ႁိူဝ်းမိၼ်

ႁိူဝ်းမိၼ်ဢၼ်ဝႃႈၼႆႉ ပိၵ်ႉသမ်ႉၼၵ်းသေလူမ်းသေတႃႉ ပဵၼ်ၶိူင်ႈသႂ်ႇၸၢၵ်ႈ ဢၼ်မိၼ်လႆႈၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ တႃႇတေမိၼ်လႆႈၼၼ်ႉ လႆႈမီးပိၵ်ႇသွင်ၽၢႆႇ။ ၸွမ်းလူၺ်ႈ ၸၢၵ်ႈဢၼ်ႁၢင်ႈႁႅၼ်းသႂ်ႇၼၼ်ႉသေ ၸင်ႇပဵၼ်မႃး ႁိူဝ်းမိၼ်ၵျႅၵ်ႉ၊ ႁိူဝ်းမိၼ်ၽတ်ႉလူမ်းၼႆယူႇ။ ႁိူဝ်းမိၼ်ဢၼ်ဝႃႈၼႆႉ ၵမ်ႉပႃႈၼမ် မၼ်းလႆႈမိၼ်ၶိုၼ်ႈမိၼ်လူင်း တမ်ႈတီႈ ဝၢင်းႁိူဝ်းမိၼ် ဢၼ်ႁဵတ်းဝႆႉၼၼ်ႉသေ ၵိုတ်းလိုဝ်ႈသဝ်း တီႈဝၢင်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

First flight2

The Oregon Aero plane showing clean lines on a flyby (7674367944)

ပိုၼ်းႁိူဝ်းမိၼ်

တင်ႈတႄႇ ၸဵမ်မိူဝ်ႈမိုၼ်ႉသိုၼ်းၵွၼ်ႇ ၵူၼ်းႁဝ်းတင်းလၢႆ ယၢမ်ႈဢွၵ်ႇၸႂ် ၶႂ်ႈမိၼ်ၼိူဝ်ၽ ၼိူဝ်ၵၢင်ႁၢဝ် ၸိူင်ႉၼင်ႇၼူၵ်ႉၸိူဝ်းၼၼ်ႉမႃးယူႇ။ ၽူႈလူင်ႉပၢႆးသၢႆႊလႄႈ မေႃၸၼ်ႁၢင်ႈလူင် လီယူဝ်ႇၼႃႇတူဝ်ႇ တႃႇဝိၼ်ႇၶျီႇၼႆႉ ပဵၼ်ၽူႈဝူၼ်ႉႁႃ လွၵ်းလၢႆး တႃတေမိၼ် ၼႂ်းလူမ်း ၵေႃႉဢွၼ်တၢင်းသုတ်းသေတၵေႃႈ မၼ်းဢမ်ႇလႆႈႁဵတ်းသၢင်ႈ လွင်ႈၵၢၼ်မိၼ်မႃး။ မိူဝ်းပီႁူဝ်ပၢၵ်ႇ 15 ၼၼ်ႉ ၵူၼ်းၵမ်ႉၼမ် ႁဵတ်းႁၢင်ႈပိၵ်ႇၼူၵ်ႉ၊ ၶူၼ်ၼူၵ်ႉ မႃးသႂ်ႇတီႈမိုဝ်း တီႈတူဝ်သေ လုၵ်ႉတီႈၼိူဝ်ၸွမ်ႁိူၼ်း ၸိၵ်းလွႆသေလႄႈ မိၼ်လူင်းတူၺ်းသေ လႆႈဢဝ်သၢႆၸႂ် လူႉသုမ်းမႃးၵေႃႈ မီးမႃးတင်းၼမ်ၼႆယဝ်ႉ။ ထိုင် 1680 ၼီႈ ၵေႃႉဢၼ်ၸိုဝ်ႈဝႃႈ ပေႃႇရႄႇလီႇ ၸင်ႇမႃး ၼပ်ႉသွၼ်ႇ ၼႄဝႃႈ “တႃႇၵူၼ်းၼိုင်ႈၵေႃႉ တေမိၼ်လႆႈ ၼႂ်းလူမ်း ၸိူင်ႉၼင်ႇၼူၵ်ႉၼႆႉ လူဝ်ႇလႆႈမီး ဢဵၼ်ၼူ ဢၼ်ပၼ်ႁႅင်း ၶတ်းလူမ်းလႆးၼၼ်ႉယူႇ” ၼႆယဝ်ႉ။ “ဢဵၼ်ၼူ တႃႇပၼ်ႁႅင်းလႆး ၸိူင်ႉၼၼ်ၸိုင် ပုၼ်ႈၵူၼ်းၵေႃႉဢၼ်ၼၵ်း 140 ပွင်ႇၼႆႉ တေလႆႈမီး တၢင်းၵႂၢင်ႈ ၼႃႈဢူၵ်း 6 ထတ်း၊ ပေႃႈမိူၼ်ပိူင်ၶွတ်ႇၽွတ်ႈ ႁၢင်ႈၵူၼ်းယူဝ်းယူဝ်းၵူၺ်းတႄႉ တႃႇဝႃႈ တေမိၼ်လႆႈၼႆႉ မၼ်းတၵ်းဢမ်ႇပဵၼ်လႆႈ” ၼႆလႄႈ ၵူၼ်းတင်းလၢႆ ၸင်ႇတေယွမ်းၵိုတ်း လွင်ႈသႂ်ႇႁၢင်ႈပိၵ်ႇသေ မိၼ်တူၵ်းၼၼ်ႉယူႇ” ၼႆယဝ်ႉ။

ဝၢႆးသေ ပွင်ႇၸႂ်ဝႃႈ “ပိူင်ပဵၼ် တူဝ်ၶိင်းၵူၼ်းၼႆႉ ဢမ်ႇၸႂ်ႈတေမိၼ်လႆး မိူၼ်ၼူၵ်ႉ” ၼႆၼၼ်ႉ ၸင်ႇဢွၼ်ၵၼ် ဝူၼ်ႉႁႃ လဵပ်ႈႁဵၼ်းတူၺ်း လွၵ်းလၢႆး တႃႇတေဢဝ် တၢင်းၸွႆႈထႅမ် ၶိူင်ႈၶူဝ်းၶွင် သေဢၼ်ဢၼ်သေ မိၼ် ၼႆယဝ်ႉ။ ၵေႃႉဢၼ်တမ်းဝၢင်း ပူၵ်းတင်ႈၵႂႃႇ ပိူင်ၶၢမ်,ငဝ်ႈႁိူဝ်းမိၼ် ဢွၼ်တၢင်းသုတ်းပိူၼ်ႈၼႆႉ ပဵၼ်ၵူၼ်းၶိူဝ်း ဢင်းၵိတ်ႉ ၵျေႃႉၵႄႇလီႇ ဢၼ်ဝႃႈၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၵျေႃႉၵႄႇလီႇ လဵပ်ႈႁဵၼ်း ၶူၼ်ႉၶႂႃႉ လွင်ႈၼူၵ်ႉ တူင်ႉၼိုင်ၼႂ်းလူမ်းလီလီသေယဝ်ႉ ထိုင်မိူဝ်ႈ 1804 ၼီႈလႄႈ 1809 ၼီႈၼၼ်ႉ ၸင်ႇၶူင်ဢွၵ်ႇ လႅင်မိၼ်ဢွၼ်ႇ (ႁိူဝ်းမိၼ်ဢွၼ်ႇ) ဢၼ်ဢမ်ႇပႃးၸၢၵ်ႈသေ ၸၢမ်းတူၺ်းမႃးယူႇယဝ်ႉ။

