆမူၺ်ၽူင်ႇၵၢၼ်ႇရႃႇၸီႇ ဢိၵ်ႇ လွႆၶႃႇၵႃပူဝ်ႇရႃႇၸီႇ (လွႆတေးမိူင်း) ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

• ၵွင်းမူးႁူၺ်ႈယဵၼ်ႇ

ၵွင်းမူးႁူၺ်ႈယဵၼ်ႇၼႆႉ ၸဝ်ႈၶုၼ်သၢမ်လူင် (ၼွင်ႉၸၢႆးၸဝ်ႈသိူဝ်ၶၢၼ်ႇၽ မိူင်းမၢဝ်း) ယၢမ်ႈမႃးဝႆႈသႃ ယွၼ်းသူးသေ သင်ၶေႃႈၵႂၢမ်းဝႆႉဝႃႈ ႁႂ်ႈလူႁၼ်လုမ်းလႃးဝႆႉၼႆယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈၽွင်း ၸဝ်ႈၶုၼ်သၢမ်လူင် ပႆႇၵႂႃႇတိုၵ်းသိုၵ်း မိူင်းဢႃႇသမ်ႇၼၼ်ႉ မၼ်းၸဝ်ႈ မႃးယွၼ်းသူးတမ်ႈတီႈ ၵွင်းမူးႁူၺ်ႈယဵၼ်ႇၼႆႉသေ ၵႂႃႇတိုၵ်းလႄႈ ပႄႉသိုၵ်းမႃး ၼႆယဝ်ႉ။ ၵွင်းမူးႁူၺ်ႈယဵၼ်ႇၼႆႉ ပၢၼ်သိုပ်ႇပၢၼ် ဢွၼ်ၵၼ် ဢဝ်ၵုသူဝ်ႇသေ မႄးၵုမ်းလုမ်းလႃးမႃးယူႇ။ ယၢမ်းလဵဝ် ၼမ်ႉပလၢပ်ႈ ထွင်းၵိၼ်ၽင်ႇၼမ်ႉမႃးတိၵ်းတိၵ်းသေ ၸမ်ၵွင်းမူးမႃးယဝ်ႉလႄႈ ပေႃးဢမ်ႇၵႅတ်ႇၶႄၸိုင် ၵွင်းမူး ၵိုၵ်းပိုၼ်း တေပႃးၵႂႃႇ ၼႂ်းၼမ်ႉယဝ်ႉ။

• မၢၼ်ႈၸေႈ

မၢၼ်ႈၸေႈၼႆ့ လႆႈဝႃႈ ပဵၼ်မၢၼ်ႈၵဝ်ႇတႆးမိူဝ်ႈၵွၼ်ႇယဝ်ႉ။ ၶမ်းတီႈ ၸိူဝ်းယူႇသဝ်းတီႈၼႆႈ ၶဝ်ဝႃႈ ၶဝ်လုၵ်ႉ တီႈမိူင်းမၢဝ်း ၸေႈၵဝ်ႇသေ မႃးတင်ႈဝၢၼ်ႈမိူင်းတီႈၼႆႈလႄႈ ဢဝ်ၶိုၼ်းၸိုဝ်ႈ ဝၢၼ်ႈၵဝ်ႇမိူင်းလင်ၶဝ် ၶိုၼ်းတၢင်ႇ ၸိုဝ်ႈဝၢၼ်ႈၶဝ်ဝႃႈ "မၢၼ်ႈၸေႈ" ၼႆယဝ်ႉ။ ႁုၼ်ႇႁၢင်ႈ ၽြႃးမႆႉဢူင်းၼိုင်ႈ ဢၼ်သုင်မွၵ်ႈ 5 ပေႇၼၼ်ႉ ပဵၼ်လၢႆးမိုဝ်းတႆးၶမ်းတီႈမိူဝ်ႈၵွၼ်ႇသေ ၶႅၵ်းဝႆ့ မိူဝ်ႈပီၵေႃးၸႃႇ 1271 (ၶရိတ်ႉ 1808)ၼၼ်ႉ လၢႆးမိုဝ်းမၼ်း ႁၢင်ႈလီဝႆႉယူႇတႄ့။

