ၵိူၼ်ႇတူ:Geography

ပၢႆးလႅင်ႊမိူင်း(ၵႂၢမ်းမၢၼ်ႊဝႃႈ ပထဝီဝင်)ဢၼ်ဝႃႈၼႆႉ ပဵၼ်လွင်ႈၼင်လိၼ်မိူင်းလႄႈ ၸိူဝ်းဢၼ်ၵွင်ႉၵၢႆႇၵဵဝ်ႇၵပ်းတင်းလိၼ်မိူင်းတင်းသဵင်ႈယဝ်ႉ။ မိူၼ်ၼင်ႇ - လိၼ်၊ ၼမ်ႉ၊ လူမ်း၊ ထိူၼ်ႇ၊ လွႆ၊ ၵူၼ်း တူဝ်သတ်းတင်း သဵင်ႈ ဢၼ်ၸိူဝ်းပဵၼ်ဝႆႉ မူႇၽႂ်ၸုမ်းမၼ်းသေယဝ်ႉၵေႃႈ မီးဝႆႉတၢင်းၵွင်ႉၵၢႆႇ ဢၼ်ဢမ်ႇၽၢတ်ႇယၢၼ်ၵၼ်လႆႈ ၼင်ႇလၢႆၸုမ်းလၢႆၸိူဝ်း ဢၼ်ယူႇတီႈႁိူၼ်းလဵဝ် မိူင်းလဵဝ်ၵၼ်ၼၼ်ႉဝႆႉ ပဵၼ်ၸုမ်းသိူင်းလဵဝ်ၵၼ်ဝႆႉလႄႈ ၸင်ႇလႆႈႁွင်ႉဝႃႈ ပဵၼ်လႅင်ႊမိူင်းၼႆယဝ်ႉ။ ၵူၼ်းႁဝ်းၼႆႉ ဢွၼ်ၵၼ်ယူႇဝႆႉၼိူဝ်ၼင်လိၼ်မိူင်းယူႇလႄႈ လွင်ႈလဵပ်ႈႁဵၼ်းလိူၺ်ႈလႅင်ႊမိူင်ၼႆႉ တေဢမ်ႇပဵၼ်တၢင်းလၢၵ်ႇလၢႆးသင်။

ၼႂ်းလုမ်ႈၾႃႉလူင်ၼႆႉ မီးသင်သေ ပဵၼ်သင်ဝႆႉယူႇ။ မိူင်းလႂ် မီးတီႈလႂ်ၼႆၼၼ်ႉ ပေႃးလဵပ်ႈႁဵၼ်းပၢႆးလႅင်ႊမိူင်းမႃးၼႆႉ ၸင်ႇတေႁူႉလႆႈလီလီယဝ်ႉ။ လွင်ႈၼမ်ႉလိၼ်ႁိၼ်လူမ်းၶဝ်ၼႆၵေႃႈ ၸင်ႇတေၸၢင်ႊၸႅၵ်ႇႁူႉလႆႈ မဵဝ်းလႂ်မဵဝ်းၼၼ်ႉၵႂႃႇထႅင်ႈ။ ပေႃးလဵပ်ႁဵၼ်းပၢႆးလႅင်ႊမိူင်းၸိုင် ႁဝ်းတေလႆႈႁူႉလွင်ႈၼႃႈမိူင်း၊ ႁူႉလၢႆးတူၺ်းၽႅၼ်ႇတီႈလိၼ်မိူင်း၊ ႁူႉဝႃႈ မိူင်းလႂ်မီးတီႈလႂ်။ ပၢႆးလႅင်ႊမိူင်းၼႆႉ ပဵၼ်ၵၢၼ်ဢၼ်တႅတ်ႈၼႅတ်ႈတၢႆႊတူဝ်။ ဢၼ်တိုၼ်းမီးဝႆႉယဝ်ႉၼၼ်ႉလႄႈ လၢမ်းလိမ်းသွၼ်ၵၼ်ဢမ်ႇလႆႈ။

ပၢႆးလႅင်ႊမိူင်း

လႅင်ႊမိူင်း

လႅင်ႊမိူင်းဢၼ်ဝႃႈၼႆႉ ပဵၼ်ၵႂၢမ်းတႆးႁဝ်း ဢၼ်မီးတီႈပွင်ႇဝႃႈ ၼင်ႇၵႃႊၸုမ်းၸိူဝ်းဢၼ်ၵဵဝ်ႇ ၵပ်းပႃးလူၺ်ႈ တင်းမိူင်း လိၼ်တီႈယူႇ။ မိူၼ်ၼင်ႇ လိၼ်၊ ၼမ်ႉ၊ လွၺ်၊ ထိူၼ်ႇ၊ လူမ်း၊ ၾိင်ႈၾႃႉ၊ ၵၢင်ႁၢဝ်၊ တူဝ်မီးၸႂ် ဢၼ်ဢမ်ႇမီးၸႂ်တင်းလူင် ဢၼ်ၵွင်ႉၵၢႆႇဝႆႉတင်းမိူင်းၵူၼ်းႁဝ်းတင်းသဵင်ႈၼႆႉ ပႃးဝႆႉၼႂ်းၸုမ်းသိူင်းလႅင်ႊမိူင်းယဝ်ႉ။ ပၢႆးလႅင်ႊမိူင်း ဢၼ်ဝႃႈၼၼ်ႉသမ်ႉ ပဵၼ်ၵၢၼ်ဢၼ်လဵပ်ႈႁဵၼ်း ႁႂ်ႈႁူႉလွင်ႈလႅင်ႊမိူင်းလႄႈဢၼ်ၵပ်းၵၢႆႇလူၺ်ႈလႅင်ႊမိူင်းတင်းသဵင်ႈၼႆႉ လႆႈႁွင်ႉဝႃႈ "ပၢႆးလႅင်ႊမိူင်း" ယဝ်ႉ။