ၵျေႃႉၵႄႇလီႇ ႁဵတ်းတူၺ်း ႁိူဝ်းမိၼ် ပိူင်ႁၢင်ႈ ၵူႈမဵဝ်းမဵဝ်းသေ ၸၢမ်းမိၼ်တူၺ်းမႃး လၢႆလၢႆပွၵ်ႈယဝ်ႉ။ ၽိူဝ်ႇထိုင် 1812 ၼီႈ မၼ်းၸင်ႇ တၢင်ႇၽိုၼ်တႅမ်ႈလၢတ်ႈၼႄ ၼိူဝ်ပပ်ႉဝႆႉ “သၽေႃးတြႃး လွင်ႈတူင်ႉၼိုင် ၵႂႃႇမႃးၼႂ်းလူမ်း” ၸွမ်းၼင်ႇ မၼ်းႁၼ်ထိုင်၊ ယၢမ်ႈထူပ်းၸိူဝ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ဝၢႆးမႃး ပပ်ႉၽိုၼ် ၸိူဝ်းမၼ်းတႅမ်ႈၼၼ်ႉ ပဵၼ်ငဝ်ႈသိူဝ်ႇ ပၺ်ႇၺႃႇလႅင်မိၼ် ဢၼ်ႁွင်ႉဝႃႈ ဢႄႇရူဝ်ႇတၢႆးၼမိၵ်ႉ Aerodynamic ၼၼ်ႉယူႇယဝ်ႉ။

လႅင်မိၼ် ၸိူဝ်းဢၼ်ၵျေႃႉၵႄႇလီႇ ၶူင်ဢွၵ်ႇၸိူဝ်းၼၼ်ႉ သင်ၸိူဝ်ႉသႂ်ႇၸၢၵ်ႈသေမိၼ်ၸိုင် တေပဵၼ်ၵၢၼ်ယူႇၼႆ ဢွၼ်ၵၼ် ဝူၼ်ႉမႅၼ်ႈယူႇသေတႃႉ တႃႇတေႁဵတ်းမေႃႇတႃႇ ပၼ်ႇပၼ်ၽတ်ႉလူမ်း ႁႂ်ႈမီးႁႅင်း ၵိုင်ႇတၢၼ်ႇလႆႈၼၼ်ႉ ဢမ်ႇဢွၼ်ႁႃႁၼ်လွၵ်းလၢႆးမၼ်းလႆႈမႃး။ မိူဝ်ႈၼၼ်ႉ ၵူၺ်းမီး ၸၢၵ်ႈဢိၼ်ႇၵျိၼ်ႇ ၵႂၼ်းၼမ်ႉမႆႈ ဢၼ်ၵျဵမ်းဝၢတ်ႉ ႁဵတ်းဢွၵ်ႇၼၼ်ႉသေ ဢိၼ်ႇၵျိၼ်ႇၼၼ်ႉသမ်ႉ ၼၵ်းၼႃႇလႄႈ တႃႇတေ ဢဝ်မႃးၸႂ်ႉတိုဝ်းတႄႉတႄႉၵေႃႈ သမ်ႉဢမ်ႇပဵၼ်လႆႈ ငၢႆႈငၢႆႈ။

မိူဝ်ႈ 1894 ၼီႈ ၵေႃႉဢၼ်ၸိုဝ်ႈဝႃႈ မႅၵ်ႇသိၼ်ႇၼႆၼၼ်ႉ ဢဝ်ၸၢၵ်ႈဢိၼ်ႇၵျိၼ်ႇ ၵႂၼ်းၼမ်ႉမႆႈ ဢွၼ်ႇလုၵ်ႈၼိုင်ႈ ဢၼ်ထုတ်ႈႁႅင်းမႃႉ 180 တူဝ်လႆႈၼၼ်ႉ တၢင်ႇၼိူဝ်လႅင်မိၼ်သေ ၸၢမ်းမိၼ်တူၺ်းယဝ်ႉ။ ႁႅင်းၸၢၵ်ႈၼၼ်ႉ ပိၵ်ႉသမ်ႉဝႃႈ မီးသၢႆငၢႆ တႃႇတေယုၵ်ႉႁိူဝ်းမိၼ် ဢၼ်ၼၵ်းသၢမ်တၢၼ်ႇပၢႆၶိုင်ႈ မိၼ်ၶိုၼ်ႈၵႂႃႇလႆႈသေတႃႉၵေႃႈ မၼ်းၵူၺ်း ၸၢမ်းမိၼ်ၸပ်း ၼိူဝ်လိၼ်သေ ထိင်းႁေႃႈၵႂႃႇ ၸိူဝ်ႉၼၼ်ၵူၺ်း။ ယဝ်ႉသေၼၼ်ႉၵေႃႈ မၼ်းဢမ်ႇသိုပ်ႇၶတ်းၸႂ် ၶူၼ်ႉၶႂႃႉလွင်ႈႁိူဝ်းမိၼ်ထႅင်ႈယဝ်ႉ။

မိူဝ်ႈ 1896 ၼီႈ ၵေႃႉဢၼ်ၸိုဝ်ႈဝႃႈ ဢွတ်ႇတူဝ်ႇလီႇလီၼ်ႇတႄႇ ၼႆၼၼ်ႉၵေႃႈ ႁဵတ်းသၢင်ႈလႅင်မိၼ် ၵလၢႆႇတႃႇ (ဢၼ်ဢမ်ႇမီးၸၢၵ်ႈ)သေ တၢမ်တူဝ်မၼ်း ၶိုၼ်ႈႁေႃႈ မိၼ်တူၺ်း 2000 ပွၵ်ႈပၢႆပၢႆ ၼႆယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈ 1896 ၼီႈ လိူၼ်ဢေႃးၵၢတ်ႉသ်ၼၼ်ႉ လႅင်မိၼ်ၵလၢႆႇတႃႇ ဢၼ်မၼ်းၶီႇမႃးၼၼ်ႉ ၵႂႃႇၽႃႇၺႃးမႅၼ်ႈ လူမ်းလိဝ်လင်သေယဝ်ႉ လုၵ်ႉတီႈ တၢင်းသုင် 50 ထတ်းသေ လႆႈတူၵ်းလႅဝ် လူႉတၢႆၵႂႃႇယဝ်ႉ။ ၵူၼ်းၵေႃႉၼႆႉ ပဵၼ် ၽူႈဢၼ် တမ်းသိူဝ်ႇပၼ် ပၺ်ႇၺႃႇ ဢၼ်ၵဵဝ်ႇလူၺ်ႈ လွင်ႈၶပ်းႁေႃႈ မႅတ်ႇထိင်း ႁိူဝ်းမိၼ်သေ ၵေႃႉဢၼ်တၢႆဢွၼ်တၢင်းသုတ်း ၵွပ်ႈႁိူဝ်းမိၼ် ယၢတ်ႇတူၵ်းၵေႃႈၸႂ်ႈယဝ်ႉ။