• လွႆၽၵ်းတူ

ပေႃးလုၵ်ႉတီႈ မၢၼ်ႈၸေႈ လွမ်တူၺ်းၵႂႃႇ ၼႃႈတၢင်း ဢွၵ်ႇၵႆၵႆၼၼ်ႉ လႆႈႁၼ် လွႆသုင်လွႆသူတ်ႇသူတ်ႇဢွၼ်ႇ မိူၼ်ပုမ်ႇၶဝ်ႈဝႆႉ သွင်လုၵ်ႈ တၢင်းသုင်မၼ်း တေမီးမွၵ်ႈ 4000 ပေႇလိူဝ်ယူႇ။ လွႆလွမ်ႈဢွၼ်ႇသွင်လုၵ်ႈ ဢၼ်ၸပ်းၵၼ်ဝႆႉၼၼ်ႉ ၵႂၢမ်းတႆး ႁွင်ႉဝႃႈ လွႆပတူ (လွႆၽၵ်းတူ)ၼႆယဝ်ႉ။ ယွၼ်ႉသင် ႁွင်ႉလွႆပတူၼႆၸိုင်- မိူဝ်ႈၵူႈပွၵ်ႈ ၵူၼ်းႁၢႆႉၶိူဝ်းၼိုင်ႈ ပီႈၼွင်ႉၶမ်းတီႈ ႁွင်ႉ ၶဝ်ဝႃႈ "ၽၢင်" ၶဝ် (တေပဵၼ်တိပႅတ်ႉ) ၵႆ့ၵႆ့ၶီႇမႃႉသေ မႃးတိုၵ်း မႃးယႃႉၶဝ်လႄႈ ၶဝ်ၸင်ႇၵႂႃႇယွၼ်း တၢင်းၸွႆႈထႅမ် တမ်ႈတီႈ ၸဝ်ႈႁေႃသႅင်သိူဝ်ၶၢၼ်ႇၽႃႉ ႁႂ်ႈဢဝ်သိုၵ်းမိူင်းမၢဝ်း မႃးၵႅတ်ႇၶႄ ပၼ်ၶဝ်ၼႆယဝ်ႉ။ ၸဝ်ႈသိူဝ်ၶၢၼ်ႇၾႃႉၵေႃႈ ၸင်ႇပၼ်ပုၼ်ႈၽွၼ်း ၼွင်ႉၸၢႆးမၼ်းၸဝ်ႈ ၸဝ်ႈၶုၼ်သၢမ်လူင် ၶီႇႁူဝ်သိုၵ်း ၽႅဝ်မိူဝ်း ထုင်ႉပူႇတႂ်း၊ မိူဝ်းတိုၵ်းလိုပ်ႈပႅတ်ႈ ၽၢင်ၽၢင်ၶဝ် လႆႈဢွၵ်ႇပၢႆႈၵႂႃႇ ထုင်ႉၶမ်းတီႈလူင် ဢၼ်ႁွင်ႉဝႃႈ ထုင်ႉပူႇတႂ်းၼႆႉယဝ်ႉ။ ဝၢႆးၼၼ်ႉ ၸဝ်ႈသၢမ်လူင် ၶိုၼ်းၶီႇသိုၵ်း တေမိူဝ်းတိုၵ်း ဢႃႇသမ်ႇယူႇ။ ၽၢင်ၶဝ် ၶိုၼ်းၶဝ်ႈမႃးထႅင်ႈ ၵမ်းၼိုင်ႈလႄႈ ၸဝ်ႈသၢမ်လူင် ၶိုၼ်းလႆႈလဵဝ်တပ်ႉမၼ်းၸဝ်ႈ မႃးတိုၵ်းၶိုၼ်း ၽၢင်ၶဝ်ထႅင်ႈၵမ်းၼိုင်ႈ။ ၽၢင်ၶဝ် လူႉယႂ်ႇသုမ်းၼမ် ဢွၼ်ၵၼ် ပၢႆႈမိူဝ်းၶိုၼ်းၵႂႃႇ၊ သိုၵ်းၸဝ်ႈသၢမ်လူင် လမ်းတိုၵ်းလိုပ်ႈႁေႃႈၶဝ် တေႃႇပေႃး ၽႅဝ်ထိုင် လွႆပတူယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈၵူႈပွၵ်ႈတႄ့ လွႆၼႆ့ ပႆႇႁွင်ႉ ဝႃႈ လွႆပတူ။ ဝၢႆးသေ သိုၵ်းၽၢင်ၶဝ် ပၢႆႈမိူဝ်းၵႂႃႇ ၸဝ်ႈသၢမ်လူင် ၸင်ႇဝႆႈလဝ်ႈၵႂၢမ်းမၼ်ႈသတ်ႉၸႃႇသေ ဢ တိတ်ႉထၢၼ်ႇ ႁႂ်ႈလွႆသွင်လုၵ်ႈၼႆႉ ဢိုတ်းႁႄႉတပ်ႉပႅတ်ႈသဵၼ်ႈတၢင်း ဢၼ်ၽူႈၶဵၼ် တေမႃးယႃႉၵဝ်း ပီႈၼွင်ႉၸိူဝ်ႉၶိူဝ်းႁဝ်းၼၼ်ႉၼႆလႄႈလွႆသွင်လုၵ်ႈၼၼ်ႉ ၸင်ႇၶၢႆႉမႃးဢိူမ်ႈၸပ်းၵၼ်သေ ဢိုတ်းပႅတ်ႈ သဵၼ်ႈတၢင်းႁူၺ်ႈၼၼ်ႉ တေႃႇထိုင်ဝၼ်းမိူဝ်ႈၼႆႉၼႆယဝ်ႉ။ ထုင်ႉၼႆႉ ႁွင်ႉဝႃႈ ၶမ်ႈတီႈလူင် ဢၼ်ဝႃႈၼၼ်ႉၵေႃႈ ႁွင်ႉၵိုၵ်းၸိုဝ်ႈ ၼမ်ႉႁွင်ႈဢွၼ်ႇ ဢၼ်ၼိုင်ႈ ဢၼ်မီးႁိမ်း ဝၢၼ်ႈပူႇတႂ်း"ၼမ်ႉၶမ်းတီႈ" ၼၼ်ႉယဝ်ႉ)။