လိၼ်၊ ၼင်လိၼ်၊ လိၼ်မိူင်း

တီႈဢၼ်ၵူၼ်း၊ သတ်း၊ တူၼ်ႈ၊ တူဝ်မီးၸႂ်ၶဝ် လႆႈပိုင်ႈဢိင်ယူႇသဝ်း ပဵၼ်ၸႂ်ဝႆႉယူႇၼိူဝ်မၼ်းၼႆႉ ႁွင်ႉဝႃႈ "လိၼ်" ဢမ်ႇၼၼ် "ၼင်လိၼ်" ၼႆယဝ်ႉ။ ၼိူဝ်ၼင်လိၼ်ၼႆႉ ၼမ်ႉ၊ လိၼ်၊ လူမ်း၊ ႁိၼ်ၽႃၶဝ်ၸိူဝ်းၼႆႉၵေႃႈ ႁူမ်ႈမီးဝႆႉပႃးထႅင်ႈယူႇ။ တၢင်းဢၼ်ပဵၼ်တီႈယူႇ တႃႇတူဝ်မီးၸႂ်မေႃႁူႉ ဢၼ်ဢမ်ႇမေႃႁူႉၶဝ်သဵင်ႈသဵင်ႈ ယူႇသဝ်းၸွမ်းၵၼ်ဝႆႉၼႆႉ လႆႈႁွင်ႉဝႃႈ "လိၼ်မိူင်း" ၼႆယဝ်ႉ။

လုမ်ႈၾႃႉ၊ ၵမ်ႇၾႃႇ၊ လူၵ်ႈၶူင်း(လူၵ်ႈ)

လႅင်ႊလိၼ်မိူင်း ဢၼ်ႁဝ်းယူႇဝႆႉယူႇၼႆႉ မၼ်းၵႂၢင်ႈတေႉတေႉ။ မီးၼင်ႇလိၼ်ၵွၺ်းဢမ်ႇၵႃး မီးပႃးၼမ်ႉ ဢၼ်ၵႂၢင်ႈလိုၵ်ႉဝႆႉၼၼ်ႉထႅင်ႈ။ ၼင်လိၼ်မိူင်းၵႂၢင်ႈလူင် ဢၼ်ပဵၼ် "လိုမ်လိၼ်"(ၵုၼ်ယႂ်ႇလူင်) ၸဵတ်းၵုၼ်ႇ လႄႈ ၼမ်ႉၵႂၢင်ႈလိုၵ်ႉလူင်လၢင် ဢၼ်ႁွင်ႉဝႃႈ "ၼမ်ႉသမုတ်ႉ" ႁႃႈမႄႈၶဝ်ႈႁူမ်ႈႁွမ်းၵၼ်သေ ပဵၼ်ဝႆႉ ႁႂ်ႈၵူၼ်း၊ သတ်း၊ တူၼ်ႈမႆႉ ၶဝ်တင်းလူင် ယူႇသဝ်းလႆႈ ၵႂႃႇမႃးႁႃၵိၼ်လႆႈၼၼ်ႉ သမ်ႉႁွင်ႉဝႃႈ "လုမ်ႈၾႃႉ" ဢမ်ႇၼၼ် "ၵမ်ႇၾႃႇ" ဢမ်ႇၼၼ် "လူၵ်ႈ" (လူၵ်ႈၶူင်း - လေႃးၵ) ၼႆယဝ်ႉ။ ၼိူဝ်လိုမ်လိၼ်လူင်ၼၼ်ႉ မီးလိၼ်ပဵင်း၊ ပႃႇယိူဝ်ႈ၊ လွႆ၊ ထိူၼ်ႇ၊ ႁၢတ်ႇသၢႆး၊ မႄႈၼမ်ႉ၊ ၼွင်ၼမ်ႉ ၸိူဝ်းၼႆႉလႂ်ထႅင်ႈၵွၼ်ႇယဝ်ႉ။

လွၺ်

လိၼ်သုင် ဢၼ်ၽုတ်းပႅၼ်ဝႆႉလိူဝ်သေႁိမ်းႁွမ်း ၸႅင်ႈၸႅင်ႈလႅင်းလႅင်း တင်းတင်ႈၵူၵ်ႇယူၵ်ႇၼၼ်ႉ လႆႈႁွင်ႉဝႃႈ "လွၺ်" ၼႆယဝ်ႉ။ ၼႃႈလိၼ် ဢၼ်သုင်လိူဝ်သေၼမ်ႉပၢင်ႇလၢႆ 600 မီးတႂ်းၵႂႃႇၼၼ်ႉ လႆႈႁွင်ႉဝႃႈ "လွၺ်" ၼႆယဝ်ႉ။

