မၢၵ်ႇၽိတ်ႉ

ၼႂ်းလေႃးၵၶူင်းၵၢင်ၼႆႉ မၢၵ်ႇၽိတ်ႉဢၼ်ဝႃးၼၼ်ႉ ပဵၼ်ၽၵ်းၶဵဝ် ၵူၼ်းႁဝ်း ဢၼ်ၵိၼ်ယူႇၵူႈဝၼ်းဝၼ်းၼႆ ၽႂ်ၵေႃႈ ႁူႉထိုင်ၵၼ်ယူႇ။ မၢၵ်ႇၽိတ်ႉဢၼ်ဝႃးၼၼ်ႉ မီးဝႆႉ လၢႆသႅၼ်းလၢႆမဵဝ်း မိူၼ်ၼင်ႇဝႃႈ -

ႁဵတ်းၽၵ်းတမ် ဢၼ်လႂ်သေဢမ်ႇဝႃႈ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ လႆႈသႂ်ႇပႃး မၢၵ်ႇၽိတ်ႉလႄႈ ၽၵ်းတမ်ၼၼ်ႉ ၸင်ႇႁွင်ႉဝႃႈ ၼမ်ႉၽိတ်ႉၼႆယူႇ။ ၼမ်ႉၽိတ်ႉမီးဝႆႉ တင်းၼမ် မိူၼ်ၼင်ႇ ၼမ်ႉၽိတ်ႉတႃလႅင်၊ ၼမ်ႉၽိတ်ႉၽူး၊ ၼမ်ႉၽိတ်ႉၶိင်၊ ၼမ်ႉၽိတ်ႉထူဝ်ႇၼဝ်ႈ ... ၸိူဝ်းၼႆႉလႂ်ယူႇ။ မၢၵ်ႇၽိတ်ႉၼႆႉ ၶဝ်ႈတၢင်းတိုဝ်း ပုၼ်ႈတႃႇ တေႁဵတ်းၽၵ်းသေၵူၺ်းဢမ်ႇၵႃး ၶဝ်ႈပႃးတၢင်းတိုဝ်း ပုၼ်ႈတႃႇ တေႁဵတ်း တၢင်းၵိၼ်တၢင်းယႅမ်ႉ ၵမ်ႉပႃႈၼမ်။ ၵွပ်ႈၼၼ် ၼင်ႇႁိုဝ် တေဝႆႉလႆႈႁိုင်ၼၼ်ႉ ၸင်ႇဢွၼ်ၵၼ်ႁဵတ်းဝႆႉ မၢၵ်ႇၽိတ်ႉႁႅင်ႈ၊ မၢၵ်ႇၽိတ်ႉၽွင်၊ မၢၵ်ႇၽိတ်ႉၶူဝ်ႈ ၸိူဝ်းၼၼ်ႉယူႇ။ ၸိူဝ်းဢၼ်မၵ်ႉ မၢၵ်ႇၽိတ်ႉၼၼ်ႉ မၢင်ၸိူဝ်း မိူဝ်ႈႁုင်ၽၵ်းၵေႃႈ သႂ်ႇပႃးသေၵူၺ်းဢမ်ႇၵႃး မိူဝ်ႈၵိၼ်ၶဝ်ႈၼၼ်ႉၵေႃႈ ယင်းၵွႆဢဝ် မၢၵ်ႇၽိတ်ႉၶဵဝ်၊ မၢၵ်ႇၽိတ်ႉၸီႇ၊ မၢၵ်ႇၽိတ်ႉၶူဝ်ႈ၊ မၢၵ်ႇၽိတ်ႉၽွင်ၸိူဝ်းၼႆႉ ၵိၼ်ၵပ်းၶဝ်ႈ(ဢႅမ်ႉၶဝ်ႈ)ၵွၼ်ႇ။ ^[1]