ၼႂ်းၸိူဝ်း ႁႃလွၵ်းလၢႆး ၶူင်ဢွၵ်ႇ ႁိူဝ်းမိၼ်ၼႆႉ ၵေႃႉဢၼ်လမ်ႇလွင်ႈထႅင်ႈ ၵေႃႉၼိုင်ႈတႄႉ ပဵꧣ် တွၵ်ႇတိူဝ်ႇ လိၼ်ႇၵလီႇယဝ်ႉ။ မၼ်းၼႆႉ လဵပ်ႈႁဵၼ်းတူၺ်း သဵၼ်ႈသၢႆလူမ်းထွင်းလႄႈ ႁႅင်းယုၵ်ႉလူမ်းၸိူဝ်းၼႆႉသေယဝ်ႉ ၸင်ႇမႃးဝူၼ်ႉထိုင် တႃတေဢဝ် ပိူင်သၽေႃး ဢၼ်ၽူႈလူင်ႉပၢႆးသၢႆႊ ပႃႇၼူဝ်ႇလီႇ ၶူၼ်ႉႁႃႁၼ်ၼၼ်ႉ မႃးၸႂ်ႉတိုဝ်း တီႈလွင်ႈႁိူဝ်းမိၼ်ယဝ်ႉ။ ပိူင်သၽေႃး ပႃႇၼူဝ်ႇလီႇ လၢတ်ႈဝႆႉဝႃႈ “မိူဝ်ႈလူမ်းၶၢႆႉၼိုင်ယူႇၼႆႉ ပေႃးဝႃႈ ႁႅင်းလႅၼ်ႈလူမ်းဝႆးတိူဝ်းၼႆ ႁႅင်းတဵင်လူမ်း ယွမ်းလူင်းသေ ပေႃးဝႃႈ ႁႅင်းလႅၼ်ႈလူမ်း ထိူင်းယွမ်းၼႆ ႁႅင်းတဵင်လူမ်း သုင်ၶိုၼ်ႈ” ၼႆယဝ်ႉ။ ဢိင်ၼိူဝ် သၽေႃးၼႆႉသေ တွၵ်ႇတိူဝ်ႇ လိၼ်ႇၵလီႇ မႃးၶူင်ဢွၵ်ႇ ႁိူဝ်းမိၼ် ဢၼ်ပိၵ်ႇမၼ်း မီးဝႆႉပိူင်ႁၢင်ႈ ၽၢႆႇၼိူဝ်ၵွင်ႇသေ ၽၢႆႇတႂ်ႈ ၽႅပ်ႉဝႆႉယဝ်ႉ။ ပေႃးႁဵတ်းၸိူင်ႉၼႆၵွၼ်ႇ လူမ်းဢၼ်လတ်းၶၢမ်ႈ ပိၵ်ႇမၼ်းၵႂႃႇၼၼ်ႉ တၢင်းၼိူဝ် တေဝႆးလိူဝ်တၢင်းတႂ်ႈသေ ႁႅင်းတဵင်လူမ်း တၢင်းတႂ်ႈၼႆႉ ယႂ်ႇသုင်လိူဝ် ႁႅင်းတဵင်လူမ်း တၢင်းၼိူဝ်မႃး ၸွမ်းၼင်ႇ သၽေႃးတြႃး ပႃႇၼူဝ်ႇလီႇၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ သၽေႃးတြႃး ဢၼ်ယုၵ်ႉဢဝ် ႁိူဝ်းမိၼ် ၶိုၼ်ႈသုင်ၵႂႃႇ ဢၼ်ဝႃႈၼၼ်ႉ ပဵၼ်ၼႆႉ ၵမ်းလဵဝ်ယဝ်ႉ။

တွၵ်ႇတိူဝ်ႇ လိၼ်ႇၵလီႇၼႆႉ ၼင်ႇႁိုဝ် တေၵေႃႇသၢင်ႈ ႁိူဝ်းမိၼ် ဢၼ်တေတၢင်ႇၵူၼ်းသေ မိၼ်ၵႂႃႇလႆႈၼၼ်ႉ ၼပ်ႉၼပ်ႉသွၼ်ႇသွၼ်ႇ ၵူႈၶိုၼ်းဝၼ်းယူႇ။ ထိုင်မိူဝ်ႈ 1903 ၼီႈ လိူၼ်ၵျၼ်ႇၼဝႃႇရီႇ 7 ဝၼ်း မၼ်းၸင်ႇ ၸၢမ်းတူၺ်း ႁိူဝ်းမိၼ်မၼ်း ဢၼ်သႂ်ႇဝႆႉ ၸၢၵ်ႈဢိၼ်ႇၵျိၼ်ႇ ၼမ်ႉမၼ်းထၢတ်ႈၼၼ်ႉ လုၵ်ႉတီႈ ၵႄႈၼမ်ႉပူဝ်ႇတူဝ်ႇမႅၵ်ႉသေ မိၼ်ၸၢမ်းတူၺ်းယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈႁိူဝ်းမိၼ် ၸမ်ယုၵ်ႉၶိုၼ်ႈၼၼ်ႉ ၵၼ်းလူၼ်ႈၼိုင်ႈ ဢၼ်ၵမ်ႉပိၵ်ႇမၼ်း ႁၵ်းၵႂႃႇလႄႈ ဢဝ်ႁိူဝ်းမိၼ် တူၵ်းၶဝ်ႈၼႂ်းၼမ်ႉၵွႃႇယဝ်ႉ။ ထိုင် 1903 ၼီႈ လိူၼ်တီႇသႅမ်ႇပိူဝ်ႇ 8 ဝၼ်းမႃး ဢဝ်ႁိူဝ်းမိၼ်မၼ်းသေ ၶိုၼ်းမိၼ်ၸၢမ်းတူၺ်း တီႈၼိူဝ်ၵႄးၼမ်ႉၼၼ်ႉထႅင်ႈၵေႃႈ ပိၵ်ႇမၼ်း ႁၵ်းၵႂႃႇထႅင်ႈယဝ်ႉ။ တႃႇတေ ၸၢမ်းထႅင်ႈၵေႃႈ ၵွပ်ႈဢမ်ႇမီးငိုၼ်းယဝ်ႉလႄႈ မၼ်းၸင်ႇယွၼ်ႇၸႂ်ပႅတ်ႈယဝ်ႉ။

တီႈတႄႉမၼ်း လွင်ႈတွၵ်ႇတိူဝ်ႇ လိၼ်ႇၵလီႇ ဢမ်ႇယဝ်ႉတူဝ်ႈၵႂႃႇၼႆႉ ၵွပ်ႈမၼ်း ဢမ်ႇပႆႇလႆႈႁဵတ်း ပိူင်ၸႅတ်ႈၸၢမ်းမၼ်း တႅတ်ႈတႅတ်ႈၼႅတ်ႈၼႅတ်ႈၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ႁိုင်မႃးထႅင်ႈ 11 ပီ၊ မိူဝ်ႈပီ 1914 ၵေႃႉဢၼ်ၸိုဝ်ႈဝႃႈ ၵလိၼ်းၵႃးတိတ်ႉ ၸင်ႇဢဝ် ႁိူဝ်းမိၼ်ၼၼ်ႉသေ ၶိုၼ်းမိၼ်ၶၢမ်ႈပူၼ်ႉလႆႈ ၼိူဝ်ဝႅဝ်ႇၼမ်ႉ ၵီႇယူႇၵႃး လႆႈလီလီငၢမ်းငၢမ်းယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈၽွင်းၼၼ်ႉ ၼႂ်းပိုၼ်း ၽူႈၸိူဝ်းဢၼ် ၶတ်းၸႂ်ၸၢမ်းမိၼ်တူၺ်း ႁိူဝ်းမိၼ်ၼႆႉ ၶျႃႇၼူႉလႄ ႁႃႇရိင်း ၶႃသွင်ၵေႃႉၵေႃႈ ၶဝ်ႈပႃးဝႆႉယူႇ။ ၶျႃႇၼူႉလႄႈ ႁႃႇရိင်း ၽူႈလူင်ႉပၢႆးၸၢၵ်ႈ သွင်ၵေႃႉၼႆႉ ၶူၼ်ႉႁႃ ႁဵတ်းဢွၵ်ႇ ႁိူဝ်းမိၼ် ဢၼ်သၢင်ႈဝႆႉ ႁၢင်ႈၽၢင် ၵူႈလၢႆၸိူဝ်ႉသေ ၸၢမ်းမိၼ်မႃးၵေႃႈ ဢမ်ႇထိုင်တီႈထိုင်တၢင်းမႃး။