• ၵွင်းမူးလူင်

ၵွင်းမူးလူင်ၼႆႉ မီးတီႈဢိူင်ႇလုၵ်းၶုၼ် တီႈႁိမ်း ၽင်ႇၼမ်ႉ မလမလိၶ။ မႄႈၼမ်ႉ မလိၶပွတ်းၼိူဝ်ၼႆႉ သႂ်ၸိုၼ်ႈၵတ်းလီတႄ့တႄ့။ ပီ 2007 ၼၼ်ႉ လုင်ပွင်ၸိုင်ႈ မိူင်းမၢၼ်ႈ မႃးႁဵတ်း ၶူဝ်ၽႅၼ်လူင် တႃႇတေလုၵ်ႉ ၽင်ႇၼႆ့ ၵႂႃႇၸူးၵွင်းမူးလူင်ၼၼ်ႉလႄႈ ဢွင်ႈ"မုင်ႈယဵမ်ႈသႃႇ" တီႈၼႆႉ မုင်ႈသႃႇဝႃႈမုင်ႈသႃႇ ၽ်ႂၽႅဝ်ထိုင်ၵေႃႈ ၸႂ်ပေႃးၵတ်းယဵၼ်ၵႂႃႇယူႇ။

• ၼမ်ႉမလိၶဢွၼ်ႇၵေႃႈ ၸိုၼ်ႈၸိုၼ်ႈသႂ်သႂ်
• သီလိူင်ၶမ်း ၵွင်းမူးလူင်ၵေႃႈ ႁိူဝ်ႈလႅင်ႈ မိူဝ်ႈၵၢင်ၼ်ႂ
• လွႆၶဵဝ်သွမ် ဢုမ်ႇလွမ်ႉဝႆႉ ၵူႈတီႈလ်ႂ
• တီႈၵႆၵႆၼၼ်ႉ လွႆမူၺ်သမ်ႉ ၼမ်ႉၵၢမ်ႈဝႆႉလ်ႂ
• လူမ်းၵတ်းလူမ်းယဵၼ်ဢွၼ်ႇၵေႃႈ လီယဵၼ်ၸႂ် ဝႆ့တႄ့ယူႇယဝ်ႉ။

တီႈႁိမ်း ၵွင်းမူးလူင်ၼၼ်ႉ မီးဝႆႉ ဝတ်ႉပူၵ်းတင်ႈ သႃႇသၼႃႇသၼ်လွႆ ဝတ်ႉၼိုင်ႈ။ ယုမ်ႇယမ်ဝႃႈ ငဝ်ႈတႄႇၵွင်းမူးလူင်ၼႆႉတေ့ ပဵၼ်ၸဝ်ႈႁေႃၶမ်း ဢသေႃးၵၼႆယဝ်ႉ။ ဝၢႆးၼၼ်ႉ ၵွင်းမူးလူင်ၼႆႉ ၸၢဝ်းၶမ်းတီႈႁဝ်းၶဝ် သိုပ်ႇၵုမ်းလုမ်းလႃးမႃး ပၢၼ်သိုပ်ႇပၢၼ် လုၵ်ႈသိုပ်ႇလၢၼ် တေႃႇထိုင်ဝၼ်းမိူဝ်ႈၼႆႉယူႇ။ ဢၼ်လၢၵ်ႇလၢႆးတီႈ ၵွင်းမူးလူင်ၼႆႉတႄ့ မီးဝႆႉ ႁွႆးၽႃႇတိၼ်ြၽႃးၸဝ်ႈ ဢၼ်ဢဝ်မၢၵ်ႇႁိၼ်ၼေႃႇ ၶွၵ်းႁဵတ်းဝႆႉသေ ပႃးၸပ်းဝႆႉ တူဝ်လိၵ်ႈတႆးၶမ်းတီႈ ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ သမ်ႉထႅင်ႈ ႁၢင်ႈၶုၼ် ၽီဢႃႇယုယၢဝ်း ၼင်တႃပေႃးယၢၼ်းထုပ်ႉယုပ်ႉ ပေႃးတေတူၺ်းပိူၼ်ႈ ပေႃးလႆႈပိၼ်ႈၼင်တႃသေ တူၺ်းၼႆယဝ်ႉ။

