ၽၢင်ႁၢင်ႈ : မၼ်းပဵၼ် တူၼ်ႈ/ယုမ်း မဵဝ်းမီးၼၢမ်။ မႂ်မၼ်းႁၢမ်ႉၵျၢမ်းသေ ၵိင်ႇမၼ်းၸမ်ႉ ၼဵဝ်ဝႆႉ။ ဢၼ်ပဵၼ်မႂ်ၽႃၽႄၵၼ် တေလႆႈႁၼ် ၵမ်ႉၼမ်။ ႁၢင်ႈၽၢင်မၢၵ်ႇဢိုၼ်ႈ မိူၼ်ၼင်ႇၶႆႇပဵတ်း၊ ၶႂ်ႈလၢဝ်ႈလၢဝ်ႈယၢဝ်းယၢဝ်းဝႆႉ။ ပၢႆမႂ်မၢၵ်ႇဢိုၼ်ႈၼႆႉ ႁၢမ်ႉလႅမ်ဝႆႉ။ မွၵ်ႇမၼ်းသမ်ႉ မွၵ်ႇပဵၼ် သီၶၢဝ်ဢမ်ႇၼၼ် သီၶွင်ႇ။ မၢၵ်ႇမၼ်းတႄႉ မူၼ်းဝႆႉ။ မိူဝ်ႈတိုၵ်ႉၼုမ်ႇ ပဵၼ်သီၶဵဝ်သေ ပေႃးႁၢမ်ႇမႃးသုၵ်းမႃး ယဵၼ်းပဵၼ်သီလိူင်ၵႂႃႇ။ မွၼ်းမၢၵ်ႇဢိုၼ်ႈၼႆႉ ပဵၼ်သီႇၶဵဝ် ဢၼ်ႁၢမ်ႉၶႂ်ႈလေႃး သီလိူင်ဝႆႉ။

Botany Term : Citrus medica Linn. var . Limonum
Species/Family : Rutaceae

တူၼ်ႈ : ပဵၼ်တူၼ်ႈႁၢတ်ႈ၊ တၢင်းသုင်မၼ်း မေႃမီးမွၵ်ႈ သၢဝ်းပေႇ။ ၵၢပ်ႇလမ်းတူၼ်ႈမၼ်း မီးသီ လမ်ၵမ်ႇ။ ၵိင်ႇမၼ်းမီးၼၢမ်။ မီးၼၢမ်ဝႆႉ တင်းတူၼ်ႈ။

မႂ် : မႂ်မၼ်းၼႃ၊ လိူမ်ႈလီ၊ မီးႁၢင်ႈၶႆႇပဵၼ်းသေ တီႈပၢႆမၼ်း လႅမ်ဝႆႉ။

မွၵ်ႇ : မွၵ်ႇမၼ်းမီးသီႇၶၢဝ်သေ ၽၢႆႇလင်မၼ်း မီးသီၵမ်ႇ။ ဢၢႆသႅဝ်မၼ်းႁွမ်ဝႆႉ။

မၢၵ်ႇ : မၢၵ်ႇမဵဝ်းမဵတ်ႉၼမ်၊ ပိူၵ်ႇဢူၼ်ႈ၊ မၢၵ်ႇမၼ်းၼႆႉ ပဵၼ်မၢၵ်ႇသႅၼ်းၵၢင်၊ ၽၢင်ႁၢင်ႈမၼ်း မူၼ်းသေ ပဵၼ်သီၶဵဝ်၊ ၼမ်ႉၵိုၼ်း။ ပိူၵ်ႇၼႃသေ မီးထူင်မၼ်းဝႆႉ။ ႁူၺ်ႇမၼ်းတႄႉ ပဵၼ်သီၶၢဝ်သေ လဵၵ်ႉဝႆႉ။

လၢႆးၽုၵ်ႇလၢႆးသွမ်ႈ

ဢွင်ႈတီႈႁၼ်လႆႈ :တမ်ႈတီႈ မိူင်းမၢၼ်ႈ မိူင်းတႆး ပတ်းပိုၼ်ႉ မီးတူၼ်ႈမၢၵ်ႇဢိုၼ်ႈယူႇ။ မၢင်ၸိူဝ်းၵေႃႈ ပဵၼ်တူၼ်ႈ ဢၼ်ၽုၵ်ႇသွမ်ႈဢဝ်၊ မၢင်ၸိူဝ်းၵေႃႈ ဢွၵ်ႇၸွမ်း သၽႃႇဝႁင်းမၼ်း တမ်ႈတီႈ ႁိမ်းၽင်ႇၼမ်ႉႁွင်ႈ။ လၢႆးၽုၵ်ႇမၼ်းတႄႉ ၽုၵ်ႇၸိူင်ႉၼင်ႇ တူၼ်ႈမၢၵ်ႇၽႃႈ။ တူၼ်ႈမၢၵ်ႇဢိုၼ်ႈၼႆႉ မိုတ်ႈတီႈလိၼ်သၢႆး လိၼ်မုၼ်ႈယဝ်ႉ။

တူၼ်ႈမၢၵ်ႇဢိုၼ်ႈ ဢၼ်ဝႃႈၼႆႉ ၶႂ်ႈငၢႆးမိူၼ် တူၼ်ႈမၢၵ်ႇၽႃႈလႄႈ မၢၵ်ႇမၼ်းၵေႃႈ ယႂ်ႇသေ ၵူမ်ယၢဝ်းဝႆႉ။ မၢၵ်ႇဢိုၼ်ႈၼႆႉ မီးဝႆႉ သီႇမဵဝ်း။

မၢၵ်ႇဢိုၼ်ႈၵိူမ်ႈ = မၢၵ်ႇယႂ်ႇ၊ တူၼ်ႈယႂ်ႇ။
မၢၵ်ႇဢိုၼ်ႈသူမ်ႈ = ပိူၵ်ႇမၢင်၊ မၢၵ်ႇလဵၵ်ႉ၊ တူၼ်ႈလဵၵ်ႉသေ မၢၵ်ႇဢိုၼ်ႈၵိူမ်ႈ။
မၢၵ်ႇဢိုၼ်ႈၶႆႇ = မၢၵ်ႇမၼ်း လဵၵ်ႉသေ မၢၵ်ႇဢိုၼ်ႈသူမ်ႈ။
မၢၵ်ႇဢိုၼ်ႈႁူၺ်ႈ (မၢၵ်ႇဢိုၼ်ႈၶၢႆး) = ၵႆႉဢွၵ်ႇၵူၺ်းမၼ်း ၸွမ်းႁူၺ်ႈၸွမ်းႁွင်ႈ၊ ၸွမ်းၶၢႆးလႄႈ ၸင်ႇႁွင်ႉဝႃႈ မၢၵ်ႇဢိုၼ်ႈထိူၼ်ႇ၊ မၢၵ်ႇမၼ်းၵေႃႈ လဵၵ်ႉသေပိူၼ်ႈယဝ်ႉ။

တၢင်းၵိၼ်လဵၼ်ႈၵူၼ်းႁဝ်း

မၢၵ်ႇဢိုၼ်ႈၼႆႉ ၼွၼ်းဝၼ်းလုၵ်ႉ၊ လႅတ်ႇမႆႈ၊ ႁဵတ်းၵၢၼ်ႁိူဝ်ႉ၊ ၼင်ႇႁိုဝ် ႁိူဝ်ႉတေၸဵဝ်းႁၢႆၼၼ်ႉ ပွၵ်ႇပိူၵ်ႇမၼ်းသေ ဢဝ်မၼ်းလူႈ ၸွမ်းလူၺ်ႈ ၽိတ်ႉၵိူဝ်သေ ၵိၼ်ၵေႃႈလႆႈ၊ မိပ်ႇဢဝ်ၼမ်ႉမၼ်းသႂ်ႇလေႃး ၵိူဝ်ဝၢၼ်လႄႈ ၼမ်ႉတၢၼ်ႇတၢၼ်ႇသေ ၵိၼ်ၵေႃႈပဵၼ်၊ ဢမ်ႇၼၼ် သႂ်ႇၽၵ်းၵေႃႈလႆႈ။ လိူဝ်ၼၼ်ႉ မွၵ်ႇ၊ မၢၵ်ႇ၊ ႁၢၵ်ႈမၼ်းၵေႃႈ ပဵၼ်ယႃႈယႃယဝ်ႉ။