မိူဝ်ႈပၢၼ်ၼၼ်ႉ ပဵၼ်ပၢၼ်ၵူၼ်းတင်းလၢႆ ဢွၼ်ၵၼ် ၶဝ်ႈၸႂ် လွင်ႈႁိူဝ်းမိၼ်ယူႇ။ ၽွင်းၼၼ်ႉ ပီႈၼွင်ႉသွင်ၵေႃႉ ဢၼ်ၸိုဝ်ႈဝႃႈ ဝီႇပႃႇရၢႆႉလႄႈ ဢေႃႇဝီးရၢႆႉ ၶႃၵေႃႈ မီးတၢင်းသူင်ၸႂ် ၼိူဝ်လွင်ႈႁိူဝ်းမိၼ်တႄႉတႄႉ။ မိူဝ်ႈပီၶရိတ်ႉ 1900 တဵမ်ၼၼ်ႉ ၶႃသွင်ပီႈၼွင်ႉ ဢဝ်တၢင်းႁူႉ ပၢႆးၸၢၵ်ႈ ဢၼ်လႆႈႁူႉမေႃမႃး တီႈႁူင်းငၢၼ်း လႅင်တိၼ် (ရူတ်ႉထိပ်ႇ) တီႈဢၼ် ၶဝ်ႁဵတ်းၵၢၼ်ၼၼ်ႉသေ ၶူင်ဢွၵ်ႇလႅင်မိၼ် ၵလၢႆႇတႃႇတူၺ်း လမ်းၼိုင်ႈယဝ်ႉ လမ်းၼိုင်ႈ ႁဵတ်းၼၼ်ယူႇယဝ်ႉ။ ၶဝ်ဢဝ်ပိူင်ႁၢင်ႈ ႁိူဝ်းမိၼ်ဢွၼ်ႇ ပွႆႇမိၼ်ၸၢမ်းတူၺ်း ၼႂ်းႁူးထမ်ႈလူမ်း (ႁူးထမ်ႈ ဢၼ်ႁဵတ်းႁႂ်ႈ လူမ်းပဝ်ႇဝႆႉ မွၵ်ႈၼိုဝ်ႈၸူဝ်ႈမွင်း 30 လၵ်း) သေ လႆးႁႃႁၼ် လွၵ်းလၢႆး တႃႇတေၵႄႈလိတ်ႈ လွင်ႈၶွပ်ႈငမ်းႁိူဝ်းမိၼ်လႄႈ ပၼ်ႁႃၵူႈလွင်ႈလွင်ႈမႃး တင်းၼမ်ယဝ်ႉ။

ဢိင်ၼိူဝ် တၢင်းႁူႉ ၸိူဝ်းဢၼ်ၶဝ် ၸႅတ်ႈၸၢမ်းၼၼ်ႉသေ ၽိူဝ်ႇထိုင် 1903 ၼီႈ လိူၼ်တီႇသိမ်ႇပိူဝ်ႇ 17 ဝၼ်းမႃး ၶဝ်ၸၢမ်းဢဝ် ႁိူဝ်းမိၼ် ၵလၢႆႇတႃႇၼၼ်ႉ သႂ်ႇၸၢၵ်ႈဢိၼ်ႇၵျိၼ်ႇၼမ်ႉမၼ်းထၢတ်ႈသေ မိၼ်တူၺ်း တီႈၸႄႈတွၼ်ႈ ၵႃႇရူဝ်ႇလၢႆးၼႃး ပွတ်းႁွင်ႉယဝ်ႉ။ ၸၢၵ်ႈဢိၼ်ႇၵျိၼ်ႇ ဢၼ်သႂ်ႇဝႆႉၼၼ်ႉ မီးႁႅင်းမႃႉ 12 တူဝ်သေ ႁိူဝ်းမိၼ် မိၼ်ၶိုၼ်ႈၵႂႃႇ ၼိူဝ်လူမ်းလႆႈ တၢင်းႁိုင် 12 သိၵ်း (ၸႅၵ်ႉၵၢၼ်ႉ)ယဝ်ႉ။ လွင်ႈၼႆႉ ပဵၼ်ႁိူဝ်းမိၼ် ဢၼ်သႂ်ႇၸၢၵ်ႈမိၼ်ၶိုၼ်ႈၵႂႃႇလႆႈ ပွၵ်ႈႁူဝ်ပိုင်းသုတ်း ၼႂ်းၵမ်ႇၽႃႇၼႆႉယဝ်ႉ။ ဝၢႆးမႃး ၶဝ်လႆႈႁူႉ လွင်ႈသၽေႃးႁိူဝ်းမိၼ် ၶိုၼ်ႈၼိူဝ်ၵၢင်ႁၢဝ်ယဝ်ႉ သိုပ်ႇၶတ်းၸႂ် မႄးၵုမ်းထႅင်ႈသေလႄႈ ထိုင်ယၢမ်းမိၼ်ၸၢမ်းတူၺ်းထႅင်ႈ ၵမ်းထိသီႇတႄႉ လႆႈႁၼ် ၼႂ်းယၢမ်းၼိုင်ႈမဵတ်ႉ (မိၼိတ်ႉ)ၼႆႉ ႁိူဝ်းမိၼ် ႁွတ်ႈၶၢဝ်းတၢင်း 900 ထတ်းယဝ်ႉ။ ႁဵတ်းၼႆသေ တၢင်းၶတ်းၸႂ်ၵူၼ်းႁဝ်း တႃႇမိၼ်ၶိုၼ်ႈ ၼိူဝ်ၵၢင်ႁၢဝ်ၼႆႉ လႆႈဝႃႈ ထိုင်တီႈထိုင်တၢင်းမႃးယူႇတႄႉယဝ်ႉ။

ၵမ်းၼႆႉ ၵူၼ်းၶူင်းၵၢင်ႁဝ်း ၶတ်းတႃႉလူမ်းသေ လုၺ်းၶၢမ်ႈၼႂ်းပၢင်ႇလၢႆႇလူမ်း လႆႈယဝ်ႉ။ ၶူဝ်းၶွင် ဢၼ်ၼၵ်းလိူဝ်လူမ်းၼၼ်ႉ ယုၵ်ႉႁႂ်ႈပိဝ်မိၼ်ဝႆႉ ၼႂ်းလူမ်းၵေႃႈ ပွင်ပဵၼ်လႆႈယဝ်ႉ။ ရၢႆႉသွင်ပီႈၼွင်ႉၼႆႉ ၽိူဝ်ႇထိုင် 1905 ၼီႈ လိူၼ်သႅပ်ႇတိမ်ႇပိူဝ်ႇမႃး ႁႃႁၼ် လၢႆးမႅတ်ႇၵုမ်း ႁိူဝ်းမိၼ် တိူဝ်းလိူဝ်ၵဝ်ႇသေ ႁိူဝ်းမိၼ်ၶဝ်ၵေႃႈ မိၼ်လႆႈ ၶၢဝ်းတၢင်းၵႆမႃးတႄႉတႄႉယဝ်ႉ။

လွင်ႈၵၢၼ်မိၼ်ၼိူဝ်လူမ်း ႁွတ်ႈပွင်ႇၶၢဝ်းတၢင်းမႃး တၢၼ်ႇၼႆႉသေတႃႉၵေႃႈ ၵူၼ်းတင်းလၢႆၼႆႉ ၵႃႈၸူဝ်ႈၶဝ် ပႆႇႁၼ်တႂ်ႈတႃ တိုၼ်းဢမ်ႇယုမ်ႇလႃးလႃး။ ထိုင်မိူဝ်ႈ 1909 ၼီႈ ၵူၼ်းၶိူဝ်းၾရၢင်ႇသဵတ်ႈ ၵေႃႉၼိုင်ႈ ၸိုဝ်ႈဝႃႈ လူႇဝီႇပလႃႇရေႃႉ ၼႆၼၼ်ႉ ဢဝ်ႁိူဝ်းမိၼ် သႂ်ၽတ်ႉလူမ်းၼိုင်ႈဢၼ်သေ မိၼ်ၶၢမ်ႈပူၼ်ႉ ၼမ်ႉၵိဝ်ႇ ၵုၼ်ဢဵင်းၵလဵတ်ႈၵႂႃႇလႄႈ ၵူၼ်းတင်းလၢႆ ၸင်ႇဢွၼ်ၵၼ် တူင်ႉတိုၼ်ႇ သူၼ်ၸႂ် လွင်ႈႁိူဝ်းမိၼ်မႃး ႁႅင်းႁႅင်းယဝ်ႉ။