• လွႆၸေႈၼမ်

လုၵ်ႉၵွင်းမူးလူင် ၶီႇႁိူဝ်းၸၢၵ်ႈ လူင်းၵႂႃႇမွၵ်ႈ 30 မိၼိတ်ႉပၢႆပၢႆၸိုင် ႁွတ်ႈၽႅဝ် တီႈႁိမ်းလွႆၸေႈၼမ်။ ပီႈၼွင်ႉၶမ်းတီႈၶဝ် ယုမ်ႇယမ်ဝႃႈ မိူဝ်ႈပီႇၸီႇ 562 ၸဝ်ႈရသေ့ၸဝ်ႈၼိုင်ႈ လုၵ်ႉတၢင်း မိူင်းတိပႅတ်ႉသေ ၽႅဝ်မႃး ယူႇသဝ်း တမ်ႈတီႈထမ်ႈ လွႆၸေႈၼမ်သေ တိုဝ်းၵမ်ြတႃးယူႇ။ ၸွမ်းၼင်ႇ ပၢၼ်ဢွၼ်မီးဝႆ့လႄႈ ၸင်ႇမႃးထူပ်းၺႃး ၼၢင်းၸွႆႉဢွၼ်ႇ ဢၼ်ႁၢင်ႈလီ မိူၼ်ၼင်ႇ ၼူၵ်ႉၵိၼ်ႇၼရီႇၼၼ်ႉသေ မီးမႃး လုၵ်ႈၸၢႆးၵေႃႉၼိုင်ႈ လုၵ်ႈယိင်းၵေႃႉၼိုင်ႈယဝ်ႉ။ ၶႃသွင်ၵေႃႉပီႈၼွင်ႉ လႆႈပၺ်ႇၺႃႇ တၢင်းမေႃ တမ်ႈတီႈ ၸဝ်ႈရသေ့သေ ပဵၼ်မႃးၽူႈယႂ်ႇ ၵွၼ်းဢုပ်ႉလႆႈ ၼိူဝ်ၵူၼ်းတင်းၼမ်လႄႈ ပီႈၼွင်ႉၶမ်းတီႈ ၶဝ် ယုမ်ႇယမ်ဝႃႈ ၸိူဝ်းၶဝ် လုၵ်ႉတီႈၼၼ်ႉသေ ၽႄႈမႃးၼႆယူႇ။ လွႆၸေႈၼမ်ၼႆႉ မီးဝႆႉ တီႈႁိမ်းၽင်ႇ ၼမ်ႉမလိသေ ၼိူဝ်လွႆ မီးထမ်ႈရသေ့ ဢိၵ်ႇထၢတ်ႈ ၵွင်းမူးဝႆႉယူႇ။ ယူႇတီႈၽင်ႇၼမ်ႉၼႆႉသေ မုင်ႈႁၼ်လွႆမူၺ် ၽိူၵ်ႇၶၢဝ်ဝႆ့လႄႈ လီယဵမ်ႈလီတူၺ်းတႄ့တႄ့။

• မၶျၢၼ်းပေႃး

ၸႄႈဝဵင်းမၶျၢၼ်းပေႃးလႄႈ ၸႄႈဝဵင်း ပူႇတႂ်းၼႆ့ ဢဝ်ၼမ်ႉ မလိၶ ၶႅၼ်ႈဝႆႉသေ ၶူဝ်ၽႅၼ် မ ၶျၢၼ်းပေႃးၼႆ့ ပဵၼ်ၶူဝ်ၽႅၼ် ၸိုဝ်ႈသဵင်ယႂ်ႇ ၼႂ်းမိူင်းမၢၼ်ႈလင်ၼိုင်ႈ။ ပဵၼ်ၶူဝ်ၵႅပ်ႈ ၵႃးဢွၼ်ႇတေႃႉတႄႉတႆႇလႆႈ လမ်းလဵဝ်။ ၵူၼ်းတႄ့ ဢွၼ်ၵၼ် လူင်းသေ ပႆၶၢမ်ႈ။ ၽွင်းမိူဝ်ႈ တႆႇၶၢမ်ႈၶူဝ်ၼၼ်ႉ ၶူဝ်ၽႅၼ်ဝႆၵွႃႇဝႆမႃး ဢိူင်ႇဢီႈဢိူင်ႇဢၢင်ဝႆႉသေ ၼႂ်းၸ်ႂ ၵူၼ်းတႆႇမၼ်း ပဵၼ်ဝႆႉ မဵဝ်းၼိုင်ႈ။ ႁိူၼ်း တီႈမၶျၢၼ်းပေႃးၼႆ့ ၵမ်ႉၼမ် ပဵၼ်ႁိူၼ်းပႅၼ်ႈ။ ဢွင်ႈတီႈ ၸိုဝ်ႈသဵင်ယႂ်ႇတႄ့ ပဵၼ်ၼၵႃးႁိၼ်လႄႈ ႁိူၼ်းၵူႇပႃး။

