ၸိုဝ်ႈတႆး သၢမ် သယၢမ် သျှမ်း
တႆး
မႄးထတ်းပဵၼ်ၸိုဝ်ႈၵူၼ်းတႆးႁွင်ႉၶိုၼ်းၸိုဝ်ႈ ၵူၼ်းၶိူဝ်းတႆး
သၢမ်
မႄးထတ်းသၢမ် + သဵမ် + သယၢမ် + သၢမ်း ပဵၼ်ၸိုဝ်ႈ ဢၼ်ၵူၼ်းတၢင်ႇၶိူဝ်းၶဝ် ႁွင်ႉၸိုဝ်ႈတူၼ်းၶိူဝ်းတႆး ၵူၼ်းထႆး(တႆးမိူင်းထႆး)ၵေႃႈ ယၢမ်ႈတၢင်ႇၸိုဝ်ႈမိူင်းလႄႈ ႁွင်ႉၸိုဝ်ႈၸိူဝ်ႉၶိူဝ်းၶဝ်ဝႃႈ သယၢမ် (Siam)ၼႆမႃး၊ တေႃႇႁၢၼ်ႉၼႆႉ ၼႂ်းမိူင်းထႆးမၢင်ႇတီႈတီႈယင်းၸႂ်ႉၸိုဝ်ႈသယၢမ် - ၼႆယူႇ။ ၵူၼ်းတႆးလူင်(တႆးမိူင်းတႆး - ၼႂ်းမၢၼ်ႈ)ၵေႃႈ ယင်းၸႂ်ႉၸိုဝ်ႈၸိူဝ်ႉၶိူဝ်းလႄႈ မိူင်းၸွမ်းမၢၼ်ႈဝႃႈ- (Shan)ၼႆ မႃႈတေႃႇထိုင်ယၢမ်းၼႆႉ။ မၢၼ်ႈဢွၵ်ႇသဵင်(ၼ်)ၼၽႅတ်းသေတႃႉ ယင်းတႅမ်ႈတူဝ်(မ်) မၽႅတ်းသေ ထိင်းဝႆႉသဵင်မႄႈငဝ်ႈမၼ်းယူႇ။ ၶိူဝ်းၵူၼ်းၸိူဝ်းဢၼ် ႁွင်ႉၸိုဝ်ႈၶိူဝ်းတႆးဝႃႈ-သယၢမ်ၼၼ်ႉ လႆႈႁၼ်မီးလၢႆၶိူဝ်းလႄႈ ဢွၵ်ႇသဵင်ပႅၵ်ႇ ပိူင်ႈၵၼ် ပဵၼ်လၢႆလၢႆသဵင်ယူႇ ၸိူင်ႉၼင်ႇ...
- ၶႄႇၵၢင် ဢွၵ်ႇသဵင် - သၢၼ်ႉ+သဵၼ်ႊ၊ ၶႄႇၵႂၢင်ႈတႂင်ႈ ဢွၵ်ႇသဵင် - သိမ်ႇ(tism)၊ ၶႄႇတႄႉၸိဝ် ဢွၵ်ႇသဵင် - သဵမ်ႇလႄႈ ၶႄႇႁေႃႈ မိူင်းယုၼ်ၼၢၼ် ဢွၵ်ႇသဵင် - သၢမ်ႇ
- ပိဝ်ႇလႄႈမွၼ်း ဢွၵ်ႇသဵင် - သဵမ်ႊ+သိမ်း
- ၶွမ်လႄႈၶမိၼ် ဢွၵ်ႇသဵင် - သဵမ်ႊ+သျဵမ်ႊ
- ၸၢမ်ပႃ(ယူႇၼႂ်းဝႅတ်ႉၼၢမ်းၵၢင်)ဢွၵ်ႇသဵင် - သဵမ်ႊ+သယဵမ်ႊ
- မလႃႇယူႉ(မလေး)ဢွၵ်ႇသဵင် - သဵမ်ႊ
- တႆးဢႃႁူမ် ဢွၵ်ႇသဵင် - သၢမ်း+သၢမ်ႇ
- ၶၢင် ဢွၵ်ႇသဵင် - သၢမ်ႊ+သၢမ်း