ႁဵတ်းၼႆသေ ထိုင်သုၵ်းၵမ်ႇၽႃႇ ပွၵ်ႈသွင်မႃးၼႆ ႁိူဝ်းမိၼ်ၼႆႉ လႆႈႁၼ်ဢဝ် ၸႂ်ႉတိုဝ်း တီႈၸွပ်ႇၶၢဝ်ႇ၊ ၸွပ်ႇယၢမ်းၸိူဝ်းၼႆႉယူႇယဝ်ႉ။ ဝၢႆးသေ သိုၵ်းယဝ်ႉၵႂႃႇ လႆႈႁၼ် ဢွၵ်ႇမႃး ပၢႆးတေႃႉသူင်ႇ ၵူၼ်းထွင်ႉထဵဝ်ႈၶဝ် ၸွမ်းသဵၼ်ႈတၢင်းလူမ်းယူႇ။ ပၢႆးသူင်ႇလိၵ်ႈ ၸွမ်းသဵၼ်ႈတၢင်းလူမ်းၵေႃႈ ပေႃႇဢွၵ်ႇမႃး ၸွမ်းၵမ်းလဵဝ်ယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈယၢမ်းၼၼ်ႉ ၵူၼ်းတင်းလၢႆ ဢွၼ်ၵၼ် ယိပ်းတိုဝ်း ပၢႆးသူင်ႇလိၵ်ႈ ၸွမ်းသဵၼ်ႈတၢင်းလူမ်း ၵႂၢင်ႈၵႂၢင်ႈၶႂၢင်ၶႂၢင်သေတႃႉ တႃႇတေ ဢွၵ်ႇၶၢဝ်းတၢင်း ၸွမ်းသဵၼ်ႈတၢင်းလူမ်းတႄႉ ဢမ်ႇပႆႇပေႃးႁတ်းၵွၼ်ႇ။ ထိုင်မိူဝ်ႈ 1927 ၼီႈ ၽူႈၶပ်းႁိူဝ်းမိၼ် လုၵ်ႉတီႈ မိူင်းဢမေႇရိၵၢၼ်ႇ လတ်းၶၢမ်ႈ ၼမ်ႉသမ်ႇမုတ်ႉတရႃႇ ဢတ်ႉတလၢၼ်းတိၵ်ႉသေ မိၼ်ၵႂႃႇၸူး မိူင်းဢိင်ႇၵလၢၼ်ႇလႄႈ ၵူၼ်းတင်းလၢႆ ၸင်ႇပွင်ႇၸႂ်ဝႃး “သဵၼ်ႈတၢင်းလူမ်းၼႆႉ ဢမ်ႇမီးၽေး ဢၼ်းတရၢႆး ၼင်ႇႁဝ်းထၢင်ႇၼၼ်ႉ “ၼႆယူယဝ်ႉ။

ၸဵမ်မိူဝ်ႈမိုၼ်ႉမိူဝ်ႈၵွၼ်ႇ ၵူၼ်းႁဝ်း ဢွၼ်ၵၼ် ၶတ်းၸႂ် ႁႂ်ႈမိၼ်လႆႈယူႇသေတႃႉ မိူဝ်ႈပီ 1903 ၼၼ်ႉတႄႉ ၵူၼ်းမိူင်းဢမေႇရိၵၢၼ်ႇ ပီႈၼွင်ႉသွင်ၵေႃႉ ဢၼ်ၸိုဝ်ႈဝႃႈ ရၢႆႉသွင်ပီႈၼွင်ႉၼၼ်ႉ ၶူင်ႁဵတ်းပဵၼ်လႆႈ ႁိူဝ်းမိၼ်သေ မိၼ်ၸၢမ်းတူၺ်းယဝ်ႉ။ ပီ 1905 ၼင်ႇၵဝ်ႇ ရၢႆႉသွင်ပီႈၼွင်ႉၼင်ႇၵဝ်ႇ ႁဵတ်းႁႂ်ႈၸၢင်ႈၵွၼ်းထိင်းသေ ၸၢမ်းႁေႃႈတူၺ်း ႁိူဝ်းမိၼ်ယဝ်ႉ။ ဝၢႆးသေ ဢွၼ်ၵၼ် ႁူႉလွင်ႈ ၼမ်ႉၵတ်ႉ ႁိူဝ်းမိၼ်ယဝ်ႉ ထိုင်မႃႈဝၢႆးသိုၵ်းၵမ်ႇၽႃႇ ပွၵ်ႈၵမ်းၼိုင်ႈ လွၵ်းလၢႆးပၢႆးပိင်ႇၺႃႇ ၽၢႆႇႁိူဝ်းမိၼ် ၶိုၼ်ႈယႂ်ႇမႃးယူႇ။ ထိုင်မႃး ပၢၼ်သိုၵ်းၵမ်ႇၽႃႇ ပွၵ်ႈၵမ်းသွင်ၸိုင် ႁိူဝ်းမိၼ်ၼႆႉ ၶဝ်ႈပႃး ၼႂ်းတွၼ်ႈၵၼ် ဢၼ်ပဵၼ်ပိူင်လူင်ယူႇယဝ်ႉ။ တႃႇႁိူဝ်းမိၼ်တေမိၼ်လႆႈၼႂ်းလူမ်းၼၼ်ႉ တေလႆႈမီး ပိၵ်ႇသွင်ဢၼ် ဢိၵ်ႇလူၺ်ႈ ၸၢင်ႈဢိၼ်ႇၵျိၼ်ႇမၼ်းယူႇ။ ၸၢၵ်ႈဢိၼ်ႇၵျိၼ်ႇၼၼ်ႉ ပဵၼ်ပုၼ်ႈတႃႇ ဢဝ်ႁိူဝ်းမိၼ် ၵႂႃႇၽၢႆႇၼႃႈ၊ ပိၵ်ႇသွင်ၽၢၵ်ႇၼၼ်ႉ သမ်ႉလူဝ်ႇလႆႈ ပဵၼ်ႁႅင်းၵမ်ႉလူမ်းလႄႈ ႁိူဝ်းမိၼ်ၼႆႉ ၸင်ႇတေမိၼ်လႆႈ ၼႂ်းလူမ်းယဝ်ႉ။

ႁိူဝ်းမိၼ်သိုၵ်း

ႁိူဝ်းမိၼ်သိုၵ်းဢၼ်ဝႃႈၼႆႉ ၶဝ်ႈပႃးၸိူဝ်း ႁိူဝ်းမိၼ်ပွႆႇမၢၵ်ႇ၊ ႁိူဝ်းမိၼ်တေႃႉသူင်ႇ၊ ႁိူဝ်းမိၼ်ထႅမ်ၼမ်ႉမၼ်း ၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈသိုၵ်းၵမ်ႇၽႃႇ ပွၵ်ႈၵမ်းၼိုင်ႈၼၼ်ႉတႄႉ ႁိူဝ်းမိၼ်ၼႆႉ ဢဝ်ၸႂ်ႉတိုဝ်း ပုၼ်ႈတႃႇ ၸွပ်ႇႁႃတူၺ်း ၽူႈၶဵၼ်ၵူၺ်းသေတႃႉ ထိုင်မႃး သိုၵ်းၵမ်ႇၽႃႇပွၵ်ႈသွင်တႄႉ ၶိုၼ်းမႄးၽိူမ်ႉႁႂ်ႈၸၼ်ႉသူင်မႃးလိူဝ်ၵဝ်ႇ၊ ဢဝ်လၢၵ်ႈၼၢၵ်ႈမႃးသႂ်ႇသေ ၸႂ်ႉယိုဝ်းသိုၵ်းယဝ်ႉ။ ထိုင် 1930 ၼီႈ ၵေႃႉဢၼ်ၸိုဝ်ႈ ဝိတ်ႉတႄးၼႆၼၼ်ႉ ၶူင်ဢွၵ်ႇ ၸၢၵ်ႈဢိၼ်ႇၵျိၼ်ႇၵျႅတ်ႉ (ဢမ်ႇပႃးၽတ်ႉလူမ်ႈ) မႃးထႅင်ႈလႄႈ တီႈမိူင်းၵျႃႇမၼီႇ ၸင်ႇၶူင်ဢွၵ်ႇလႆႈ ႁိူဝ်းမိၼ်တိုၵ်း ဢၼ်သႂ်ႇၸၢၵ်ႈဢိၼ်ႇၵျိၼ်ႇၵျႅတ်ႉ ၵမ်းဢွၼ်တၢင်းသုတ်းပိူၼ်ႈယဝ်ႉ။ ႁိူဝ်းမိၼ်ၵျႅတ်ႉ (Jet Plane) ၼႆႉၵေႃႈ မိူဝ်ႈသိုၵ်းၵမ်ႇၽႃႇ ပွၵ်ႈထိသွင်ၼၼ်ႉ တႃႇပွႆႇမၢၵ်ႇလႄႈသင်၊ တႃႇၸွပ်ႇၶၢဝ်ႇလႄႈသင် ၶဝ်ႈတၢင်းၸႂ်ႉတိုဝ်းမႃး ၼမ်တႄႉတႄႉ။ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ လွၵ်းလၢႆးပၢႆးပိင်ႇၺႃႇ ၶိုၼ်ႈယႂ်ႇမႂ်ႇသုင်မႃး လိူဝ်ႁႅင်းၼႃႇလႄႈ ႁိူဝ်းမိၼ်ၽဵတ်ႇ ဢၼ်ရေႇတႃႇ ဢမ်ႇလၢမ်းႁၼ်လႆႈၼၼ်ႉၵေႃႈ ၶူင်ႁဵတ်းပဵၼ်မႃးယူႇယဝ်ႉ။ Boeing, McDonnell Douglas ၸိူဝ်းၼႆႉ ပဵၼ်ၶွမ်ႇပၼီႇ ႁဵတ်းႁိူဝ်းမိၼ် ဢၼ်ၸိုဝ်ႈသဵင်ယႂ်ႇၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