ထိူၼ်ႇ

တီႈဢၼ်ပႃႇမႆႉၶိူဝ်းယုမ်း တူၼ်ႈတင်းၼမ်လၢႆၶဝ် ဢွၵ်ႇၶႄႉၵၼ် ႁိမ်ၵၼ်ဢွၵ်ႇၶူၼ်းၶဝ်းၵၼ်ဝႆႉ ဢမ်ႇမီးပၵ်းပိူင်သင် တင်းၼမ်တင်းလၢႆၼၼ်ႉ လႆႈႁွင်ႉဝႃႈပဵၼ် "ထိူၼ်ႇ" ယဝ်ႉ။ ပႃႇမႆႉလူင်ႊတင်းၼမ် ႁူမ်ႈၵၼ်ၼၼ်ႉၵေႃႈ ႁွင်ႉဝႃႈ "ထိူၼ်ႇ" ၼင်ႇၵဝ်ႇယဝ်ႉ။ ၼိူဝ်ၼင်လိၼ်မိူင်း ၼႂ်းလုမ်ႈၾႃႉၼႆႉ "ထိူၼ်ႇ" ဢဝ်တီႈဝႆႉ တႃႇသိပ်းပုၼ်ႈၼိူင်ႈပုၼ်ႈၼႆယဝ်ႉ။

ပႃႇႁၢတ်ႇသၢႆး

ၼင်လိၼ် တီႈဢၼ်ပဵၼ်ႁိၼ်ပဵၼ်သၢႆးလၢႆလၢႆသေ ဢမ်ႇမီးယိူဝ်ႈယႃႈ ဢမ်ႇမီးတူၼ်ႈမႆႉသင်သေၸိူဝ်ႉသေပိူင်ၼၼ်ႉ ႁွင်ႉဝႃႈ "ပႃႇႁၢတ်ႇသၢႆး" ၼႆယသ်ႉ။ ၼိူဝ်ၼင်လိၼ်လုမ်ႈၾႃႉၼႆႉ ပႃႇႁၢတ်ႇသၢႆး ဢဝ်တီႈမၼ်းဝႆႉ သၢမ်ပုၼ်ႈၼိူင်ႈပုၼ်ႈ။ ပႃႇႁၢတ်ႇသၢႆးၼႆႉ ႁၢမ်ႉၼမ် မီးတီႈမိူင်းမႆႈၾႃႉလႅင်ႉ လႄႈ ႁိမ်းၾၢင်ႇပၢင်ႇလၢႆႇ။ မိူင်းတႆး ပဵၼ်မိူင်းၾႃႉၾူၼ်လီလႄႈ ပႃႇႁၢတ်ႇသၢႆးလူင်းၼၼ်ႉ ဢမ်ႇမီး။ ႁိမ်းၾၢင်ႇၼမ်ႉတႄႉ တေႃႉတႄႉမီးႁၢတ်ႇသၢႆးယူႇဢိတ်းဢွတ်း။

မႄႈၼမ်ႉ(ၵႄးၼမ်ႉ)

ၵႄးၼမ်ႉ ပဵၼ်ႁွင်ႊဢၼ်မီးၼမ်ႉလႆလၢႆႇယူႇတႃႇသေႇၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၼမ်ႉၾူၼ်တူၵ်းလူင်းမႃးလႄႈသင်၊ ၼမ်ႉမွတ်း၊ ၼမ်ႉႁူး ဢၼ်ဢွၵ်ႇမႃးလႄႈသင် ႁူမ်ႈၵၼ်လႆလူင်းပဵၼ်ႁွင်ႊဢွၼ်ႇ။ ႁွင်ႊဢွၼ်ႇတင်းၼမ် လႆႁူမ်ႈၵၼ်ပဵၼ်မႃး မႄႈၼမ်ႉ။ မႄႈၼမ်ႉဢွၼ်ႇ တင်းၼမ် ႁူမ်ႈၵၼ်သေ ပဵၼ်မႃးမႄႈၼမ်ႉလူင်ယူႇယဝ်ႉ။ ၼမ်ႉလႆတင်းလူင်ၼႆႉ ႁွင်ႉဝႃႈ "ၼမ်ႉၵႄး"။ မိူၼ်ၼင်ႇ ၼႂ်းမိူင်းတႆးၼႆႉ ၼမ်ႉတူႈ၊ ၼမ်ႉပၢင်၊ ၼမ်ႉတဵင်း၊ ၼမ်ႉလူၺ်၊ ၼမ်ႉလဵၼ်း ၸိူဝ်းၼၼ်ႉ ပဵၼ်မႄႈၼမ်ႉ(ၵႄးၼမ်ႉ)ဢွၼ်ႇသေ ၼမ်ႉၶူင်း၊ ၼမ်ႉၶွင်သမ်ႉ ပဵၼ်မႄႈၼမ်ႉလူင်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

ပၢင်ႇလၢႆႇလႄႈသမုတ်ႉတြႃႇ

ပၢင်ႇၼမ်ႉၵႂၢင်ႈလူင် တီႈဢၼ်ၼမ်ႉႁွင်ႊ၊ ၼမ်ႉၵႄး၊ ၼမ်ႉမႄႈယႂ်ႇဢွၼ်ႇတင်းလၢႆၶဝ် လႆၶဝ်ႈၵႂႃႇႁွမ်းၼမ်ႉၶဝ်ၸူးၵၼ်ၼၼ်ႉ ႁွင်ႉဝႃႈ "ပၢင်ႇလၢႆႇ" ၼႆယဝ်ႉ။ ၼမ်ႉႁူၺ်ႈ၊ ၼမ်ႉလွႆ၊ ၼမ်ႉႁွင်ႊ၊ ၼမ်ႉၵႄး၊ မႄႈၼမ်ႉဢွၼ်ႇၶဝ် လႆႈႁွမ်းပဵၼ်မႄႈၼမ်ႉလူင်။ ၵူႊမႄႈၼမ်ႉသမ်ႉ လႆလူင်းၵႂႃႇၶွၼ်ႈၶဝ်ႈၵၼ် တီႈပၢင်ႇပဵင်းလူင်ဢၼ်ႁွင်ႉဝႃႈ ပၢင်ႇလၢႆႇ ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ လၢႆႇမႄႈၼမ်ႉတင်းလၢႆ ၵႂႃႇၶွတ်ႇယွတ်ႈ ၶွၼ်ႈႁူမ်ႈၵၼ်တီႈ "ပၢင်ႇ" ၼမ်ႉၵႂၢင်ႈလူင်လႄႈ ၸင်ႇလႆႈႁွင်ႉဝႃႈ "ပၢင်ႇလၢႆႇ" ၼႆယဝ်ႉ။ ၼမ်ႉပၢင်ႇလၢႆႇ လၢႆမႄႈ မႃးႁူမ်ႈၵၼ်ၼၼ်သမ်ႉ ႁွင်ႉဝႃႈ "ၼမ်ႉသမုတ်ႉ" (ပၢင်ႇလၢႆႇလူင် - သမုတ်ႉတြႃႇ) ၼႆယဝ်ႉ။

ၼႃႈလိၼ်

ပွၼ်းတွၼ်ႊ ဢၼ်မီးတီႈၽၢႆႇၼိူဝ်သုတ်း ၼိူဝ်ၼင်လိၼ်မိူင်းၼၼ်ႉ ႁွင်ႉဝႃႈ "ၼႃႈလိၼ်" ယဝ်ႉ။ ၼႃႈလိၼ်မိူင်းၼႆႉ ဢမ်ႇပဵင်းၵၼ်ဝႆႉၵူႊတီႈ။ မၢင်ႊတီႈသုင်၊ မၢင်ႊတီႈတႅမ်ႇလႄႈ ၼင်ႇႁိုဝ်တေႁူႉၸၵ်း တွင်းမၢႆလႆႈငၢႆႈငၢႆႈၼၼ်ႉ ဢိင်ၼိူဝ်သုင်တႅမ်ႇ ယႂ်ႇလဵၵ်ႉၼၼ်သေ ၸင်ႇလႆႈမီးၸိုဝ်ႈႁွင်ႉၵိုၵ်းၽႂ်မၼ်းဝႆႉယူႇယဝ်ႉ။

ပၢင်ႇပဵင်း

ၼႃႈလိၼ် ဢၼ်ဢမ်ႇမီးသင်ႁႄႉတပ်ႉဝႆႉသေ တူၺ်းပွင်ႇႁၼ်ငၢႆႈ သမ်ႉတၢင်းသုင်တႅမ်ႇၼႃႈလိၼ် ဢမ်ႇပၢႆႊပိူင်ႈၵၼ်ၼၼ်ႉ ႁွင်ႉဝႃႈ "ပၢင်ႇပဵင်း" ၼႆယဝ်ႉ။

လွၺ်တင်ႈ

လွၺ်လုၵ်ႈလဵဝ် ဢၼ်ၽုတ်းမီးဝႆႉယူႇ ၵႄႈၵၢင်ပၢင်ႇ ႁၢင်းၶေႃမၼ်းၼၼ်ႉ လႆႈႁွင်ႉဝႃႈ ပဵၼ် "လွၺ်တင်ႈ" ၼႆယဝ်ႉ။

ၵွင်း၊ ၵုင်း

ၼႃႈလိၼ်သုင်ဢွၼ်ႇ ဢၼ်လိူဝ်သေႁိမ်းႁွမ်းမၼ်းဢိတ်းဢီႈၼၼ်ႉ လႆႈႁွင်ႉဝႃႈပဵၼ် "ၵွင်း" ၼႆယဝ်ႉ။ ၼႃႈလိၼ် ဢၼ်သုင် ဢၼ်ယႂ်ႇလိူဝ်ၵၼ် ထၢင်ႇၸႅင်ႈသေႁိမ်းႁွမ်းမၼ်းၼၼ်ႉ လႆႈႁွင်ႉဝႃႈ "ၵုင်း" ၼႆယဝ်ႉ။

တႄးလွၺ်၊ ႁၢဝ်းလွၺ်

လွၺ်လၢႆလုၵ်ႈ သိုပ်ႇၶပ်ႉလၢမ်းတမ်းၸပ်းၵၼ် ယၢဝ်းလူင်ၵႂႃႇၼၼ်ႉ ႁွင်ႉဝႃႈ "တႄးလွၺ်"။ တႄးလွၺ် လၢႆလၢႆတႄးၼမ်လၢႆ လႆႈႁွင်ႉဝႃႈ "ႁၢဝ်းလွၺ်"၊ "တႄး"ၼႆႉ လၢတ်ႈလူၺ်ႈတၢင်းယၢဝ်းဢၼ်ၶၼ်ႈၶႅၼ်ႈၼႃႈလိၼ်မၼ်းသေ "ႁၢဝ်း"ၼႆႉၸမ်း ၶႂ်ႈဝႃႈတေႃႇ တၢင်းဢၼ်ယၢဝ်းၼၢၼ်မၼ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