- ဝ လႄႈ လ (ၼႂ်းယုၼ်ၼၢၼ်)ဢွၵ်ႇသဵင် - သဵမ်း(ၼႂ်းမိူင်းတႆး)သဵၼ်း
- ၶမူႉ ဢွၵ်ႇသဵင် - သယၢမ်း
- ပလွင်ႈ ဢွၵ်ႇသဵင် - သိဢၢမ်ႊ(Shiam)
- ၾရင်ႇသဵတ်ႈ ဢွၵ်ႇသဵင် - သိဢႅမ်း(Siem)
- ဢင်းၵိတ်းသ် ဢွၵ်ႇသဵင် - (Siam)လႄႈ ၸွမ်းမၢၼ်ႈဝႃႈ - (Shan)
- မၢၼ်ႈ ဢွၵ်ႇသဵင် - သႅၢၼ်း(တႅမ်ႈ မ်-ၽႅတ်း) သျှာမ်း > သျှမ်း > ရှမ်း
ၶိူဝ်းၵူၼ်းၸိူဝ်းဝႃႈမႃးၼႆႉ ၵမ်ႈပႃႈၼမ် ၸႂ်ႉတူဝ်သ (S)၊ ၸိူဝ်းၸႂ်ႉ သႅ(Sh)မီးဢေႇ။ ၸႂ်ႉသဵင်မႄႈ ၵပ်းဢႃႇ+ဢေ မီးၼမ်၊ သဵင် ဢိ-မီးဢေႇလႄႈ ၸႂ်ႉသဵင် မ်-ၽႅတ်းၼမ်သေ ၸိူဝ်းၸႂ်ႉသဵင် ၼ်-ၽႅတ်း တႄႉတႄႉ လႆႈႁၼ်ၸိူင်ႉၼႆ။ သဵင်ဢၼ်ထုၵ်ႇမႅၼ်ႈမၼ်းၼႆႉ လၢမ်းၶၢ်တႈလႆႈဝႃႈ - သၢမ်ႊ+သၢမ်၊ သဵမ်ႊ+သဵမ် ၼႆယူႇ။ (သယၢမ်-ၼႆႉ မီးၵူၼ်းထႆးၵွႆးယူႇယဝ်ႉ) (တီႈမႃးလႄႈ တီႈပွင်ႇၵႂၢမ်း သၢမ်+သဵမ်+သယၢမ်+သၢမ်း)
ၼႂ်းၽိုၼ်မၢႆပိုၼ်း ၸဝ်ႈဝွင်ႉၶႄႇမုင်ႇၵူဝ်း ၶိူဝ်းႁိူၼ်းယူၼ်(မိူဝ်ႈပီၶရိတ်ႉသ် 1253-1333)တႅမ်ႈဝႆႉ ဝႃႈ-သၢမ်ႉ ဢမ်ႇၼၼ်သၢၼ်ႉၼႆႉ ပဵၼ်ၵႂၢမ်းတႆးမိူင်းယုၼ်ၼၢၼ်(ၼၢၼ်ႉၸဝ်ႈ)၊ ပွင်ႇဝႃႈ-ၽုၵ်ႇသွမ်ႈ၊ ၵၢၼ် ၽုၵ်ႇသွမ်ႈႈ။ ၵူၼ်းမေႃၵၢၼ်ၽုၵ်ႇသွမ်ႈၵေႃႈ ႁွင်ႉဝႃႈ - သမ်း၊ ၵူၼ်းသမ်း။ ၼႂ်းပွတ်းတူၵ်းမိူင်းယုၼ် ၼၢၼ်ၼၼ်ႉ ယင်းမီးၸိုဝ်ႈဝၢၼ်ႈဝႃႈ - ဝၢၼ်ႈသမ်း ၼႆယူႇတင်းၼမ်။ ဝၢႆးၼၼ်ႉ မႃးလၢႆလၢႆႁဵင်ပီၸင်ႇ ယဵၼ်းပဵၼ်မႃး - သၢမ်+သဵမ်+သယၢမ်ၼႆ။