ANA 777-300 Taking off from JFK

ႁိူဝ်းမိၼ်ၵူၼ်းမိူင်း

ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ ႁိူဝ်းမိၼ်ၼႆႉ ၽၢႆႇၼႃႈၵၢၼ်တေႃႉသူင် ၶူဝ်းၶွင်ၼၼ်ႉ မၼ်းၽႂ်ႈၽၢႆလႄႈ ၶဝ်ႈပဵၼ်လွင်ႈၼႃႈၵၢၼ်ယႂ်ႇလူင်မႃးယူႇ။ ႁိူဝ်းမိၼ်လူင် Boeing 747 ဢၼ်ၶွမ်ႇပၼီႇ ပူဝ်းယိင်းၶဝ် ႁဵတ်းဢွၵ်ႇမႃးၼၼ်ႉ ပဵၼ်ႁိူဝ်းမိၼ် ၸိုဝ်ႈသဵင်ယႂ်ႇ ၽၢႆႇတေႃႉသူင်ႇယဝ်ႉ။ ႁိူဝ်းမိၼ်ၶွၼ်းၶွတ်ႉ ဢၼ် British Aircraft Corporation ၶဝ်ႁဵတ်းၼၼ်ႉ ပဵၼ်ႁိူဝ်းမိၼ် ၽႂ်းသေသဵင်သေ ၽၢႆႇတေႃႉသူင်ႇ ဢၼ်ၵူၼ်းမိူင်း ၸႂ်ႉတိုဝ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

ႁိူဝ်းမိၼ်သူပ်းၼူၵ်ႉ ၶွၼ်းၶွတ်ႉ

ႁိူဝ်းမိၼ်ဢၼ်ၽႂ်းသေသဵင်

တၢင်းၽႂ်းၽၢႆသဵင်ၼႆႉ တမ်ႈတီႈ ၼိူဝ်ၵၢင်ႁၢဝ်ၼၼ်ႉ ပေႃးတႅၵ်ႈတူၺ်းၸိုင် ၼိုင်ႈၸူဝ်ႈမွင်းၼႆႉ မၼ်းၵႂႃႇၽၢႆလႆႈ 1200 ၵီႇလူဝ်ႇမီႇထိူဝ်ႇ (745 လၵ်း) ၼႆယဝ်ႉ။ ၵၢပ်ႈပၢၼ်ယၢမ်းလဵဝ် ၵူၼ်းႁဝ်း ၶူင်ႁဵတ်းပဵၼ်လႆႈ ႁိူဝ်းမိၼ် ဢၼ်ၽႂ်ႈသေသဵင်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၼၼ်ႉပိူၼ်ႈႁွင်ႉဝႃႈ ႁိူဝ်းမိၼ် ၶွၼ်းၶွတ်ႉၼႆသေ ၼိုင်ႈၸူဝ်ႈမွင်းၼႆႉ မၼ်းမိၼ်လႆႈ 2100 ၵီႇလူဝ်ႇမီႇထိူဝ်ႇ (1304 လၵ်း)ယဝ်ႉ။ ႁိူဝ်းမိၼ်တၢင်ႇၵုၼ်ႇၼၼ်ႉတႄႉ ဢမ်ႇၸၢင်ႈႁဵတ်းလႆႈ ႁႂ်ႈမၼ်းၽႂ်းသေ သဵင်၊ ပေႃးႁဵတ်းႁႂ်ႈႁိူဝ်းမိၼ်တၢင်ႇၵုၼ်ႇ ၽႂ်းသေသဵင်ၸိုင် ႁိူဝ်းမိၼ် ၸၢင်ႈလူႉလႅဝ်ၼႆယဝ်ႉ။ ႁိူဝ်းမိၼ်ၶွၼ်းၶွတ်ႉၼၼ်ႉတႄႉ ၵူၺ်းပဵၼ် ႁိူဝ်းမိၼ်တၢင်ႇၵူၼ်းၵူၺ်း။