သၼ်လွၺ်

တၢင်းၶပ်ႉတၢမ်း ဢၼ်ဝႃႈလူၺ်ႈ ၸွမ်းၼိူဝ်တႄးလွၺ်ၵႂႃႇၼၼ်ႉ လႆႈႁွင်ႉဝႃႈ "သၼ်လွၺ်" ၼႆယဝ်ႉ။

ၸိၵ်းလွၺ်

ဢွင်ႈတီႈ ဢၼ်သုင်သုတ်း ဢၼ်မီးၼိူဝ်ပၢႆလွၺ်ၼၼ်ႉ လႆႈႁွင်ႉဝႃႈ "ၸိၵ်းလွၺ်"။ ၼိူဝ်ပၢႆလွၺ် ဢၼ်သုင်သေပိူၼ်ႈသုတ်းၼၼ်ႉ ႁွင်ႉဝႃႈ "ၸိၵ်းလွၺ်" ၼႆယဝ်ႉ။

တၢပ်ႈလွၺ်

ဢွင်ႈတီႈၵၢင်လွၺ် ဢၼ်ပဵၼ်တီႈလိင်ႇတီႈသူပ်ႉတီႈပိူၼ်း တီးပၢၼ်း လိၼ်တင်းသဵင်ႈၼၼ်ႉ လႆႈႁွင်ႉဝႃႈ "တၢပ်ႈလွၺ်" ၼႆယဝ်ႉ။

လႃႇႁႃႉ

တီႈၼႃႈလိၼ်တၢပ်ႈလွႆ ဢၼ်ပဵၼ်တီႈၸၼ်းသိုဝ်ႈ၊ ၶိုၼ်ႈယၢပ်ႇလူင်းယၢပ်ႇၼၼ်ႉ ႁွင်ႉဝႃႈ "လႃႇႁႃႉ" ဢမ်ႇၼၼ် "ႁႃႉ" - "ႁိုၵ်း" ၊ ဢမ်ႇၼၼ် "ၽႃ" ၼႆယဝ်ႉ။ လႃႇႁႃႉ၊ ႁႃႉ၊ ႁိုၵ်း လၢတ်ႈလူၺ်ႈလွင်ႈ တၢင်းၼိူဝ်တေႃႇတၢင်းတႂ်ႈ၊ ၽႃလႄႈလႃႇ လၢတ်ႈလူၺ်ႈ လွင်ႈတၢင်းတႂ်ႈတေႃႇတၢင်းၼိူဝ်ယဝ်ႉ။

ႁူၺ်ႈ

တီႈၼႃႈလိၼ်တႅမ်ႇ ဢၼ်မီးဝႆႉ ၽၢႆႇတႂ်ႈၵႄႈပၢၼ်းတၢပ်ႈလွၺ်သွင်ဢၼ်ၼၼ်ႉ လႆႈႁွင်ႉဝႃႈ "ႁူၺ်ႈ" ၼႆယဝ်ႉ။

ပဵင်းလႅၼ်ႊသုင်

ပဵၼ်တီႈၼိူဝ်လွၺ်သုင်သေတႃႉ ဢၼ်ၵႂႃႇပဵၼ်ဝႆႉတီႈပၢင်ႇၵႂၢင်ႈ ပေႃးတင်ႈဝၢၼ်ႈဝဵင်းလႆႈၼၼ်ႉ ႁွင်ႉဝႃႈ "ပဵင်းသုင်" ယဝ်ႉ။ မိူင်းတႆးၶဝ်ႈပႃးဝႆႉ "ပဵင်းသုင်း"၊ "ပဵင်းလႅၼ်ႊသုင်" ၼၼ်ႉယူႇယဝ်ႉ။

လဝ်

ႁူးဢၼ်ပွင်ႇလူင်းၶဝ်ႈၵႂႃႇၼႂ်းလိၼ် ဢၼ်ဢမ်ႇႁူႉတီႈတိူၵ်ႈမၼ်းၼၼ်ႉ ႁွင်ႉဝႃႈ "လဝ်"( ႁူးလဝ်)ၼႆယဝ်ႉ။

ထမ်ႈ

ႁူးၵူင် ဢၼ်ၸူင်ၶဝ်ႈၵႂႃႇၼႂ်းလွၺ်ၼၼ်ႉ ႁွင်ႉဝႃႈ "ထမ်ႈ" ။ (ထမ်ႈဢၼ်ၸိုဝ်ႈလိုဝ်းလင်ႊၼႂ်းမိူင်းတႆး ပဵၼ်ထမ်ႈပၢင်းတြႃႉ၊ ထမ်ႈၸၢင်ႉ၊ ထမ်ႈၵိဝ်ႇသွင်ၼူမ်း၊ ထမ်ႈၶုၼ်ယီႈၶၢင်ၶမ်း ၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ)။

လွၺ်ၾႆး

လွၺ်ဢၼ်လုၵ်ႉၼႂ်းတူဝ်လွၺ်မၼ်းသေ ပွၺ်ႇဢွၵ်ႇၵႂၼ်းၾႆးမုၵ်ႉၾႆး ဢိၵ်ႇၼမ်ႉႁႄႊလိူတ်ႇမႆႈၶဝ် ပဵၼ်ဢူၼ်သေ လၢတ်ႈလႆႈဢွၵ်ႇမႃးၼၼ်ႉ လႆႈႁွင်ႉဝႃႈ ပဵၼ်"လွၺ်ၾႆး" ယဝ်ႉ။ (လွၺ်ဢၼ်ၼႂ်းမၼ်း ပိုၼ်ႉၼႂ်းမၼ်း မႆႈၼႅၼ်ႇသေ ယဵၼ်းပဵၼ်လွၺ်ၾႆးလူင်လၢင် ဢိၵ်ႇၼမ်ႉလိူတ်ႇမႆႈမၢၵ်ႇႁိၼ် ၸိူမ်ႈပဵၼ်ဢူၼ်ၶဝ် လူၵ်ႈလႆဢွၵ်ႇမႃးယူႇၼၼ်ႉ ႁွင်ႉဝႃႈ လွၺ်ၾႆးၼႆႉယဝ်ႉ။ မိူင်းတႆး ဢမ်ႇမီးလွၺ်ၾႆး။ ၸိုဝ်ႈလွၺ်ၾႆးတႄႉမီးယူႇ)။