ၼႂ်းမိူင်းလၢဝ်း ယင်းမီးၸိုဝ်ႈမိူင်းဝႃႈ - မိူင်းသမ်းၼိူဝ်လႄႈ မိူင်းသမ်းတႆႈ(တႂ်ႈ)၊ မိူဝ်ႈမွၵ်ႈပီၶရိတ်ႉ သ် 1307 ၼၼ်ႉ ၵူၼ်းဝႅတ်ႉၼၢမ်း ယင်းတိုၵ်ႉႁွင်ႉ မိူင်းလၢဝ်းဝႃႈ - သမ်းၸဝ်ႈ(မိူင်းသမ်း)ၼႆယူႇ။ တီႈလိၼ်ယမ်း၊ ၼမ်ႉသေႃႉသႄႉလႄႈ ပဵၼ်တီႈၽုၵ်ႇသွမ်ႈလီၼၼ်ႉ ၵူၼ်းလၢဝ်းၶဝ် ႁွင်ႉဝႃႈ - လိၼ် သမ်းဝႃႈၼႆ။
ယွတ်ႉသ်-သ်ၵွတ်ႉ တႅမ်ႈဝႆႉၼႂ်း Upper Burma and Shan State မိူဝ်ႈပီၶရိတ်ႉသ် 1357 ၼၼ်ႉ ဝႃႈ-သၢမ်+သယၢမ်+သၢမ်း လႅပ်ႈတေလုၵ်ႉမႃး တီႈၵႂၢမ်းၵူၼ်းပေႃႇတူႇၵီႇ ဢမ်ႇၼၼ် ၵူၼ်းဢီႇတလီႇ-သိ ဢၢမ်း(Sciam)လႄႈ သယၢမ်(Saya'm)ၸိူဝ်းယူႇၼႂ်းၵုၼ်မလႃႇယူႉ။ ပွင်ႇဝႃႈ-သီလိူင်+သီၶမ်း(လႅပ်ႈတေ ဝႃႈ-ၵူၼ်းသီၼိူဝ်ႉလိူင်)ၼႆၼၼ်ႉယူႇ။ ၽူႈတၢင်တူဝ်ၾရင်ႇသဵတ်ႈ(ၸိုဝ်ႈ-တိူဝ်ႇလႃႊလူႊပႄႊရ်)ဢၼ်တၢင်တူဝ်ၶုၼ်ႁေႃၶမ်းလုၺ်ႉသ်တူၼ် ထူၼ်ႈ-14 မႃးထိုင် မိူင်းဢယုတ်ႉထယႃး(ထႆး)မိူဝ်ႈပီၶရိတ်ႉသ် 1686-1688 ၼၼ်ႉ မၼ်ႈတႅမ်ႈဝႆႉဝႃႈ- သယၢမ်(သဵမ်ႊ-Siam)ၼႆႉ ဢမ်ႇပေႃးႁူႉၸၵ်းၵၼ်ၼမ်၊ ပဵၼ်ၵႂၢမ်းၵူၼ်းပေႃႇတူႇၵီႇၶဝ် ၼႂ်းမိူင်းဢိၼ်ႇတိယၸႂ်ႉတိုဝ်းၵၼ်ၵွႆး၊ ၶဝ်ၸႂ်ႉႁွင်ႉၸိုဝ်ႈၸိူဝ်ႉၶိူဝ်းၵူၼ်း(ၵူၼ်းတႆးဢႁူမ်ႁိုဝ် ဢမ်ႇႁူႉလႆႈ?)ဢမ်ႇၸႂ်ႈၸိုဝ်ႈဝၢၼ်ႈ ၸိုဝ်ႈမိူင်း၊ ၵူၼ်းၾရင်ႇသဵတ်ႈဢွၵ်ႇသဵင်-သယၢမ် ဝႃႈသီႈယွင်း(Sions)၊ သဵင်ၵူၼ်းလႃႉတိၼ်ႇပဵၼ်-သိ ဢူဝ်းၼႄး(Siones)ဝႃႈၼႆ။
သယၢမ်(သဵမ်ႊ)ပေႃးပဵၼ်ၵႂၢမ်း ၵူၼ်းၶိူဝ်းၵသိုဝ် (ၼႂ်းသၢႆၸိူဝ်ႉၶိူဝ်းမွၼ်း-ၶမဵၼ်) ပွင်ႇဝႃႈ-ၸဝ်ႈ၊ ၶုၼ်လႄႈပူႇမွၼ်ႇတိူၼ်းၶိူဝ်းၼႆ။ ပေႃးပဵၼ်ၵႂၢမ်းၵူၼ်းၸၢဝ်းၶိူဝ်းၸၢမ်(ၸၢဝ်းၸၢမ်ပႃ-ၼႂ်းဝႅတ်ႉၼၢမ်းၵၢင်)သမ်ႉ ပွင်ႇဝႃႈ-လီမျၢတ်ႈ၊ လီငၢမ်း။