ၽွၼ်းလီ မွၵ်ႇမၢၵ်ႇဢိုၼ်ႈ

မွၵ်ႇမၼ်းၼႆႉ မီးဢၢႆႁွမ်ႁိုၼ်းလႄႈ ႁဵတ်းပၼ် ႁႂ်ႈဢဵၼ်တွင်ႉ၊ သႆႈ၊ ထူင်ၶဝ်ႈၵူၼ်းႁဝ်း ႁူႇႁမ်းၵႂႃႇသေ ဢွၵ်ႇၸႂ်တွင်ႉမႆႈ ဢႃႇႁႃႇရတၢင်းၵိၼ်မႃးယဝ်ႉ။ သင်ဝႃး တွင်ႉၶူၼ်ႉ၊ ၼမ်ႉလၢႆးပုၼ်း၊ ၶႂ်ႈႁၢၵ်ႈ၊ ႁူဝ်မဝ်း၊ ဢႆႁုတ်ႇဢႆႁႅင်ႈ၊ မွင်ၶေႃႈ၊ ၸႂ်ၵပ်ႉၸိူဝ်းၼႆႉ ဢဝ်မွၵ်ႇမၼ်း ၼူတ်ႈသေ ၸေႈၼမ်ႉဢုၼ်ႇၵိၼ်တႃႉ။

ၽွၼ်းလီ မႂ်မၢၵ်ႇဢိုၼ်ႈ

မႂ်မၼ်းၼႆႉ မီးဢၢႆႁွမ်ႁိုၼ်းဝႆႉ ၼင်ႇၵဝ်၊ ၼမ်ႉၵတ်ႉမၼ်း ၸၢင်ႈႁဵတ်းႁႂ်ႈ ႁိူဝ်ႇဢွၵ်ႇယဝ်ႉ။ ၸၢင်ႈႁႂ်ႈ တွင်ႉၵႂ်ႈ၊ တွင်ႉပွင်း၊ လူမ်းၼႂ်းတွင်ႉၼႂ်းသႆႈ ယၢႆႈသေ ႁႂ်ႈၵူၼ်ႉၶိုၼ်ႈ ႁၢႆယဝ်ႉ။ လုၵ်ႈဢွၼ်ႇၵႆႉႁႆႈ ၵၢင်ၶိုၼ်းၼၼ်ႉ ဢဝ်မႂ်မၼ်း ၼူတ်ႈသႂ်ႇလေႃး ၼမ်ႉႁၢဝ်းၶဝ်ႈသေ ဢၢပ်ႇပၼ်တႃႉ။

ၽွၼ်းလီ ႁၢၵ်ႈလႄႈ ၵိင်ႇမၢၵ်ႇဢိုၼ်ႈ

ပေႃးပဵၼ်လၢင်ႈ ပဵၼ်ၶႅင်၊ ပဵၼ်ၵႂ်ႈ၊ ပဵၼ်ပွင်းလႄႈ ၽိဝ်ၼိူဝ်ႉႁၢမ်ႉလိူင်ဝႆႉၸိုင် ဢဝ်ႁၢၵ်ႈတင်းၵိင်ႇမၼ်း လေႃးလူၺ်ႈ မိၼ်ႉသလၢင်ႈသေ တူမ်ႈၵိၼ်ဢၢပ်ႇတႃႉ။

ၽွၼ်းလီ မၢၵ်ႇသုၵ်းမၼ်း

မၢၵ်ႇဢၼ်သုၵ်းၼၼ်ႉ သူမ်ႈသေ မီးသၢႆၽၢတ်ႇၶူမ်ဝႆႉ ဢိတ်းဢီႈလႄႈ ႁဵတ်းပၼ် ဢႃႇႁႃႇရ တၢင်းၵိၼ် ဢၼ်ၵိၼ်ၵႂႃႇယဝ်ႉၼၼ်ႉ ၸဵဝ်းလႅဝ်ယွႆႈဝႆးယဝ်ႉ။ ယေႃးၵႃႇလူင် (တုတ်ႈ)၊ လွတ်ႇၶေႃးၸဵပ်း၊ ၶေႃးႁႅင်ႈ၊ ဢႆႁိူတ်ႇ ဢႆႁႅင်ႈ ၸိူဝ်းၼႆႉ ၸၢင်ႈႁၢႆၶႅၼ်းယဝ်ႉ။