လၢႆးၽုၵ်ႇလၢႆးသွမ်ႈ

တႃႇတေ ၽုၵ်ႇသွမ်ႈမၢၵ်ႇၽိတ်ႉၼၼ်ႉ လႆႈဢဝ်ၸိူဝ်ႉႁႅင်ႈမၼ်း ဝၢၼ်ႇသွမ်ႈဢွၼ်တၢင်း။ ပေႃးၸိူဝ်ႉမၼ်း တႅၵ်ႇဢွၵ်ႇပဵၼ်တူၼ်ႈမႃးၸိုင် တူၼ်ႈၵႃးမၼ်းၼၼ်ႉ လႆႈၶိုၼ်းၶၢႆႉၽုၵ်ႇ တီႈဢၼ်သၢင်ႇထုၵ်ႇၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈတူၼ်ႈၵႃႈမၼ်း တိုၵ်ႉပႆႇယႂ်ႇ ပႆႇႁႅင်းၼၼ်ႉ တေလႆႈလုမ်းလႃး ႁူတ်းၼမ်ႉ၊ သႂ်ႇၽုၼ်ႇ၊ ၵူမ်ငဝ်ႈမၼ်း ၸိူဝ်းၼၼ်ႉသေ တေလႆႈမၢႆပၼ် တူၼ်ႈယိူဝ်ႈ ဢၼ်ႁူၵ်ႉႁိမ်းႁွမ်း တူၼ်ႈမၢၵ်ႇၽိတ်ႉၼၼ်ႉယူႇ။
တူၼ်ႈမၢၵ်ႇၽိတ်ႉၼႆႉ မၢင်ၸိူဝ်းၵေႃႈ ၽုၵ်ႇတႃႇၵိၼ်ၵူၺ်းလႄႈ ၽုၵ်ႇၸွမ်းႁိူၼ်းၸဝ်ႈၵဝ်ႇ။ မၢင်ၸိူဝ်းတႄႉ တိုၼ်းႁဵတ်းသူၼ်မၢၵ်ႇၽိတ်ႉသေ ၽုၵ်ႇၶၢႆတႃႇတေပဵၼ် ပၢႆးမၢၵ်ႈမီး။

လၢႆးႁဵတ်းလၢႆးၵိၼ်

ၵူၼ်းမၵ်ႉမၢၵ်ႇၽိတ်ႉ

တီႈမိူင်းဢမေႇရိၵၢၼ်ႇ ၽၢႆႇတူၵ်းႁၢတ်ႇသၢႆး ၽလေႃႇရီႇတိူဝ်ႇၼၼ်ႉ မီးၵူၼ်းၵေႃႉၼိုင်ႈ ၸိုဝ်ႈဝႃႈ 'ရၼ်ႇတီႇဝဵင်ႉဝၢႆႉ" (Randy Wavne White) မၼ်းၼႆႉတႄႉ ဢမ်ႇလႆႈၸႂ် လွင်ႈၵိၼ်မၢၵ်ႇၽိတ်ႉ ၶႄႉၶဵင်ႇၵၼ်။ ပေႃးမၼ်းၵိၼ်ၺႃႈ မၢၵ်ႇၽိတ်ႉၽဵတ်းၽဵတ်းၼႆၸိုင် ႁဵတ်းၵဵင်ႈဢမ်ႇၽဵတ်းသေ ယူႇဝႆႉ မိူၼ်ၼင်ႇဢမ်ႇၽဵတ်းၼၼ်ႉၵေႃႈ မၼ်းဢမ်ႇမေႃႁဵတ်း။ ၵိၼ်မၢၵ်ႇၽိတ်ႉသေ ႁႂ်ႈၽဵတ်းပေႃးဢွၵ်ႇ ၶီႈမုၵ်ႈ ၼမ်ႉတႃၸိူဝ်းၼၼ်ႉၵေႃႈ မၼ်းဢမ်ႇၵိၼ်သေပွၵ်ႈ။ လွင်ႈလၢၵ်ႇလၢႆးမၼ်းတႄႉ မၼ်းသူင်ၵဵပ်းႁွမ် တွမ်ၸူႉ ၸိူဝ်ႉၽၼ်း မၢၵ်ႇၽိတ်ႉသေ ၽုၵ်ႇသွမ်ႈ တူၼ်ႈမၢၵ်ႇၽိတ်ႉၵူႈပိူင်ပိူင်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ မၼ်းၵႂႃႇဢႅဝ်ႇ ၽႅဝ်မိူင်းလႂ်ၵေႃႈ ၵဵပ်းႁွမ်ဢဝ် ၸိူဝ်ႉၽၼ်းမၢၵ်ႇၽိတ်ႉသေ မႃးၽုၵ်ႇဝႆႉ တီႈသူၼ်မၼ်း တီႈၽလေႃႇရီႇတိူဝ်ႇ ၼၼ်ႉယူႇ။ မၼ်းလၢတ်ႈဝႃႈ "တူၼ်ႈမၢၵ်ႇၽိတ်ႉလႄႈ လုၵ်ႈမၢၵ်ႇၽိတ်ႉ မၢင်ၸိူဝ်းၼႆႉ ဢၢႆသႅဝ်မၼ်းလႄႈ ရတ်ႉ(ရသ>ရသ်>ဢရသႃႇ)မၼ်း လီၶဝ်ႈၸႂ်တႄႉတႄႉ။ လိူဝ်သေၼၼ်ႉ ပိုၼ်းၸိူဝ်ႉၽၼ်း မၢၵ်ႇၽိတ်ႉၵေႃႈ လီၶဝ်ႈၸႂ်တႄႉတႄႉ" ၼႆယူႇ။

