လႄးၵူး၊ ဝဵင်း
ဝဵင်းလႄးၵူး (မၢၼ်ႈ: လှည်းကူးမြို့), (ဢိင်းၵလဵတ်ႈ: Hlegu), ((သဵင်ဢွၵ်ႇ [leku]) ၼႆႉ ပဵၼ်ဝဵင်းပၵ်းလုမ်း တႃႇ ၸႄႈဝဵင်းလႄးၵူးယဝ်ႉ။ မီးဝႆႉတီႈၼိူဝ် သဵၼ်ႈတၢင်းလူတ်ႉၵႃး တႃႈၵုင်ႇ-ပႃႇၵိူဝ်သေ ၵႆယၢၼ်ၵၼ်တင်း ဝဵင်းတႃႈၵုင်ႈ 27 လၵ်းယဝ်ႉ။ ယွၼ်ႉတီႈတင်ႈဝဵင်း တူၵ်းတီႈလီမၼ်းလႄႈ တွၼ်ႈတႃႇ ၵူၼ်းမူၼ်ႉမႄးဝၢၼ်ႈသူၼ်ၶဝ်တႄႉ လႆႈဝႃႈပဵၼ် ဢွင်ႈတီႈလီဢၼ်ၼိူင်ႈယဝ်ႉ။ တီႈၼိူဝ်ဝဵင်းၼႆႉ မီး လုမ်းၸႄႈဝဵင်း၊ ႁူင်းပလိၵ်ႈ၊ လုမ်းၽၢႆႇၽုၵ်ႇသွမ်ႈ၊ လုမ်းၽၢႆႇၵေႃႇသၢင်ႈ၊ ႁူင်းယႃလူင်ပွင်ၸိုင်ႈလႄႈ ႁူင်းႁဵၼ်းလိူင်ပွင်ၸိုင်ႈၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။ သဵၼ်ႈမၢႆႁူဝ်ၼပ်ႉၵူၼ်း မိူဝ်ႈပီ 1953 ၼၼ်ႉ မီးမႃး 6778 ၵေႃႉယဝ်ႉ။ ၸႄႈဝဵင်းလႄးၵူးၼႆႉ ယွၼ်ႉၶဝ်ႈပႃးၼႂ်း ၸႄႈတွၼ်ႈၽႄ မေႃႇမီႇဝႆႉလႄႈ တၢင်းၵႂၢင်ႈၶႂၢ င် မီး 596 လွၵ်းလၵ်းယဝ်ႉ။ ၼႃႈလိၼ်ပူႇၵႄႇဢုပ်ႉ ၶဝ်ႈပႃး 66 ထုင်ႉယဝ်ႉ။ ႁူဝ်ၼပ်ႉၵူၼ်း ဢၼ်ၶိုၼ်းၵႅပ်းမိူဝ်ႈ ပီ 1971 ၼၼ်ႉ မီးမႃး 116000 ၵေႃႉၼႆႉယဝ်ႉ။။[2]
| ဝဵင်းလႄးၵူး | |
|---|---|
| ၸႄႈဝဵင်း | |
  ဝဵင်းလႄးၵူး | |
| ၵူဝ်ႇဢေႃးတိၼဵတ်ႉ: 17°05′41″N 96°12′40″E / 17.0948072°N 96.2110521°Eၵူဝ်ႇဢေႃးတိၼဵတ်ႉ: 17°05′41″N 96°12′40″E / 17.0948072°N 96.2110521°E | |
| မိူင်း |
 မျၢၼ်ႇမႃႇ |
| ၸႄႈတိူင်း |
 ၸႄႈတိူင်းတႃႈၵုင်ႈ |
| ဝဵင်း | ဝဵင်းတႃႈၵုင်ႈ |
| ၸႄႈဝဵင်း | ၸႄႈဝဵင်းမေႃႇပီႇ |
| ၼႃႈသုင်ပၢင်ႇလၢႆႇ[1] | 30 ထတ်း (9 မီႇတႃႇ) |
| ၶၢဝ်းယၢမ်း ၼႃႈလိၼ် | MST (UTC+6.30) |
| မၢႆသူင်ႇလိၵ်ႈ | 11371 |