ၼမ်ႉ

ၼမ်ႉ ပဵၼ်ၶူဝ်းၶိူင်ႈငဝ်ႈပိုၼ်ႉ ဢၼ်လမ်ႇလွင်ႈလူင် ၸိူင်ႉၼိူင်ႈ တီႈၼႂ်းပၢင်ႊၵေႃႇတင်ႈပဵၼ်ၶူဝ်းၶွင်တင်းလၢႆ။ ၼိူဝ်ၼႃႈလိၼ်ၼႆႉ မီးဝႆႉတင်းၼမ်။ ဢိင်ၼိူဝ်လၢႆးဢွၵ်ႇ၊ တီႈဢွၵ်ႇ၊ ယိုင်ႈလႆ ၼမ်ဢေႇလဵၵ်ႉယႂ်ႇၶဝ်သေ ၸင်ႇလႆႈမီးဝႆႉ ၸိုဝ်ႈၽႂ်မၼ်း လၢႆးႁွင်ႉ ႁၢင်းၽႂ်ႁၢင်းမၼ်းဝႆႉယူႇ။

ၼမ်ႉႁူး၊ ၼမ်ႉမွတ်း

ၼမ်ႉဢၼ်ဢွၵ်ႇမႃးၼႂ်းလိၼ်၊ ႁူးႁိၼ်၊ တႂ်ႈတူၼ်ႈမႆႉ၊ ၼႂ်းငၢပ်ႇႁိၼ်ႁၢင်းၵွၺ်းၼၼ်ႉ ႁွင်ႉဝႃႈ "ၼမ်ႉႁူး၊ ၼမ်ႉမွတ်း" ၼႆယဝ်ႉ။

ၼမ်ႉၽႃယၢတ်ႇ

ၼမ်ႉဢၼ်ယွတ်ႇယွႆႉဢွၵ်ႇမႃးၸွမ်း ၽႃႁိၼ်ၼေႃႇႁိၼ်ၶသ်ၼၼ်ႉ ႁွင်ႉဝႃႈ "ၼမ်ႉၽႃယၢတ်ႇ" ၼႆယဝ်ႉ။

ၼမ်ႉႁွင်ႊ

ၼမ်ႉႁူး၊ ၼမ်ႉမွတ်းၶဝ် လႆဢွၵ်ႇမႃးသေ ႁူမ်ႈၵၼ်ၵႂႃႇ၊ ဢမ်ႇၼၼ် ၼမ်ႉၾူၼ်ၶဝ် ႁူမ်ႈၵၼ်သေ လႆလူင်းပဵၼ်ႁွၺ်းတၢင်းၵႂႃႇၼၼ်ႉ လႆႈႁွင်ႉဝႃႈ ပဵၼ် "ၼမ်ႉႁွင်ႊ" ၼႆယဝ်ႉ။

ၼမ်ႉပုင်ႇ

ၼမ်ႉဢုၼ်ႇ၊ ၼမ်ႉမႆႈ၊ ၼမ်ႉၽူတ်ႇလိူတ်ႇ ဢၼ်ဢွၵ်ႇမႃးၼႂ်းလိၼၼ်ႉ ႁွင်ႉဝႃႈ "ၼမ်ႉပုင်ႇ" ။

ဢိူင်ႇ

ၼမ်ႉ ဢၼ်လိၼ်လွမ်ႉဝႆႉၵူႊၽၢႆႇၽၢႆႇသေ ဢမ်ႇၸၢင်ႊလႆၵႂႃႇၽၢႆႇလႂ်ၼၼ်ႉ ႁွင်ႉဝႃႈ "ဢိူင်ႇ" ယဝ်ႉ။ ဢိူင်ႇၼႆႉ ၼမ်ႉၾူၼ်တူၵ်းသႂ်ႇ ဢမ်ႇၼၼ ်ၼမ်ႉႁွ်ႊ ဢၼ်မီးဝႆႉၸမ်ၼၼ်ႉ ၸိုမ်းၶဝ်ဝႆႉ ၼႂ်းလုၵ်းလူင်သေ ၸင်ႇလႆႈပဵၼ်မႃးယဝ်ႉ။ တီႈတႅၵ်ႇ "ဢိူင်ႇၶိူဝ်ၵႂၢႆး" ။

တိုင်း

တီႈဢၼ်ၼမ်ႉၵႂႃႇၶွၼ်ႈတုမ်ႊၵၼ် ပဵၼ်ယႂ်ႇပဵၼ်ၵႂၢင်ႈပဵၼ်လိုၵ်ႉသေ တွၼ်ႊလၢႆႇၼမ်ႉတၢင်ႇတီႈၼႆႉ ႁွင်ႉဝႃႈ "တိုင်း"၊ "တိုင်းၼမ်ႉ" ၼႆႉ တၢင်းဢၼ်သၢႆၼမ်ႉ လႆၵႂႃႇၶွၼ်ႈယိုင်ႈၵၼ်ဝႆႉသေတီႈတီႈသေ ပဵၼ်ဝႆႉၵႂၢင်ႈလိုၵ်ႉၼိမ်ဢိူင်ႇဝႆႉၼၼ်ႉ ႁွင်ႉဝႃႈ "တိုင်း" ၼႆယဝ်ႉ။