တႄႇၸဵမ်မိူဝ်ႈၵွၼ်ႇ ၵိၼ်မၢၵ်ႇၽိတ်ႉ

ၽူႈလူင်ႉပိုၼ်း မိူဝ်ႈၵွၼ်ႇၶဝ်ဝႃႈ "ၵူၼ်းႁဝ်းလေႉၵၼ်ၵိၼ် ဢၼ်ၽဵတ်းဢၼ်ႁိုၼ်းမႃးၼႆႉ ပီမၼ်း မီးမႃး 6500 ပီမိူင်းယဝ်ႉ"ၼႆယူႇ။ ၽူႈၵႂႃႇၶၢဝ်းတၢင်းၼမ်ႉ ၵူဝ်ႇလမ်ႇပတ်ႉ ၵေႃႉဢၼ်ၵႂႃႇႁႃႁၼ် ၵုၼ်ဢမေႇရိၵၼၼ်ႉ တၢင်ႇပိုၼ်းဝႆႉဝႃႈ "မိူင်းၵရိၵ်ႉလႄႈ မိူင်းဢိၼ်ႇတီးယႃးၶဝ်ၸိူဝ်းၼႆႉ လွင်ႈၶဝ်ၵိၼ်မၢၵ်ႇၽိတ်ႉၼၼ်ႉ မိူၼ်ၼင်ႇ ၶဝ်ၵိၼ်မၢၵ်ႇၵႅမ်ႈၶွင်ႇ"ၼႆယဝ်ႉ။