တၢင်းပဵၼ် ၵူႈလၢႆႈလၢႆး ၸၢင်ႈႁၢႆၶႅၼ်း

လုၵ်ႈဢွၼ်ႇၵူၼ်းလူင် ဢမ်ႇဝႃႈ ပေႃးပဵၼ် ႁိူၵ်ႇၵႂ်ႈ၊ ႁိူၵ်ႇလၢၼ်ႈ ႁိူၵ်ႇၸဵပ်း၊ ၶဵဝ်ႈၸဵပ်း၊ ၵၼၸူဝ်ႇ (ထူမ်ႇၼမ်ႉလၢႆးလႄႈ ဢွၵ်ႇပႃးလိူတ်ႈ) ဢၢႆပၢၵ်ႇမဵၼ်၊ ၶေႃးၸဵပ်း ၸိူဝ်းၼႆႉလႄႈသင်၊ တွင်ႉၵႂ်ႈတွင်ႉပွင်း၊ ၽၢႆႈလူင်ၵႂႃႇ ပေႃးၼင်ႇၼမ်ႉၼၼ်ႉလႄႈသင်၊ လုပ်ႇၵပ်းလုပ်ႇတေႃႇ ၵူၼ်ႉၵူၼ်ႉၶိုၼ်ႈၶိုၼ်ႈသေ ၵႂ်ႈမႃးၼၼ်ႉလႄႈသင် မိပ်ႇဢဝ် ၼမ်ႉမၢၵ်ႇသုၵ်းမၼ်းၼၼ်ႉ လေႃးလူၺ်ႈ ၵိူဝ်ဝၢၼ်လႄႈ သႂ်ႇၼမ်ႉတၢၼ်ႇတၢၼ်ႇသေ ၵိၼ်ၼိုင်ႈဝၼ်း သီႇပွၵ်ႈၸိုင် တၵ်းၶႅၼ်းယူႇယဝ်ႉ။

ပေႃးပဵၼ်ႁဝ်ႈပိူဝ်ႉ၊ ႁဝ်ႈႁႅင်ႈ၊ လၢင်ႇ၊ ပဵၼ်တုမ်ႇ ပဵၼ်ပူမ်၊ ၶူမ်းၵၢႆးၸိူဝ်းၼႆႉ မိပ်ႇဢဝ်ၼမ်ႉမၢၵ်ႇသုၵ်းမၼ်းၼၼ်ႉသေ ၼွၵ်းလေႃးလူၺ်ႈၵၢၼ်ႉသေ တႃးပၼ် ၵူႈဝၼ်းတႃႉ ပဵၼ်ဢၼ်ၵတ်ႉတႄႉတႄႉ။

ၵူၼ်းထဝ်ႈမိူဝ်ႈၵွၼ်ႇလႄႈ မေႃယႃၶဝ်တႅမ်ႈဝႆႉ

မၢၵ်ႇဢိုၼ်ႈၼႆႉ မၼ်းဢမ်ႇမၢၵ်ႇၸွမ်း ၵူႈရႃႇသီႇသိပ်းသွင်လိူၼ်၊ ပေႃးလူဝ်ႇၸႂ်ႉတိုဝ်း ႁဵတ်းယႃႈယႃမႃးၸိုင် မၼ်းမီးလွင်ႈယၢပ်ႇၽိုတ်ႇလႄႈ လႆႈႁၼ် ၵူၼ်းထဝ်ႈၶဝ် မိူဝ်ႈၵွၼ်ႇ ႁဵတ်းဝႆႉ မၢၵ်ႇဢိုၼ်ႈယႅၼ်ႈယဝ်ႉ။ ပိူင်ၼိုင်ႈ တွင်ႉဢိဝ်ႈ၊ တွင်ႉၼွင်ႇ၊ ၽၢႆႈဢွၵ်ႇလိူတ်ႈ ဢွၵ်ႇယၢင်၊ ဢႆႁုတ်ႇ၊ ဢႆႁႅင်ႈ၊ မွင်ၶေႃႈ၊ ၸႂ်ၵပ်ႉ၊ ၸႂ်သၼ်ႇၸႂ်ဝႆ၊ ၶေႃးၸဵပ်းၸိူဝ်းၼႆႉ ၼမ်ႉၵတ်ႉ မၢၵ်ႇဢိုၼ်ႈယႅၼ်ႈၼႆႉ ၽွၼ်းလီမၼ်း ၶႅၼ်ႇသေ မၢၵ်ႇဢိုၼ်ႈလိပ်းလူးၵွၼ်ႇ ၼႆယဝ်ႉ။