ၼွင်

တိုင်းၼမ်ႉယႂ်ႇၵႂၢင်ႈလူင်လၢင် ဢၼ်ပဵၼ်တီႈၼမ်ႉၶွၼ်ႈတုမ်ႊၵၼ်ဝႆႉၼမ်လၢႆၼႃႇၼႃႇၼၼ်ႉ လႆႈႁွင်ႉဝႃႈ "ၼွင်" ။ တီႈဢၼ်ပဵၼ်တီႈၼမ်ႉၶဝ် ၸူးလုမ်းတုမ်ႊၶွၼ်ႈၵၼ်ဝႆံတင်းၼမ်ၼႆႉ လႆႈဝႃႈ "ၼွင်" ယဝ်ႉ။

တၢတ်ႇ

တၢင်းဢၼ်ၼမ်ႉႁွင်ႊ၊ မႄႈၼမ်ႉၶဝ် လႆၵႂႃႇထိုင်တီႈလႃႇၵၢၼ်ႉလႂ်၊ ႁိုၵ်းၸၼ်းလႂ်သေ လႆႈပုင်ႈလူင်းၵႂႃႇၼၼ်ႉ လႆႈႁွင်ႉဝႃႈ "တၢတ်ႇ" ၼႆယဝ်ႉ။ (ၼမ်ႉၵႄးယႂ်ႇလႆပုင်ႈတူၵ်းသႂ်ႇ တီႈတႅမ်ႇၼႃႇၼၼ်ႉလႄႈ တၢတ်ႇၵေႃႈ ယႂ်ႇၵႂႃႇၼၼ်ႉ လႆႈႁွင်ႉဝႃႈ "တၢတ်ႇယႂ်ႇ"။ မိူင်းတႆးႁဝ်းၼႆႉ မီးတၢတ်ႇၼမ်လၢႆ။ ၼႂ်းၶဝ်ၼၼ်ႉ တၢတ်ႇၵဵင်းတွင်း၊ တၢတ်ႇႁၢႆးပႃၶဝ်ၼႆႉ ပဵၼ်တၢတ်ႇယႂ်ႇသေ ႁၢင်ႊလီၸိုဝ်ႈလိုဝ်းလင်ႊတေႉတေႉယဝ်ႉ။ တီႈထုင်ႉမၢဝ်းသမ်ႉ မီးတၢတ်ႇၽီႇႁႆႈ ဢၼ်ဝႃႈၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ တီႈႁိမ်းလႃႈသဵဝ်ႈသမ်ႉ မီးတၢတ်ႇၽွင်၊ ၼမ်ႉတူၵ်းတၢတ်ႇမၢၼ်ႈသၢင်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ)။

သူပ်းၼမ်ႉ

တီႈဢၼ်ၼမ်ႉႁွင်ႊဢွၼ်ႇ လႆၶဝ်ႈၼမ်ႉႁွင်ႊလူင်၊ တီႈဢၼ်ၼမ်ႉၵႄးဢွၼ်ႇ လႆၶဝ်ၸူးၼမ်ႉမႄႈလူင်ၼၼ်ႉ ႁွင်ႉဝႃႈ "သူပ်းၼမ်ႉ"၊ "သူပ်းပွင်ႇ" ၼႆယဝ်ႉ။ မိူၼ်ၼင်ႇ တီႈၵႄးၼမ်ႉတဵင်း လႆပွင်ႇၶဝ်ႈၸူးၼမ်ႉၶူင်းၼၼ်ႉ ႁွင်ႉဝႃႈ "သူပ်းၼမ်ႉတဵင်း" ၼႆယဝ်ႉ။ ဝဵင်းဢၼ်တင်းဝႆႉ တီႈၼမ်ႉပေႃႉ ပွင်ႇၼမ်ႉတူႈၼၼ်ႉၵေႃႈ ၸင်ႇလႆႈႁွင်ႉဝႃႈ ဝဵင်းဢုမ်းပွင်ႇသီႇပေႃႉၼႆယဝ်ႉ။ သႅၼ်ဝီသမ်ႉ ပဵၼ်ဝဵင်းသူပ်းပၢင်ပွင်ႇ၊ ၸေႊဢူသမ်ႉ ပဵၼ်ဝဵင်းသူပ်းႁႅဝ်ပွင်ႇ… လႂ်ယဝ်ႉ။

ထုင်ႉ

ပၢင်ႇပဵင်း ဢမ်ႇၼၼ် ၵူင်မိူင်း ဢၼ်မီးႁိမ်းၾၢင်ႇၼမ်ႉၶဝ်ၼၼ်ႉ လႆႈႁွင်ႉဝႃႈ "ထုင်ႉ"။ ပဵၼ်တီႈမီးၽုၼ်ႇငႂ်ႈလီလႄႈ ၽုၵ်ႇသွမ်ႈၵေႃႈ ၸၢင်ႊလႆႈၶွၼ်ႇမၢၵ်ႇတေႉၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ထုင်ႉၵိုၵ်းပိုၼ်းၼႂ်းမိူင်းတႆးပဵၼ် ထုင်ႉမၢဝ်း၊ ထုင်ႉသႅၼ်ဝီ၊ ထုင်ႉၼမ်ႉပွင်ႈ၊ ထုင်ႉၼမ်ႉၶိုၼ်၊ ထုင်ႉပူင်း၊ ထုင်ႉၼွင်ႁၢႆးယႃႈ ၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။