ႁိူဝ်းမိၼ်

ရၢႆႉၶႃပီႈၼွင်ႉ ဝူၼ်ႉႁႃ လွၵ်းလၢႆး တႃႇတေႁဵတ်းပဵၼ် ႁိူဝ်းမိၼ်သေဢမ်ႇၵႃး ၶႃႁႃပႃး ၼင်ႇႁိုဝ် ႁိူဝ်းမိၼ်တေဢမ်ႇ ဢိူင်ႇဢၢင်ၼၼ်ႉယူႇ။ ၶႃသွင်ၵေႃႉ ယၢမ်ႈငိၼ်း လွင်ႈလီႇလီႇယိၼ်ႇတႄး (ၵူၼ်းၵျႃႇမၢၼ်ႇ) ၶီႇႁိူဝ်းမိၼ် ဢၼ်ဢမ်ႇမီးၸၢၵ်ႈၼၼ်ႉယူႇ။ လိူဝ်သေၼၼ်ႉ လွင်ႈဢေႃးတဵတ်ႉသျၼ (ၵူၼ်းဢမေႇရိၵၢၼ်ႇ) ဢဝ်ႁိူဝ်းမိၼ် ဢၼ်ဢမ်ႇမီးၸၢၵ်ႈ မိၼ်ၼႄပိူၼ်ႈၼၼ်ႉၵေႃႈ ၶႃယၢမ်ႈငိၼ်းမႃးယူႇ။ လွင်ႈဢၼ် လၢၼ်းၵလေး ဢဝ်ႁႅင်းၼမ်ႉမႆႈၽူတ်ႉသေ ႁဵတ်းႁႂ်ႈ ႁိူဝ်းမိၼ်မိၼ်ၼၼ်ႉၵေႃႈ ၶႃယၢမ်ႈငိၼ်းမႃးယူႇ၊ မိူဝ်ႈ 1896 ၼၼ်ႉ ႁိူဝ်းမိၼ်မၼ်း မိၼ်လႆႈၼိူဝ်ၵၢင်ႁၢဝ် ၼိုင်ႈမိၼိတ်ႉၶိုင်ႈယဝ်ႉ။ ရၢႆႉၶႃပီႈၼွင်ႈ ဢဝ်ႁိူဝ်းမိၼ်ႁၢမ်းၸၢၵ်ႈ ၸၢမ်းမိၼ်တူၺ်း ၼိူဝ်လူမ်းလႄႈ ပုၼ်ႈတႃႇႁိူဝ်းမိၼ် တေမိၼ်လႆႈလီလီၼၼ်ႉ ၶႃႁၼ်ထိုင်ဝႃႈ တေလႆႈမီးလူမ်း ဢၼ်ထွင်းပဝ်ႇ ၽဵင်ႇၽဵင်ႇၼႆယူႇ။ ၶႃသွင်ပိႈၼွင်ႉ ဢဝ်ႁိူဝ်းမိၼ်ႁၢမ်းၸၢၵ်ႈ မိၼ်ၸၢမ်းတူၺ်းသေတႃႉ ၶႃပႆႇႁၢၼ်ႉၸႂ်လႄႈ ၸင်ႇၶိုင်ပွင် ဢဝ်ၸၢၵ်ႈသႂ်ႇသေ မိၼ်ၸၢမ်းတူၺ်းယဝ်ႉ။ ၸၢၵ်ႈႁိူဝ်းမိၼ်ၵေႃႈ ၶႃသွင်ၵေႃႉ ႁဵတ်းဢဝ်ႁင်းၵူၺ်းသေ သႂ်ႇတူၺ်းယဝ်ႉ။ ႁိူဝ်းမိၼ်တႃႇၶီႇၵေႃႉလဵဝ်ၼၼ်ႉ ပေႃးမႃးဢဝ်ၸၢၵ်ႈမၼ်းသႂ်ႇၸိုင် ၼမ်ႉၼၵ်းမၼ်း တေမီးမွၵ်ႈ 800 ပွၼ်း။ ၵူၺ်းၵႃႈ ၽိူဝ်ႇဝႃႈ ၶႃမႃးၶတ်းၸၢၵ်ႈႁိူဝ်းမိၼ်သေ မိၼ်ၸၢမ်းတူၺ်းၼႆ မိၼ်လႆႈယူႇတႄႉယဝ်ႉ။ ဝၢႆးသေ ရၢႆႉၶႃပီႈၼွင်ႉ ႁဵတ်းၼႄသေ ႁိူဝ်းမိၼ်ၸၢၵ်ႈ ႁႂ်ႈမိၼ်လႆႈယဝ်ႉၼၼ်ႉ ၽႂ်ၽႂ်မၼ်းမၼ်း ဢွၼ်ၵၼ် ၶူင်ႁဵတ်းႁၢင်ႈႁိူဝ်းမိၼ် ၵူႈပိူင်ပိူင်သေ ၶိုၼ်ႈယႂ်ႇမႃးလွႆႈလွႆး။ ထိုင်မႃး 1908 ၼီႈ တမ်ႈတီႈ မိူင်းၾရၢင်ႇသဵတ်ႈ ၶဝ်ဢဝ်ႁိူဝ်းမိၼ်ၸၢၵ်ႈ မိၼ်လႆႈၼႂ်းမိူင်း ၾရၢင်ႇသဵတ်ႈ ဢွၼ်တၢင်းပိူၼ်ႈယဝ်ႉ။ 1909 ၽူႈဢၼ်ၸိုဝ်ႈဝႃႈ လူႇဝီႇပလေးရီးယူဝ်း ဢဝ်ႁိူဝ်းမိၼ်သေ မိၼ်ၶၢမ်ႈလႆႈ ဢၢဝ်ႇၼမ်ႉဢဵင်းၵလဵတ်ႈယဝ်ႉ။ ထႅင်ႈပီၼိုင်ႈ ၵလိၼ်းၵႃးတိတ်ႉ ႁဵတ်းႁိူဝ်းမိၼ်သေ လုၵ်ႉတီႈ ဝဵင်းၼိဝ်းယွၵ်ႉ မိၼ်ၵႂႃႇထိုင်တမ်ႈတီႈ ဝဵင်းဢေႃႇလဝႃႇၼီႇ ၼႂ်းၶၢဝ်းတၢင်း 46 မိၼိတ်ႉၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ တႄႇဢဝ်မိူဝ်ႈၼၼ်ႉမႃး ၵူၼ်းပၢႆးသၢႆႊၶဝ် ဢွၼ်ၵၼ် ဝူၼ်ႉဢွၵ်ႇၶူင်သၢင်ႈ ႁိူဝ်းမိၼ် ႁႂ်ႈၶႅမ်ႉလႅပ်ႈတိူဝ်းတွၼ်းလိူဝ်ၵဝ်ႇမႃး တေႃႇပေႃးႁွတ်ႈထိုင်ယၢမ်းလဵဝ်ယူႇ။ ပီ 1914 ၽွင်းမိူဝ်ႈပဵၼ်သိုၵ်းၵမ်ႇၽႃႇ ပွၵ်ႈၵမ်းၼိုင်ႈၼၼ်ႉ လွင်ႈၶဝ်ႈထႃႈႁိူဝ်းမိၼ်ၼၼ်ႉ ဝၢၼ်ႈမိူင်းတင်းၼမ် ဢွၼ်ၵၼ်ႁူႉႁၼ်မႃးတႄႉတႄႉ။ ဢဝ်ႁိူဝ်းမိၼ်သေ ၸၢင်ႈမိၼ် ၵႂႃႇပွႆႇမၢၵ်ႇသႂ်ႇ ၼိူဝ်မိူင်းပိူၼ်ႈ၊ ၸၢင်ႈထႆႇဢဝ်လႆႈ ၶႅပ်းႁၢင်ႈၸိူဝ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၵူၺ်းၵႃႈ ၽွင်းမိူဝ်ႈတိုၵ်းၵၼ်ၼၼ်ႉတႄႉ တႃႇတေၶူင်ႁဵတ်း ႁိူဝ်းမိၼ်တိုၵ်းသိုၵ်းတႄႉ မိူဝ်ႈၼၼ်ႉ မိူင်းလႂ်ၵေႃႈ ပႆႇၸၢင်ႈႁဵတ်းပဵၼ်။ ဝၢႆးသေ သိုၵ်းယဝ်ႉၵႂႃႇၵေႃႈ ႁိူဝ်းမိၼ်ၼႆႉ ၵူၺ်းဢဝ်ႁဵတ်းပဵၼ် ၶိူင်ႈတေႃႉသူင်ႇၵႂႃႇမႃးၵူၺ်း။ ပေႃးဝႃႈ လႆႈႁူႉဝႃႈ ႁိူဝ်းမိၼ်ၶဝ်ႈတၢင်းတိုဝ်းၼႆၸိုင် မိူင်းလူင် ၵူႈမိူင်းမိူင်း ဢွၼ်ၵၼ်ပၼ်ႁႅင်း တႃႇတေမေႃႁေႃႈႁိူဝ်းမိၼ်ယူႇ။ ၵေႃႉဢၼ် ႁေႃႈမိၼ်လႆႈႁိုင်ၼၼ်ႉၵေႃႈ ၶဝ်ႈၼႂ်းသဵၼ်းမၢႆထႅၼ်ႈ ၵမ်ႇၽႃႇၼၼ်ႉၵေႃႈ ပၼ်သူးယူႇယဝ်ႉ။ ဝၢႆးၼၼ်ႉ မီးမႃး ၵေႃႉဢၼ်ႁေႃႈလႆႈ ႁိူဝ်းမိၼ်ၶၢဝ်းၵႆ 11500 လၵ်း လုၵ်ႉဢဝ် ဝဵင်းလၢၼ်ႇတၢၼ်ႇ ႁေႃႈထိုင်လႆႈ မိူင်းဢေႃးၸတေးရီးယႃးၼၼ်ႉၵွၼ်ႇ။