လႄးၵူးၼႆႉ မိူဝ်ႈပီ 1853 ၼၼ်ႉ ပဵၼ်ဝၢၼ်ႈလူင်ဢၼ်ၼိူင်ႈ ဢၼ်မီးတီႈၼႂ်း ၼႃႈလိၼ် ပွင်းလိင်း၊ ၸႄႈတွၼ်ႈႁၢၼ်ႇတႃႇဝတီႇ ဢၼ်တႄႇတူၵ်းတႂ်ႈမိုဝ်းဢင်းၵိတ်ႉၶဝ်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ဝၢၼ်ႈလႄးၵူးၼႆႉ ပဵၼ်တီႈ တွၼ်ႈယႂႃႇမႃႉ ယၢမ်းလဵဝ်ၼႆႉယဝ်ႉ။ တင်းဝၢၼ်ႈၼၼ်ႉ လႄႈ ဝဵင်းပွင်းလိၼ်း (ယၢမ်းလဵဝ် မျူဝ်ႉၵျီးၵူင်း) သေ မီးသဵၼ်ႈတၢင်းလူင် သိုပ်ႇၵၢႆၵၼ်ဝႆႉလႄႈ ၶူဝ်းၵုၼ်ၵႃႉၶၢႆၵေႃ လႆလိူၼ်ႈၸူးၵၼ်ယူႇယဝ်ႉ။ ၵူၼ်းၵႃႉၶၢႆၶဝ် ၵႆႉဢွၼ်ၵၼ်လိုဝ်ႈၼိူင်ႈၵႅပ်ႉတီႈ ၸီးပိၼ်ႇသဵၵ်ႉ (ယၢမ်းလဵဝ် တီႈၼႂ်းၵၢင် ၵၢတ်ႇလႄးၵူး လႄႈ ပွတ်းတွင်ႇၶူင်ႇ) ၼၼ်ႉသေ လုၵ်ႉတီႈၼိူင်ႈ ၶိုၼ်းၵႂႃႇၸွမ်း ႁွင်ႈငမူဝ်းယဵၵ်ႉသေ သိုပ်ႇၶၢဝ်းတၢင်းၸူး တၵူင်ႇ၊ ဢူၵ်ႉၵလႃႇပ ၸိူင်ႉၼႆႉယဝ်ႉ။ ႁဵတ်းၼၼ်လႄႈ ၸီးပိၼ်ႇသဵၵ်ႉၼႆႉ ၵိုၼ်းမႃးၵိုၼ်းမႃးယဝ်ႉ။ ဢၼ်ပဵၼ်ၶူၼ်တႃး တွၼ်ႈယႂႃႇမလႄႈ ပွင်းလိၼ်းၼၼ်ႉ မီးႁွင်ႈဢွၼ်ႇဢၼ်ၼိူင်ႈၶႅၼ်ႈၵၼ်ဝႆႉသေ ပေႃးပဵၼ်လေႃႇဝူဝ်း လႆႈလတ်းႁွင်ႈၼၼ်ႉၵႂႃႇယဝ်ႉ။ ဝၢႆးၼႆႉမႃး ၸင်ႇလႅၵ်ႈလၢႆႈႁွင်ႉ ၸီးပိၼ်ႇသဵၵ်ႉဝႃႈပဵၼ် လႄးၵူးသဵၵ်ႉ ဝႃႈၼႆယဝ်ႉ။ တီႈၼႂ်းၽႅၼ်ႇတီႈ ပၢၼ်ဢင်းၵိတ်ႉၶဝ်ၼၼ်ႉ တႅမ်ႈၼႄဝႆႉဝႃႈ လႄးၵူးသဵၵ်ႉၵႂိၼ်း ဝႃႈၼႆယဝ်ႉ။
မိူဝ်ႈပီ 1884 ၼၼ်ႉ လႄႈၵူးၼႆႉ ပဵၼ်ဝၢၼ်ႈလူင် ပၵ်းလုမ်းဢၼ်ၼိူင်ႈ တီႈၼႂ်း ၸႄႈတွၼ်ႈပႃႇၵိူဝ်ယဝ်ႉ။ ထိုင်ပီ 1901 မႃး ဝၢၼ်ႈလႄးၵူးၼႆႉ မီး ႁူဝ်ၼပ်ႉၵူၼ်း 1666 ၵေႃႉယဝ်ႉ။ တီႈၼႂ်းၽိုၼ်ၶေႃႈပူင်ပၼ်လိၼ် တႃႇၼုတ်ႈသိမ်ႇ ဢၼ်ပၼ်မႃးၸွမ်းဝၼ်းတိႈ 1904 လိူၼ်ၾႅပ်ႇဝႃႇရီႇ 15 ဝၼ်းၼၼ်ႉၸိူင် တႅမ်ႈၼႄဝႆႉဝႃႈ ၸႄႈဝဵင်းလႄးၵူးၼႆသေ ၸဵမ်မိူဝ်ႈပႆႇထိုင် 1904 ၼၼ်ႉ လႄးၵူးၼႆႉ ပဵၼ်ၸၼ်ႉၸႄႈဝဵင်းမႃးသေ တိုၼ်းၵိုၼ်းမႃးၸဵမ်ၵၢပ်ႈၵၢၼ်ဢင်းၵိတ်ႉၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