ၾင်ႇၼမ်ႉ

ၼႃလိၼ် ဢၼ်သုတ်းတိူၵ်ႈၸပ်းဝႆႉ ၼမ်ႉႁွင်ႊ၊ ၼမ်ႉၵႄးၶဝ်ၼၼ်ႉ လႆႈႁွင်ႉဝႃႈ "ၾင်ႇၼမ်ႉ" ၼႆယဝ်ႉ။

ၾၢင်ႇၼမ်ႉ

လိၼ်ႇႁၢတ်ႇဢၼ်ႁၢမ်ႉပဵင်း ဢၼ်ဢႅပ်ႈၸပ်းၼမ်ႉၵႄး၊ ၼမ်ႉလူင် ၼမ်ႉပၢင်ႇလၢႆၶဝ်ၼၼ်ႉသမ်ႉ ႁွင်ႉဝႃႈ "ၾၢင်ႇၼမ်ႉ" ၼႆယဝ်ႉ။

ၾၢင်ႇပၢင်ႇလၢႆႇ

ၼႃႇလိၼ်ပဵၼ်ႁၢတ်ႇ ဢၼ်ႁမ်ႉပဵင်း ဢၼ်မီးၸပ်းပၢင်ႇလၢႆၼၼ်ႉသမ်ႉ ႁွင်ႉဝႃႈ "ၾၢင်ႇပၢင်လၢႆႇ" ၼႆယဝ်ႉ။

ႁၢတ်ႇ

ဢွင်ႈတီႈပဵင်းဢွၼ်ႇ ဢၼ်မီးလိၼ်သၢႆးလေႃးလႄး တီႈႁိမ်းၾၢင်ႇၼမ်ႉၶဝ်ၼၼ်ႉ လႆႈႁွင်ႉဝႃႈ "ႁၢတ်ႇ" ၼႆယဝ်ႉ။

ႁၢတ်ႇပၢင်ႇလၢႆႇ

ဢွင်ႈတီႈႁၢမ်ႉပဵင်း ပဵၼ်လိၼ်သၢႆး ဢၼ်မီးဢႅပ်ႈၸပ်းၾၢင်ႇပၢင်ႇလၢႆႇၼၼ်ႉ ႁွင်ႉဝႃႈ "ႁၢတ်ႇပၢင်ႇလၢႆႇ" ၼႆယဝ်ႉ။

ငွၵ်းပၢင်ႇလၢႆႇ

ဢွင်ႈတီႈ ၾၢင်ႇၼမ်ႉပၢင်ႇလၢႆႇ ဢၼ်ၶိုၼ်းဝၢႆႇၼႃႈၾၢင်ႇၼမ်ႉၶဝ်သေ မႃးတေႃႇၵၼ်ၶိုၼ်းၼၼ်ႉ ႁွင်ႉဝႃႈ "ငွၵ်းပၢင်ႇလၢႆႇ" ၼႆယဝ်ႉ။ (ၼင်ႇ ငွၵ်းပၢင်ႇလၢႆႇ မုတ်ႉတမႃ - ငွၵ်းတႃႈမၢဝ်း)

ဢၢဝ်ႇပၢင်ႇလၢႆႇ

သၢႆၾၢင်ႇၼမ်ႉပၢင်ႇလၢႆ ဢၼ်ဢမ်ႇၵူတ်ႉဢမ်ႇဝၢႆႇၶိုၼ်းသေ ဢူင်ႉယၢဝ်းလူင်ၵႂႃႇၼၼ်ႉ လႆႈႁွင်ႉဝႃႈ "ဢၢဝ်ႇပၢင်ႇလၢႆႇ" ၼႆယဝ်ႉ။ (ၼင်ႇ - ဢၢဝ်ႇပၢင်ႇလၢႆႇ ပႅင်းၵလ်း/ပိင်းၵလႃး)။

တိုဝ်ႉၸၼ်း

တီႈၾင်ႇၼမ်ႉဢၼ်ၸၼ်း၊ ၾင်ႇပၢင်ႇလၢႆႇၸၼ်း၊ ႁႅင်းၼမ်ႉ ၽူၺ်းၼမ်ႉထွင်းႁႅင်း၊ ၵူၼ်းဢမ်ႇၸၢင်ႊၵႂႃႇလႄႇလဵၼ်ႈထင်သဝ်းလႆႈၼၼ်ႉ ႁွင်ႉဝႃႈ "တိုဝ်ႉၸၼ်း" ။

ၽိုၼ်ဢိင်

(ဢိင်ၼႂ်းပပ်ႉ ငဝ်ႈပိုၼ်ႉပၢႆးလႅင်ႊမိူင်း မၢႆ (ၵ)၊ ၸုမ်းမေႃသွၼ်တႃႇၽိုၵ်းၽွၼ်ႉလိၵ်ႈလၢႆးတႆး၊ ဢမ်ႇမီးဝၼ်းထီႈ ) ထႅမ်းပလဵတ်ႉ:ထႅမ်လွင်ႈတၢင်း