မၢၵ်ႇၽိတ်ႉလႄႈ ပၢႆးယူႇလီ

မၢၵ်ႇၽိတ်ႉၼႆႉ ပေႃးဝႃႈ ႁဝ်းမႃးၶူပ်းၵဵဝ်ႉၵိၼ်ၼႆၸိုင် ၼမ်ႉၽဵတ်းမၼ်း သမ်ႉပေႃးၸွတ်ႇယွၼ်ႈၵႂႃႇ တင်းတူဝ်သေ ယဵၼ်းပဵၼ်မႃး ၼိူဝ်ႉၼင်ၽၢၼ်ႈ လိူတ်ႇမႆႈၵႂႃႇတင်းတူဝ်။ ယူင်းပၼ် ထၢတ်ႈၸႂ်ႁဝ်း လႅတ်းၽၢႆမႃးသေဢမ်ႇၵႃး ၽွၼ်းလီမၢၵ်ႇၽိတ်ႉၼႆႉ မီးဝႆႉထႅင်ႈ တင်းၼမ်လူးၵွၼ်ႇ။ မၢၵ်ႇၽိတ်ႉၼႆႉ ပႃးထၢတ်ႈဝီႇထိူဝ်ႇမိၼ်ႇၸီႇ (vitamin C) ၼမ်လိူဝ်သေ မၢၵ်ႇၽႃႈ မၢၵ်ႇဢိုၼ်ႈၸိူဝ်းၼၼ်ႉၵွၼ်ႇ။ လွင်ႈပဵၼ် လိူတ်ႈၵၢမ်ႈ လိူတ်ႈတုင် လိူတ်ႈၼိုၵ်း ဢၼ်ၸၢင်ႈဢိုတ်းဝႆႉ ၼႂ်းဢဵၼ်လိူတ်ႈၸိူဝ်းၼၼ်ႉၼႆၵေႃႈ ထၢတ်ႈမၢၵ်ႇၽိတ်ႉၼႆႉ ၸၢင်ႈၵႂႃႇယႃႉယၢႆႈပႅတ်ႈယဝ်ႉ။ ၼႂ်းမၢၵ်ႇၽိတ်ႉၼႆႉ မီးဝႆႉ ထၢတ်ႈၶႅပ်ႉသၢႆႇသိၼ်ႇ (Cap Sai Cin) သေ ထၢတ်ႈဢၼ်ၼၼ်ႉ ႁဵတ်းပၼ် ႁႂ်ႈဢဵၼ်လိူတ်ႈႁဝ်း မၢၼ်ႇမႅၼ်ႈ၊ သၢႆလိူတ်ႈႁဝ်း လႅၼ်ႈၽၢႆသေ လွင်ႈပဵၼ် ယဵဝ်ႈဝၢၼ်လႄႈ ၶူမ်းၼၼ်ႉၵေႃႈ ယူတ်းယႃပၼ်လႆႈၼႆယဝ်ႉ။
ၽူႈလဵပ်ႈႁဵၼ်း ၽၢႆႇမၢၵ်ႇၽိတ်ႉၵေႃႉၼိုင်ႈ ဢၼ်လုၵ်ႉတီႈ မိူင်းဢိၼ်းတီးယႃး မႃးယူႇတီႈမိူင်းၾီႇၵျီႇၼၼ်ႉ မၼ်းၽုၵ်ႇဝႆႉ တူၼ်ႈမၢၵ်ႇၽိတ်ႉ ၵူႈပိူင်ပိူင်လႄႈ သီမၢၵ်ႇၽိတ်ႉ လိူင်ၶဵဝ်လႅင်ၵမ်ႇ မီးၵူႈသမ်ႇၵူႈပိူင် သမ်ႉပေႃးလီယဵမ်ႈ လီတူၺ်းဝႆႉယူႇ။ မၼ်းလၢတ်ႈဝႃႈ "မၢၵ်ႇၽိတ်ႉၼႆႉ မၼ်းပၼ်ႁႅင်းထၢတ်ႈၸႂ် တူင်ႉတိုၼ်ႇ၊ ပၼ်ႁႅင်းထၢတ်ႈၵႃႇမလႄႈ ႁဝ်းတႄႉ ၸႂ်ၸပ်းမၢၵ်ႇၽိတ်ႉဝႆႉယဝ်ႈ၊ ပေႃးဝႃႈ လႆႈၵိၼ်ၺႃး မၢၵ်ႇၽိတ်ႉၼႆ ႁူႉဝႃႈလူဝ်ႇလႆႈ ၵျေႃႇမူၼ်ႈသိူဝ်းၸႂ်၊ လူဝ်ႇလႆႈၼွၼ်းၵူၺ်း။ လိူဝ်သေၵၢၼ်မၢၵ်ႇၽိတ်ႉ ၵၢၼ်တၢင်ႇပိုင် ဢမ်ႇၶဝ်ႈၸႂ်ယဝ်ႈ" ၼႆယူႇ။ ၽူႈၶူၼ်ႉၶႂႃႉပိုၼ်းၸၼ်ႉၸွမ် မိူင်းသိင်ႇၵပူႇၶဝ် လၢတ်ႈဝႃႈ "မၢၵ်ႇၽိတ်ႉၼႆႉ ႁႄႉၵင်ႈပၼ်လႆႈလွင်ႈပဵၼ် ထူင်ၶဝ်ႈၸဵပ်း" ၼႆလူးၵွၼ်ႇ။ ထုင်ႉဢၼ်ၵိၼ် မၢၵ်ႇၽိတ်ႉၼမ်ၼၼ်ႉ ၵူၼ်းပဵၼ်ထူင်ၶဝ်ႈၸဵပ်း သမ်ႉမီးဢေႇၼႆယဝ်ႉ။ ၵူၺ်းၵႃႈ ၵၶူၼ်ႉၶႂႃႉပိုၼ်းၸၼ်ႉၸွမ် မိူင်းသိင်ႇၵပူႇၶဝ် လၢတ်ႈဝႃႈ "မၢၵ်ႇၽိတ်ႉၼႆႉ ႁႄႉၵင်ႈပၼ်လႆႈလွင်ႈပဵၼ် ထူင်ၶဝ်ႈၸဵပ်း" ၼႆလူးၵွၼ်ႇ။ ထုင်ႉဢၼ်ၵိၼ် မၢၵ်ႇၽိတ်ႉၼမ်ၼၼ်ႉ ၵူၼ်းပဵၼ်ထူင်ၶဝ်ႈၸဵပ်း သမ်ႉမီးဢေႇၼႆယဝ်ႉ။ ၵူၺ်းၵႃႈ မိူဝ်ႈၵိၼ်မၢၵ်ႇၽိတ်ႉၼၼ်ႉ ဢမ်ႇလီၵိၼ်ၼမ်ပူၼ်ႉၼႃႇၽႅဝ်။ ပေႃးၵိၼ်ၼမ်ပူၼ်ႉၼႃႇၸိုင် ၸၢင်ႈပဵၼ်ၽေးယူႇ။

Gallery

Immature chilies in the field
The Black Pearl cultivar has round black fruit that ripens to a bright red
Cubanelle peppers
The habanero pepper is known for its unique combination of intense flavor, aroma and heat
Scotch bonnet chili peppers in a Caribbean market
Chili peppers drying in Kathmandu, Nepal
Woman removing veins and seeds from dried chilies in San Pedro Atocpan, Mexico City
Dried chili pepper flakes and fresh chilies
Chili pepper dip in a traditional restaurant in Amman, Jordan
Dried Thai bird's eye chilies