ဢၼ်ပဵၼ်ႁူင်းႁဵၼ်းၸၼ်ႉသုင် ဝဵင်းလႄးၵူးၼႆႉ လႆႈတမ်းမၢၵ်ႇဢုတ်ႇငိုၼ်းၶမ်းမႃး မိူဝ်ႈ ပီ 1937 လိူၼ်မၢၶျ်ႉ 26 ဝၼ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ဢၼ်ပဵၼ် ႁူင်းႁဵၼ်းၽူႈႁၢပ်ႇၵၢၼ်ၵူၼ်းမိူင်းငဝ်ႈၸိုင်ႈ (ဝၢႆးမႃး ပဵၼ် ၸၼ်ႉၸွမ်ၽူႈႁၢပ်ႇၵၢၼ်ငဝ်ႈၸိုင်ႈ) ၼၼ်ႉ ၵေႃႈ ပိုတ်ႇၽုၺ်ႇမႃး မိူဝ်ႈပီ 1965 လိူၼ်ၸၼ်ႇဝႃႇရီႇ 1 ဝၼ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။[3]
ၽူႈၸိူဝ်းၸိုဝ်ႈလိုဝ်းလင်
မႄးထတ်း- ၽူႈၸၼ်ႁၢင်ႈလူၼ်ႉ တၢၼ်းၵျွႆႇ
- ၽူႈတႅမ်ႈလိၵ်ႈ တိၼ်ႉသၢၼ်း (ၽွင်ႇၵျီး)
- ၽူႈလူင်ႉလႅၼ်ႇပိုၼ်း ဢူးမျႃႉႁၢၼ်ႇ (ၸယႅတ်ႉၵႂိၼ်း)
- ဢႃႇၸႃႇၼီႇ လႃႉၵျီႇ (ဝႃးၶျွင်း၊ ၽွင်ႇၵျီး)
- မိၼ်းယႄးၵျေႃႇ (သျၢၼ်းယႂႃႇ)[3]
ဢွင်ႈတီႈၸိုဝ်ႈလိုဝ်းလင်
မႄးထတ်းၽြႃးမႁႃႇဢတုလသၵျမၢၼ်ႇဢွင်ႇ
မႄးထတ်းတီႈဝဵင်းလႄးၵူး၊ တီႈပၢင်ႇၼႃးယႃႇၵျေႃႇၼၼ်ႉ ဢူးၽေႇ၊ တေႃႇလေးၶဝ် တႄႇတင်ႈ "ၽြႃးမႁႃႇဢတုလသၵျမၢၼ်ႇဢွင်ႇ" မႃး မိူဝ်ႈပီ 1910 လိူၼ်ဢေႇပရႄႇ 22 ဝၼ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ႁူၼ်ႁၢင်ႈၽြႃးပုတ်ႉထၸဝ်ႈၼႆႉ တၢင်းသုင်မီး 18 သွၵ်ႇသေ လႆႈၸိုဝ်ႈဝႃႈ ၽြႃးႁႃႈၸၼ်ႉ (မၢၼ်ႈ: ငါးထပ်ကြီးဘုရား) ဝႃႈၼၼ်ယဝ်ႉ။
ၽြႃးလွတ်ႈလႅဝ်းသဝ်းၶေႃ
မႄးထတ်းၽြႃးလွတ်ႈလႅဝ်းသဝ်းၶေႃ ၼႆႉ တႄႇပၵ်းတမ်း မၢၵ်ႇဢုတ်ႇငိုၼ်းၶမ်း မိူဝ်ႈၽွင်း မိူင်းမၢၼ်ႊလႆႈလွတ်ႈလႅဝ်းသဝ်းၶေႃ ၶၢဝ်းယၢမ် ၵၢင်ၼႂ် 4:20၊ ပီ 1948 လိူၼ်ၸၼ်ႇဝႃႇရီႇ 4 ဝၼ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၸဝ်ႈတႃႇၼတႄႉပဵၼ် မုင်ႉႁေႃႁိူၼ်း ဢူးၶျိၼ်းယွၵ်ႉ၊ တေႃႇထႃးလႄႈ ဢူးၸၢမ်ႇၽႄး၊ တေႃႇတဵင်း ၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။ ဢမ်ႇၼွၼ်းသေ ဢွၼ်ၵၢၼ် ႁၢင်ႈႁႅၼ်း ဝၼ်းထီႉ 3 လိူၼ်ၸၼ်ႇဝႃႇရီႇၼၼ်ႉ တင်းၶမ်ႈယဝ်ႉ ၸင်ႇပႂ်ႉတမ်းမၢၵ်ႇဢုတ်ႇငိုၼ်းမၢၵ်ႇဢုတ်ႇၶမ်း ၽွင်းလႆႈလွတ်ႈလႅဝ်းသဝ်းၶေႃၼၼ်ႉယဝ်ႉ။။[3]