• ၼၵႃးႁိၼ်

ၼၵႃးႁိၼ်ဢၼ်ဝႃႈၼႆႉ ဢပုမ်ႇမၼ်းလုၵ်ႉတီႈ ၼၵႃးတူဝ်ၼိုင်ႈသေ ပဵၼ်မႃး။ ၶုၼ်ၼၵႃးၼၼ်ႉ ၵႆႉ လၵ်ႉဢဝ်ၵိၼ်ၵူၼ်းလႄႈ ၶုၼ်ဢိၼ်း လမ်းဢဝ်ၽၽႃႇ မၼ်းသေ ၵိုတ်းဝႆႉ ပွတ်းၼိုင်ႈ ၸူးဢဝ် ယဵၼ်းပဵၼ် ႁိၼ်ၵႂႃႇၼႆယဝ်ႉ။ တၢင်းယၢဝ်း မၢၵ်ႇႁိၼ်ၼၵႃးၼၼ်ႉ တေမီးမွၵ်ႈ 30 ပေႇယူႇ။ လိူဝ်သေၼၼ်ႉတႄ့ လမ်ၶဝ်ႈၵႂႃႇဝႆႉၼႂ်းလိၼ်။

• ႁိူၼ်းၵူႇပႃး

ႁိူၼ်းၵူႇပႃးၼႆႉတႄ့ မႃးႁဵတ်းဝႆႉ မိူဝ်ႈပၢၼ် ၸွမ်သိုၵ်းလူင် ၼေႇဝိၼ်းသေ ၵပ်းၵၢႆႇလူၺ်ႈ ၸွမ်သိုၵ်းဢွင်ႇၵျီး။ ၶႃသွင်ၵေႃႉ မီးတၢင်းၸႃႉၸ်ႂၵၼ်လႄႈ ၼေႇဝိၼ်း ၸင်ႇသူင်ႇဢွင်ႇၵျီး မႃးၶင်ဝႆႉ မလိၶ။ ၶဝ်ၸင်ႇမႃးႁဵတ်းပၼ် တႃႇဢွင်ႇၵျီးယူႇၼႆယဝ်ႉ။ ဢွင်ႈတီႈမၼ်း မီးႁိမ်း ၽင်ႇၼမ်ႉ မလိၶလႄႈ ၵတ်းယဵၼ်လီ မုင်ႈသႃႇလီယူႇတႄ့။ သဵင်ၼမ်ႉလႆၵေႃႈ မေႃးယူႇသေႃႉသေႃႉ၊ သဵင်ၼူၵ်ႉ သဵင်ၼူ ဢွၼ်ႇၵေႃႈ မေႃးယူႇၵိၵ်းၵေႃႉ ၵိၵ်းၵေႃႉ။