Antonov An-2 in Vitebsk

1919 လႅပ်ႉၾတိၼ်ႇၼိၼ်ႇၶွၼ်ႇမၼ်းတႃး ႁူဝ်သိုၵ်း ဢေႇၸီႇရိ (ၽူႈႁေႃႈႁိူဝ်းမိၼ် တပ်ႉလူမ်းဢမေႇရိၵၢၼ်ႇ) လုၵ်ႉတီႈ ဢမေႇရိၵၢၼ်ႇ မိၼ်ၶၢမ်ႈၼမ်ႉပၢင်ႇလၢႆႇ ဢတ်ႉလၢၼ်းတိတ်ႉ ပွၵ်ႈၵမ်းၼိုင်ႈသေ ႁွတ်ႈထိုင် မိူင်းပေႃႇတူႇၵီႇ ဢွၼ်တၢင်းသုတ်းပိူၼ်ႈယဝ်ႉ။ ထႅင်ႈလိူၼ်ၼိုင်ႈမႃး ၽူႈႁေႃႈႁိူဝ်းမိၼ်ြပိတိသျ ၵပ်ႉပတိၼ်ႇ ၵျုၼ်ႇဢႄးလၵွတ်ႉလႄႈ တင်းတႆးၵေႃႉမၼ်းၵေႃႉၼိုင်ႈ လုၵ်ႉတီႈ ၵုၼ်ၼိဝ်းၾွင်းလၢၼ်း ဢဝ်ႁိူဝ်းမိၼ်သေ မိၼ်ၶၢမ်ႈၼမ်ႉပၢင်ႇလၢႆႇ ဢတ်ႉလၢၼ်းတိတ်ႉ ပွၵ်ႈၵမ်းသွင် ႁွတ်ႈၽႅဝ်ထိုင် တီႈၵုၼ်ဢၢႆႇယႃႇလႅၼ်ႇ။ ဝၢႆးၼၼ်ႉ 1927 ၽူႈႁေႃႈႁိူဝ်းမိၼ်ဢမေႇရိၵၢၼ်ႇ ဢၼ်ၸိုဝ်ႈဝႃႈ ၶျႃးဢေႃႇၵိတ်ႉၸတၢတ်ႉလိၼ်းဝၢတ်ႉ လုၵ်ႉတီႈ ဝဵင်းၼိဝ်းယွၵ်ႉသေ ႁေႃႈႁိူဝ်းမိၼ်ႇ ႁွတ်ႈထိုင်လႆႈ တမ်ႈတီႈ ဝဵင်းပႃႇရီႇယဝ်ႉ။ ထိုင်မႃး ႁူဝ်ပၢၵ်ႇပီ 20 ၼၼ်ႉ ႁိူဝ်းမိၼ် မိၼ်လႆႈ ၼိူဝ်ၵၢင်ႁၢဝ် ၶႅမ်ႉလႅပ်ႈလီငၢမ်းယူႇယဝ်ႉ။ ပီ 1918 လုၵ်ႉဢဝ် ဝဵင်းလၢၼ်ႇတၢၼ်ႇ တေႃႇထိုင် ဝဵင်းပႃႇရီႇၼၼ်ႉ ႁိူဝ်းမိၼ် တႄႇတေႃႉသူင်ႇ ၵူၼ်းၵႂႃႇမႃးယဝ်ႉ။ ပီၼၼ်ႉၼင်ႇၵဝ်ႇ တမ်ႈတီႈ မိူင်းဢမေႇရိၵၢၼ်ႇၵေႃႈ လုၵ်ႉတီႈ ၼိဝ်းယွၵ်ႉတေႃႇထိုင် ဝႃႇသျိၼ်ႇတၢၼ်ႇၼၼ်ႉ ၶဝ်ၸႂ်ႉႁိူဝ်းမိၼ်သေ သူင်ႇပၼ်လိၵ်ႈယူႇယဝ်ႉ။ ဝၢႆးၼၼ်ႉ တႄႇဢဝ် 1926 ၶွမ်ႇပၼီႇ မိူင်းလူင်ၶဝ် တႄႇႁဵတ်းသၢင်ႈႁၢင်ႈပွင် လွင်ႈၼႃႈၵၢၼ် ဢဝ်ႁိူဝ်းမိၼ်သေ တေႃႉသူင်ႇၵူၼ်းယဝ်ႉ။

ၽွင်းယၢမ်းတေႃႈလဵဝ်တႄႉ ႁိူဝ်းမိၼ်ၵျႅတ်ႉ ဢၼ်ၵူၼ်းၶီႇၼႆႉ ထိုင်သၢႆငၢႆ ဢၼ်လႆႈတမ်းၸႂ်တႄႉတႄႉယဝ်ႉ။ ၽႂ်ၽႂ်ၵေႃႈ ဢွၼ်ၵၼ် ၵေႃႇသၢင်ႈႁိူဝ်းမိၼ် ဢၼ်ယႂ်ႇ၊ ဢၼ်ၶိုၵ်ႉ၊ ဢၼ်ၶႅမ်ႉ၊ ဢၼ်ၶိုတ်းၵၢပ်ႈ ၵူႈလၢႆသႅၼ်မဵဝ်း ယူႇယဝ်ႉလႄႈ လွင်ႈတၢင်းၶိုပ်ႈၼႃႈ ၵူၼ်းႁဝ်းၵေႃႈ ႁွတ်ႈပွင်ႇၶၢဝ်းတၢင်းမႃးယူႇ တင်းၼမ်။ ႁိူဝ်းမိၼ် ရသျႃး ဢၼ်ႁွင်ႉ AN 22 ၼၼ်ႉလႄႈသင်၊ ႁိူဝ်းမိၼ် ဢမေႇရိၵၢၼ်ႇ ဢၼ်ႁွင်ႉ G5 ၼၼ်ႉလႄႈသင် ပဵၼ်ႁိူဝ်းမိၼ် ဢၼ်တၢင်ႇၵူၼ်းလႆႈ 800 ၵေႃႉ တေႃႇ 1000 ၵေႃႉယူႇယဝ်ႉ။

လိူဝ်သေၼၼ်ႉ ႁိူဝ်းမိၼ် ဢၼ်ဝႆးသေသဵင်ၵေႃႈ ၶူင်ဢွၵ်ႇမႃး တီႈမိူင်းဢမေႇရိၵၢၼ်ႇ မိူဝ်ႈ 1947 ၼၼ်ႉ ၵမ်းဢွၼ်တၢင်းသုတ်းယူႇယဝ်ႉ။ ၼႆႉသေ ဢမ်ႇၵႃး ၵၢပ်ႈပၢၼ်ယၢမ်းလဵဝ် ပေႃးၶူင်ဢွၵ်ႇ လႅင်ဢႃးၵၢတ်ႇ ၸိူဝ်းၼႆႉသေ ပွႆႇၶိုၼ်ႈၵႂႃႇၸွမ်း တီႈသၢႆတၢင်းၵမ်ႇၽႃႇပၼ်ႇႁွပ်ႈၼၼ်ႉလႂ်၊ မိၼ်ၵႂႃႇႁွတ်ႈထိုင် မိူင်းလိူၼ် မိူင်းလၢဝ်ၼၼ်ႉလႂ်ၵေႃႈ မီးမႃး လၢႆပွၵ်ႈၼႅၼ်ႇယဝ်ႉ။ သိုပ်ႇသေၼႆႉ တၢင်းၶိုၼ်ႈယႂ်ႇ ႁုၼ်ႈမုၼ်းႁိူၼ်းမိၼ် တေတိူဝ်းလိူဝ်ထိုင် ၸၼ်ႉလႂ်ထႅင်ႈၵႃႈႁိုဝ် ဢၼ်ဝႃႈၼၼ်ႉ ယင်းဢမ်ႇၸၢင်ႈလၢမ်းလႆႈလူးၵွၼ်ႇ။

ၽိုၼ်ဢိင်

• ၸဵင်ၶမ်းလႅင်း မၢႆ (9)၊ လွင်ႈႁိူဝ်းမိၼ် ၶၢဝ်းတၢင်း ပၢၵ်ႇပီမိူင်း၊ သၢႆလိူၼ်ၶိူဝ်း၊ ၼႃႈလိၵ်ႈ 99-102၊ ပီ 2001။