ၽွၼ်းလီပိူၵ်ႇလႄႈ ၵိူမ်ႈမၼ်း

ပိူၵ်ႇလႄႈ ၵိူမ်ႈမၼ်းၼၼ်ႉ ၽၢတ်ႇၶူမ်ႁိုၼ်းဝႆႉလႄႈ ပႄႉမူင်ႈမႅင်း၊ ၵဵဝ်ႇလူၺ်ႈ လူမ်းၶီႈဢိူဝ်ႇ၊ ၼမ်ႉလၢႆးတင်၊ ၸွႆႈပၼ် ႁႂ်ႈႁႅင်းထၢတ်ႈၾႆး ၼႂ်းတွင်ႉၼႂ်းသႆႈ လီသေ ၸွႆႈပၼ် ႁႂ်ႈဢဵၼ်သၢႆတွင်ႉ မီးႁႅင်း၊ ပေႃးပဵၼ် တုမ်ႇပူမ်ၶူမ်းၵၢႆးၸိုင် မိပ်ႇဢဝ်မၼ်း တီႈပိူၵ်ႇမၼ်းၼၼ်ႉ တႃးတႃႉ။ ပဵၼ်ဢၼ်ၵတ်ႉတႄႉတႄႉ။

ၽွၼ်းလီ ႁူၺ်ႇမဵတ်ႉမၼ်း=

ႁူၺ်ႇ (မဵတ်ႉ) မၼ်းၼၼ်ႉ ၸွႆႈပၼ် ႁႂ်ႈၼိူဝ်ႉလိူတ်ႈႁဝ်း ဢုၼ်ႇ၊ ၵဵဝ်ႇလူၺ်ႈ ႁူႁဝ်း မီးရေႃးၵႃႇတၢင်းပဵၼ် ဢမ်ႇမိူၼ်ပိူင်ၵဝ်ႇၸိုင် မၼ်းမီးၼမ်ႉၵတ်ႉ ၸွႆႈပၼ် ႁႂ်ႈမိူၼ်ၵဝ်ႇလႄႈ ပဵၼ်ၸဵပ်းပဵၼ်ယဵၼ်း ႁၢႆသေ ၼိူဝ်ႉမႂ်ႇ ၸဵဝ်းမုၼ်းမႃးယဝ်ႉ။ ႁူမေႃႇ ႁူၸဵပ်း ႁူယဵၼ်း ပဵၼ်ၼွင်ၼႂ်း ႁူလိုင်ႇ ႁူမေႃး ဢမ်ႇၼၼ် ဢွၵ်ႇတုမ်ႇသိဝ် ၼႂ်းႁူသေလႄႈ ၸဵပ်းၸိူဝ်းၼႆႉ မိပ်ႇဢဝ် ၼမ်ႉမၢၵ်ႇသုၵ်းမၼ်းၼၼ်ႉသေ တင်ႈၾႆး ႁႂ်ႈဢုၼ်ႇတၢၼ်ႇတၢၼ်ႇယဝ်ႉ ဢဝ်သႂ်ႇပၼ်တႃႉ၊ ၸၢင်ႈႁၢႆၶႅၼ်းယူႇယဝ်ႉ။