• မိူင်းႁူၺ်ႈ

လုၵ်ႉတီႈ ၼွင်ၶၢႆး ၶိုၼ်ႈၸွမ်းၼမ်ႉမလိၶေသ ၵႂႃႇဢႅဝ်ႇလႄႇ လႆႈမိူင်းႁူၺ်ႈ ဢၼ်မီးပိုၼ်းၵဝ်ႇ ပွတ်းဢွၼ်ႇတွၼ်ႈၼိုင်ႈယူႇ။ ၼမ်ႉမလိၶၼႆႉ ၸိုၼ်ႈသ်ႂ ၸႅဝ်ႈႁႅင်းသေ မၢၵ်ႇႁိၼ်ၼႂ်း ၵၢင်ၼမ်ႉၵေႃႈ ၽုတ်းၸေႃႈဝႆ့ ပဵၼ်တီႈပဵၼ်တီႈလႄႈ ၶၢဝ်းတၢင်းၼမ်ႉ မီးၽေးၶဵၼ်ၼမ်ယူႇတႄ့။ မၢၵ်ႇႁိၼ် မၢၵ်ႇၽႃႇ ၸွမ်းႁိမ်းၽင်ႇၼမ်ႉ ႁၢင်ႈလီ ပေႃးဢမ်ႇမီး တီႈဝႃႈသင်ယဝ်ႉ။ ၵုၼ်ၵၢင်ၼမ်ႉ ဢၼ်ၸိုဝ်ႈသဵင်ယႂ်ႇသေပိူၼ်ႈတႄႉ ပဵၼ် ၵုၼ်ၵၢတ်ႇၽီသေ ၵူၼ်းၼႂ်းမိူင်း ၼွၵ်ႈမိူင်း ဢွၼ် ၵၼ်မႃး ဢႅဝ်ႇလႄႇတူၺ်းၵမ်ႉပႃႈၼမ်ယဝ်ႉ။ ယုမ်ႇယမ် ဝႃႈ ၵၢင်ၶမ်ႈ ၽီၶဝ် မႃးၶဝ်ႈၵၢတ်ႇ တီႈၼႆႈၼႆယူႇ။ ပေႃးလူင်းဢႅဝ်ႇလႄႇတူၺ်းၸိုင် လႆႈႁၼ်မၢၵ်ႇႁိၼ်မၼိမၼေႃးဢွၼ်ႇ ၸိူဝ်းၼမ်ႉထွင်းၵိၼ်ၵႂႃႇ ပီယၢဝ်းၶၢဝ်းႁိုင်ၼၼ်ႉ ႁၢင်ႈလီတႄ့ ႁၢင်ႈလီဝႃႈသေ တၢင်းႁၢင်ႈလီ သၽႃႇဝၼႆႉ ၵူၼ်းႁဵတ်းဢဝ်ၵေႃႈ တေႃႈဢမ်ႇၶိုတ်းလႆႈ။ ၸွမ်းႁွင်ႈၼမ်ႉ မလိၶၼႆႉ ၵပ်းၵၢႆႇလူၺ်ႈ ပိုၼ်း ၸဝ်ႈသိုၵ်းလူင် ၶုၼ်သၢမ်လူင် မီးတင်းၼမ်။ မိူၼ်ၼင်ႇ မိူင်းႁူၺ်ႈၼႆႉ မၼ်းၸဝ်ႈ ၵႆႉၵႆႉမႃးဢႅဝ်ႇလႄႇ ယႃႁိူဝ်ႉ ယႃၸ်ႂၼႆယဝ်ႉ။ မိူင်းႁူၺ်ႈလႄႈ ၼွင်ၶၢႆးၼႆႉ ၵႆယၢၼ်ၵၼ် မွၵ်ႈသွင်လၵ်းသေ လႆႈလွင်ႈလူင်းၸွမ်းၼမ်ႉမလိၶဢဝ်။ မိူဝ်ႈၵွၼ်ႇ ပဵၼ်မိူင်းယႂ်ႇ မိူင်းလူင် မိူင်းဢဵၼ်ႁႅင်းယႂ်ႇ မိူင်းၼိုင်ႈသေတႃႉ ယၢမ်းလဵဝ်တႄ့ ၵူၺ်းမီး လင်ႁိူၼ်းၵူၼ်း (10)ႁိူၼ်းလိူဝ်လိူဝ်၊ ၼႂ်းသိပ်းႁိူၼ်းၼၼ်ႉ ႁိူၼ်းၸၢဝ်းပုတ်ႉ မီးလင်လဵဝ်၊ သမ်ႉမီးဝတ်ႉမုၼ်ၸဝ်ႈလင်ၼိုင်ႈ။ မုၼ်ၸဝ်ႈမၼ်းသမ်ႉပဵၼ် မုၼ်ၸဝ်ႈရဝမ်ႇ။ မၼ်းၸဝ်ႈၸိုဝ်ႈဝႃႈ ၸဝ်ႈၼၼ်ႇတႃႇၸရိယ သေ လုၵ်ႉတီႈၽဝၽူႈႁေႃးတြႃးၽၢႆႇၶရိတ်ႉ ၶဝ်ႈမႃးပဵၼ် မုၼ်ၸဝ်ႈ ၸၢဝ်းပုတ်ႉၸဝ်ႈၼိုင်ႈ။

ၸွမ်းၼမ်ႉမလိၶၼၼ်ႉ ၵူၼ်းလူင် ၶမ်းတီႈႁဝ်းၶဝ် လၢတ်ႈၼႄဝႃႈ မၢင်တီႈၼႆႉ ၵိဝ်ႇမၼ်း ၵႅပ်ႈသေ ၽင်ႇႁိုၵ်းမၢင်ဢၼ်ၼႆႉ ပဵၼ်ဢွင်ႈတီႈ ၸဝ်ႈၶုၼ်သၢမ် တဝ်ႉႁွၵ်ႇမၼ်းသေ ဝႅၼ်ၶၢမ်ႈၼႆယဝ်ႉ။ ၼႂ်းမၢၵ်ႇႁူဝ်ၸ်ႂ ပီႈၼွင်ႉတႆးၶမ်းတီႈၼႆႉ ၶဝ်တိုၼ်းဝႃႈ ၸဝ်ႈၶုၼ်သၢမ်လူင်ၼႆႉ ပဵၼ်ၽူႈႁတ်းႁၢၼ်၊ ပဵၼ်ၸဝ်ႈၶုၼ်လီၶဝ်ၼႆ တေႃႇထိုင်ဝၼ်းမိူဝ်ႈၼႆႉယူႇ။

• ၶွၵ်ႈပူႇတႂ်း

ၼႂ်းမိူင်းမၢၼ်ႈၼႆႉ ၶွၵ်ႈပူႇတႂ်းၵေႃႈ ပဵၼ်ၶွၵ်ႈၸိုဝ်ႈသဵင်ယႂ်ႇၶွၵ်ႈၼိုင်ႈ။ ၵူၼ်းဢၼ်လႆႈမႃး တူၵ်းၶွၵ်ႈပူႇတႂ်းၼႆႉ ၵမ်ႉပႃႈၼမ် ပဵၼ်ၵူၼ်းဢၼ်မီး တၢင်းၽိတ်းၼၵ်းၼႃၶဝ် ၵူၼ်းပၢႆးမိူင်းလူင်ၶဝ် ၸိူဝ်းၼႆႉ လႆႈမႃးတူၵ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ လုင်းၶုၼ်ထုၼ်းဢူးၵေႃႈ ယၢမ်ႈလႆႈမႃးယူႇသဝ်း ၼႂ်းၶွၵ်ႈပူႇတႂ်း ၼႆႉယူႇယဝ်ႉ။ ၶွၵ်ႈပူႇတႂ်းၼႆႉ ၸိုဝ်ႈသဵင်ယႂ်ႇလူၺ်ႈ ရႃႇသီႇဢုတု ႁၢႆ့လိူဝ်၊ လွင်ႈၵပ်းသိုပ်ႇ တိတ်းတေႃႇ ယၢပ်ႇၽိုတ်ႇၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၶွၵ်ႈၼႆႉ ၵႆႉယၢမ်ႈၶင်ဝႆ့ ၵူၼ်း မွၵ်ႈ (200) ၵေႃႉ။

• ၶူဝ်မူႇလႃႇသျီးတီႇ လႄႈ မိူင်းလၢၼ်း

ၶူဝ်ၸိုဝ်ႈသဵင်ယႂ်ႇ ထႅင်ႈလင်ၼိုင်ႈတႄႉ ပဵၼ်ၶူဝ်ၽႅၼ် မူႇလႃႇသျီးတီႇ ဢၼ်ၵၢႆႇၶၢမ်ႈၼိူဝ် ၼမ်ႉလၢင်း ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ငၢႆးမိူၼ် ၶူဝ်ၽႅၼ် မၶျၢၼ်းပေႃးၼင်ႇၵဝ်ႇ။ ပဵၼ်ၶူဝ်ၵႅပ်ႈသေ ၵႃးတႆႇလႆႈ လမ်းလဵဝ်ၵူၺ်း။ ၶူဝ်ဢၼ်ၼႆႉ ၵၢႆႇၶၢမ်ႈၼိူဝ် ၼမ်ႉလၢၼ်း၊ တီႈၽၢႆႇ ၼိူဝ်ၼႆႉ မီးဝႆႉ မိူင်းၵဝ်ႇမိူင်းၼိုင်ႈ တႆးႁဝ်းဝႃႈ မိူင်းလၢၼ်ႈ ၼႆသေ ၸိူဝ်းရဝမ်ႇ ၶၢင်ၶဝ်ႁွင်ႉဝႃႈ "မူလႃ" ၼႆယဝ်ႉ။ သျီးတီႇ…ၼႆတႄ့ ပဵၼ်ၸိုဝ်ႈဝၢၼ်ႈ လီႈသေႃး။ ၵွပ်ႈၼႆ မူႇလႃႇသျီးတီႇ ဢၼ်ဝႃႈၼႆႉ ပွင်ႇဝႃႈ ၶူဝ်မိူင်းလၢၼ်းၼႆယဝ်ႉ။ ပေႃးၶၢမ်ႈၶူဝ်ယဝ်ႉ ၵႆယၢၼ်မွၵ်ႈ(3) လၵ်း။ ဢွင်ႈတီႈၼႆႈ မီးဝႆႉ ၵွင်းမူးၶုၼ်ၼူၵ်ႉၶဵဝ်။ ယၢမ်းလဵဝ် တီႈလၢၼ်းၼိူဝ်ၼႆႉ ႁိူၼ်းတႆး မီးမွၵ်ႈ (10)ႁိူၼ်းၵူၺ်း။ လိူဝ်ၼၼ်ႉပဵၼ် ႁိူၼ်းရဝမ်ႇ။ မိူဝ်ႈပၢၼ် မသလ ၵူႈပွၵ်ႈ ႁိူၼ်းတႆး မီးမွၵ်ႈ (60) လိူဝ်သေတႃႉ ယွၼ်ႉၶၢင်ထိူၼ်ႇလႄႈ သိုၵ်းမၢၼ်ႈ ၵႆႉတိုၵ်းၵၼ်သေ ၵမ်းၵမ်းၽႆးမႆႈႁိူၼ်းလႄႈ ၵူၼ်းတႆးၵမ်ႈၽွင်ႈ ဢမ်ႇယူႇလႆႈ။ လႆႈပၢႆႈၵႂႃႇၽၢႆႇပုၼ်ႉၼမ်ႉ တီႈမီးလွင်ႈႁူမ်ႇလူမ်ႈ ၼၼ်ႉၼႆယဝ်ႉ။