လၢႆးႁဵတ်း မၢၵ်ႇဢိုတ်ႈယႅၼ်ႈ

မၢၵ်ႇဢိုၼ်ႈၵႄႇ ၸမ်တေသုၵ်းၼၼ်ႉ ပိတ်းဢဝ်မႃး သုၵ်ႈၼမ်ႉသေ ထိူဝ်တင်းမူတ်း ဢမ်ႇၼႃဢမ်ႇမၢင်သေယဝ်ႉ ဢဝ်တၢၵ်ႇလႅတ်ႇ ၽွင်းတိုၵ်ႉႁႂ်ႇ၊ ၸမ်တေႁႅင်ႈၼၼ်ႉ ဢဝ်မၢၵ်ႇဢိုၼ်ႈသွင်ပုၼ်ႈ ၵိူဝ်ဝၢၼ်ၼိုင်ႈပုၼ်ႈ (ၼမ်ႉဢွႆႈၵေႃႈလႆးယူႇ) သူၼ်ၶူၼ်းသႂ်ႇလေႃးၵၼ်သေ ယႅၼ်ႈဝႆႉ ၼႂ်းဢွမ်လိၼ်၊ ဢမ်ႇၼၼ်ၵေႃႈ ဢွမ်ၵႅဝ်ႈ။

ထႅင်ႈလၢႆးၼိုင်ႈ ၵိူဝ်ဝၢၼ်ၼိုင်ႈပုၼ်ႈ မၢၵ်ႇဢိုၼ်ႈၼိုင်ႈပုၼ်ႈ သႂ်ႇလေႃးၵိူဝ်ၸဵမ်း တၢၼ်ႇတၢၼ်ႇသေ ႁပ်းၽႃႁူမ်ႇဢွမ်မၼ်း လီလီ၊ ယႃႇႁႂ်ႈလူမ်းၽိဝ်ႇသေ တီႈၵေႇသုတ်း ယႅၼ်ႈဝႆႉ ႁႃႈလိူၼ် ႁူၵ်းလိူၼ်။ မၵ်းမၢႆဝၼ်း ဢၼ်ႁဝ်းယႅၼ်ႈဝႆႉၼၼ်ႉ ပေႃးလိူၼ်မၼ်း တဵမ်ယဝ်ႉၸိုင် ၸင်ႇဢဝ်ဢွၵ်ႇ တၢၵ်ႇလႅတ်ႇ ၶိုၼ်းႁႂ်ႈမၼ်း ႁႅင်းလီလီယဝ်ႉသေ ၼင်ႇႁိုဝ် မၼ်းပေႃးတေ ဢမ်ႇလူႉဢမ်ႇလႅဝ် ဢမ်ႇပႅတ်ႈလၢႆ ႁႂ်ႈပေႃးၸႂ်ႉတိုဝ်းလႆႈ ႁိုင်ႁိုင်ၼၼ်ႉ လူဝ်ႇဝီႇရိယ ဢဝ်ဝႆႉလီလီယဝ်ႉ။

ၽွၼ်းလီ မၢၵ်ႇဢိုၼ်ႈယႅၼ်ႈ

ၼင်ႇဢၼ် လၵ်ႉၶၼႃႇ ရေႃးၵႃႇဝႃႈမႃး ပႃႈၼိူဝ်ၸိူဝ်းၼၼ်ႉ တွင်ႉၸဵပ်း တွင်ႉဢိဝ်ႈ ၽၢႆႈဢွၵ်ႇလိူတ်ႈ ဢွၵ်ႇယၢင် တွင်ႉၵႂ်ႈ တွင်ႉပွင်း တွင်ႉၵႂႃႇ ႁူဝ်ပၼ်ႇ ၸႂ်သၼ်ႇ ၸႂ်ဝႆ ၶႂ်ႈႁၢၵ်ႈ ၶေႃးၸဵပ်း ဢႆႁိူတ်ႇ ဢႆႁႅင်ႈ မွင်ႈၶေႃႈ ၸႂ်ၵပ်ႉ ပၢၵ်ႇၸၢင် ၵိၼ်ဢမ်ႇဝၢၼ်လႂ် ၼွၼ်းဢမ်ႇလပ်းလႂ် ၸိူဝ်းဢၼ်လၢတ်ႈၼႄမႃးၸိူဝ်းၼၼ်ႉ ပေႃးၸႂ်ႉတိုဝ်း မႅၼ်ႈလၢႆးမၼ်း ၼင်ႇလၢတ်ႈမႃးၸိူဝ်းၼၼ်ႉ တိုၼ်းတေ ၶႅၼ်းဢမ်ႇႁၢင်ႉယဝ်ႉ။