ၾိင်ႈၾႃႉ

Putao (1981–2010)
လိူၼ်	ၸၼ်ႇဝႃႇရီႇ	ၾႅပ်ႇဝႃႇရီႇ	မၢၶျ်ႉ	ဢေႇပရႄႇ	မေႇ	ၵျႃၼ်ႇ	ၵျူႇလၢႆႇ	ဢေႃးၵၢသ်ႉ	သႅပ်ႇထႅမ်ႇပႃႇ	ဢွၵ်ႇထူဝ်ႇပႃႇ	ၼူဝ်ႇဝႅမ်ႇပႃႇ	တီႇသႅမ်ႇပႃႇ	ပီ
Record high °C (°F)	26.5 (79.7)	29.5 (85.1)	34.5 (94.1)	38.5 (101.3)	37.0 (98.6)	37.5 (99.5)	37.0 (98.6)	36.5 (97.7)	35.0 (95)	35.5 (95.9)	30.5 (86.9)	26.5 (79.7)	38.5 (101.3)
တၢင်ႉမႆႈ ဢၼ်သုင်သုတ်း °C (°F)	20.8 (69.4)	22.5 (72.5)	24.5 (76.1)	26.1 (79)	29.4 (84.9)	29.5 (85.1)	28.8 (83.8)	30.1 (86.2)	29.5 (85.1)	28.5 (83.3)	25.6 (78.1)	21.8 (71.2)	26.4 (79.5)
တၢင်ႉမႆႈ ဢၼ်တႅမ်ႇသုတ်း °C (°F)	7.4 (45.3)	10.0 (50)	13.0 (55.4)	16.1 (61)	19.9 (67.8)	22.6 (72.7)	23.1 (73.6)	23.1 (73.6)	22.2 (72)	19.2 (66.6)	12.8 (55)	8.7 (47.7)	16.5 (61.7)
Record low °C (°F)	2.0 (35.6)	2.5 (36.5)	6.0 (42.8)	10.5 (50.9)	13.5 (56.3)	19.0 (66.2)	20.0 (68)	17.5 (63.5)	21.9 (71.4)	11.6 (52.9)	5.0 (41)	1.5 (34.7)	1.5 (34.7)
Average rainfall mm (inches)	19.0 (0.748)	47.3 (1.862)	104.7 (4.122)	154.4 (6.079)	213.5 (8.406)	719.0 (28.307)	1,082.5 (42.618)	943.7 (37.154)	681.4 (26.827)	179.3 (7.059)	24.4 (0.961)	14.0 (0.551)	4,183.2 (164.693)
Source: Norwegian Meteorological Institute

ၶႅပ်းႁၢင်ႈ

• 
  ၶူဝ်းၼုင်ႈ တႆးၶမ်းတီႈ
• 
  ၽိင်ႈထုင်းၶူဝ်းၼုင်ႈ တႆးၶမ်းတီႈ
• 
  ပွႆးၽိင်ႈထုင်း တႆးၶမ်းတီႈ ဝၢၼ်ႈမူးတူင်ႇ
• 
  ၶွၵ်ႈပူႇတႂ်း Putao Jail
• 
  ၶူဝ်မူႇလႃႇသျီးတီႇ (ႁွင်ႉ) ၶူဝ်မိူင်းလၢၼ်း
• 
  ၵွင်းမူးၸဝ်ႈၶဵဝ်ၶမ်း (လၢၼ်းၼိူဝ်)