ၵူၼ်းပၢႆးပိုၼ်း(ၸၢဝ်းထႆး)လုင်းမရဝသုမူၼ်းၸၢတ်ႈ သဝတ်ႉတီးၵုၼ်းတႅမ်ႈဝႃႈ - သယၢမ်(သဵမ်ႊ) လႅပ်ႈတေမႃးတီႈ ၸိုဝ်ႈၸဝ်ႈၶုၼ်ႁေႃၶမ်း သိၼူႉလူဝ်ၽူႈၵေႃႇတင်ႈမိူင်းၼၢၼ်ႉၸဝ်ႈ မိူဝ်ႈပီၶရိတ်ႉသ် 650 ၼၼ်ႉ ၸိူင်ႉၼင်ႇ-သိၼူႉလူဝ်+သိၼ်လူဝ်+သိၼ်ႉလူဝ်ႉ+သဵၼ်ႊ+သဵမ်ႊ(သယၢမ်)ၼႆၼၼ်ႉယူႇၼႆယဝ်ႉ။ မၢင်ၸဝ်ႈသမ်ႉ ဢွၵ်ႇၵႂၢမ်းႁၼ်ဝႃႈ - သယၢမ်+သႅၢမ်း ပဵၼ်ၵႂၢမ်းပႃႇလိၼိုင်ႈ သၵ်ႉၵတ(သၼ်ႉသ ၵရိတ်ႈ)လုၵ်ႉတီႈ သႃႇမီႇ+သႃႇမ-မႃးၼႆသေ ပၢႆႁဵတ်းဝိၵဵဝ်ႇဝႃႈ- သာမိဿရိယ ဘာဝံ ကရောတီတိ သာမိ၊ သာမီ-သႃႇမီႇဢၼ်ဝႃႈၼႆႉ၊ ဣဿရိယဘဝံ -လွင်ႈပဵၼ်ၸဝ်ႈၽွင်းငမ်းၼၼ်ႉ၊ ကရောတိ -ၸၢင်ႈႁဵတ်း ယဝ်ႉ၊ ဣတိတသ္မာ -ယွၼ်ႉၼၼ်လႄႈ၊ သာမိ -ၸင်ႇလႆႈၸိုဝ်ႈသႃႇမီႇ+သႃႇမ+သၢမ်+သၢမ်း ယဝ်ႉၼႆ။ ၸိူင်ႉၼင်ႇ ၵူၼ်းပၢႆးပိုၼ်း(ၸဝ်ႈၾရင်ႇသဵတ်ႈ)လုင်းဢေးမူဝ်းၼေးရ် တႅမ်ႈဝႆႉၼႂ်းပပ်ႉ Le Siam Ancien ၼၼ်ႉၵေႃႈဝႃႈ-သယၢမ်+သၢမ်း မႃးတီႈၵႂၢမ်းသၼ်ႇသၵရတ်ႈသ်ယႃႇမ(Sya'ma)ၼႆ။ မုၼ်ၸဝ်ႈၸၢဝ်းယူၼ်း(မိူင်းၵဵင်းမႆႇ) ၸဝ်ႈရတပၼ်ႇၺႃႇ တႅမ်ႈပိုၼ်း ၽၢႆပႃႇလိၸိုဝ်ႈဝႃႈ-ၸိၼၵႃႇလမႃႇ လီႇပၵွၼ်း(မိူဝ်ႈပီၶရိတ်ႉသ် 1516)ၼၼ်ႉ တႅမ်ႈၸိုဝ်ႈမိူင်းထႆးသယၢမ်ဝႃႈ-သႃႇမတေႇသလႄႈ သယႃႇမ တေႇသ။ ထိုင်မႃးပၢၼ် ဢယုၽထယႃး မုၵ်ႉၸုမ်းသႃႇသၼႃႇပုတ်ႉထ လႆႈသူင်မုၼ်ၸဝ်ႈထႆး ၸဝ်ႈဢုပႃႇ လိ ဢွၼ်ႁူဝ်ၸုမ်းသင်ႇၶႃႇထႆး ဢွၵ်ႇမိူဝ်းတင်ႈသႃႇသၼႃႇပၢႆးသယၢမ် တီႈမိူင်းသီႇရိလင်ႇၵႃႇ(သီႇႁူဝ်ႇ)မိူဝ်ႈပီ ၶရိတ်ႉသ် 1752 ၼၼ်ႉၵေႃႈ ၼႂ်းလိၵ်ႈဢၼ်တႅမ်ႈၸူးၵၼ် သင်ႇၶႃႇမိူင်းထႆးၼၼ်ႉ လႆႈၸႂ်ႉလိၵ်ႈပႃႇလိ ႁွင်ႉၸိုဝ်ႈမိူင်းထႆးဝႃႈ- သႃႇမလႄႈ သယႃႇမၼႆမႃး တေႃႇပၢၼ်ၼႆႉ၊ ၸၢဝ်းဢင်းၵိတ်းသ် တႄႇႁွင်ႉၸိုဝ်ႈတႆး ၸွမ်းမၢၼ်ႈဝႃႈ-(Shan)မႃး မိူဝ်ႈပီၶရိတ်ႉသ် 1791 ၵွႆးၵႃႈ ဢမ်ႇပေႃးၼမ်၊ မႃးၸႂ်ႉၼမ်မိူဝ်ႈဝၢႆးသိုၵ်း ဢင်း ၵိတ်းသ်လႄႈ မၢၼ်ႈမွၵ်ႈပီၶရိတ်ႉသ် 1857။ ၸၢဝ်းၾရင်ႇသဵတ်ႈ တႄႇႁွင်ႉၵူၼ်းတႆးၼႂ်းမိူင်းမၢၼ်ႈဝႃႈ- သဵမ်း(Sciam)လႄႈ ၵူၼ်းထႆးဝႃႈ-သယၢမ်(Sciam)မွၵ်ႈပီၶရိတ်ႉသ် 1833 ၼႆယူႇ။ သမ်ႉၼႂ်းသႃႇသၼႃႇ မင်းၸႅၼ်ႇမၢၼ်း မုၼ်ၸဝ်ႈမၢၼ်း ၸဝ်ႈပိၼ်ႇၺႃႇသႃႇမိ တႅမ်ႈမိူဝ်ႈပီႈၶရိတ်ႉသ် 1862 ၵေႃႈ တႅမ်ႈဝႆႉၸိုဝ်ႈ မိူင်းထႆးဝႃႈ-သိယႃႇမ(သိယာမ)လႆႈႁၼ်ၸိူင်ႉၼႆ။
ၼႂ်းဢၽိထၢၼ်ႇၵႂၢမ်းထႆး(ပီပုတ်ႉထ 2530)မီးဝႃႈ-သၢမ်+သႃႇမ+သယႃႇမ(ၼၢမ်ႇ)ပွင်ႇဝႃႈ-သီလမ်၊ သီၶင်ႈ။ သဵမ်(ၼၢမ်ႇ)ပွင်ႇဝႃႈ-ၶေႃသဵမ်၊ ၵူၼ်းတႆး၊ မိူင်းတႆး။ သယၢမ်+သယႃႇမ(ၼၢမ်ႇ)ပွင်ႇဝႃႈ-မိူင်းတႆး၊ ပဵၼ်ၶွင်မိူင်းတႆးၼႆ။ သမ်ႉၼႂ်းဢၽိထၢၼ်ႇ ပႃႇလိ/ထႆး/ဢင်းၵိတ်းသ်လႄႈ သၼ်ႇသၵရိတ်ႈ(ၽၢႆထႆး)မီးဝႃႈ -သႃႇမီ+သွႃႇမိၼ်ႇ(ၼၢမ်ႇ)ပွင်ႇဝႃႈ-ၸဝ်ႈၽဝ်၊ ၸဝ်ႈၶုၼ်၊ ၵူၼ်းမၵ်ႈမီး၊ ၽူႈပဵၼ်ယႂ်ႇ၊ Husband, Master Owner, Lord ၼႆသေ ၼႂ်းဢၽိထၢၼ်ႇပႃႇလိ+မၢၼ်ႈ(ဢူးႁူတ်းၸဵင်ႇတႅမ်ႈ)ၼၼ်ႉၵေႃႈ လႆႈႁၼ်ဝႃႈ-သႃႇမ (1)-သီလမ်မွႆး၊ သီလိူင်ၶမ်း။ သႃႇမ(2)-လွင်ႈၵတ်းယဵၼ်ႁိၼ်ႉၼွၼ်းလႄႈ သာမီ(သွာမိန်)-ၸဝ်ႈၽူဝ်၊ ၵူၼ်းမၢၵ်ႈမီး၊ ၸဝ်ႈၶုၼ်၊ ၽူႈဢုပ်ႉပိူင်ႇၽွင်းငမ်းၸိူင်ႉၼႆ။
သၢၵ်ႈသေပၢႆးပိုၼ်း ဢၼ်ၵဵဝ်ႇလူၺ်ႈၶေႃႈၵႂၢမ်း သၢမ်+သဵမ်ႊ+သယၢမ်လႄႈ သၢမ်း
မႄးထတ်းၵူၼ်းပၢႆးပိုၼ်းၸၢဝ်းထႆး လုင်းၸိတ်ႉၽူႇမိသၵ်းလၢတ်ႈမႃးၶေႃႈၵႂၢမ်း-သၢမ်+သဵမ်ႊ+သယၢမ်လႄႈသၢမ်း ၼႂ်းသဝ်ႁိၼ်မွၼ်း(မွန်ကျောက်စာ)ဢမ်ႇလႆႈႁၼ်မႅၼ်ႈ။ ႁၼ်ၼႂ်းသိပ်းၸၢတ်ႈလူင် ပိုၼ်းၽြႃးၸဝ်ႈပုတ်ႉ ထ ၸၢတ်ႈၸဝ်ႈသုဝၼ်ႇၼသႃႇၼ(သုဝၼ်းၼသေယၢမ်)ၼၼ်ႉ ဢွၼ်တၢင်းပိူၼ်ႈသုတ်း။
ၼွၵ်ႈၼၼ်ႉ လႆႈႁၼ်ၼႂ်းပိုၼ်းၶႄႇၸဝ်ႉသေ ပိုၼ်းတၢင်ႇၶိူဝ်းၶဝ်။ ၼႂ်းပိုၼ်းၸဝ်ႈဝွင်ႉၶႄႇ ၶိူဝ်း ႁိူၼ်းႁၼ်ႉပွတ်းဝၼ်းဢွၵ်ႇ မိူဝ်ႈပီၶရိတ်ႉသ် 25-220 ၼၼ်ႉ တႅမ်ႈဝႆႉဝႃႈ-ပွတ်းၸဵင်ႇၸၢၼ်းဝၼ်းတူၵ်း (မိူင်းၶႄႇ)မီးမိူင်းၵူၼ်းသၢၼ်ႉ(သၢၼ်ႉပူႉ-မိူင်းတႆး)ၸိုဝ်ႈဝႃႈမိူင်းဢႅဝ်ထႅင်(မိူင်းတိုင်းၶေႃ ၼႂ်းမိူင်းမၢဝ်းယၢမ်း လဵဝ်)ၶဝ်ၼႆႉ။ ထိုင်မႃးပီၶရိတ်ႉသ် 857 ၵူၼ်းၶႄႇ ဢွၵ်ႇသဵင်ဝႃႈ-ထၢၼ်၊ ထိုင်ပီ 863 သမ်ႉဢွၵ်ႇသဵင် -သၢၼ်ႇ။ ၼႂ်းပၢၼ်ၸဝ်ႈဝွင်ႉၶႄႇ ၶိူဝ်းႁိူၼ်းယူၼ်(မုၼ်ႇၵူဝ်း)မိူဝ်ႈပီ 1315 သမ်ႉ ဢၼ်ဝႃႈထၢၼ်ႇ။ ၼႂ်း ဢၽိထၢၼ်ႇၶႄႇ ပၢၼ်တီႇမူဝ်ၶရေႇသီႇ(ပီ 1947)ဢွၵ်ႇသဵင်ဝႃႈ-သဵၼ်ႉ(Shien)သေ ထိုင်မႃးပၢၼ်ၶႄႇ ၶွမ်ႇမိဝ်ၼိတ်ႉသ် ယၢမ်းလဵဝ်(1956)တႅမ်ႈဝႆႉ ၼႂ်းဢၽိထၢၼ်ႇဝႃႈ-သၢၼ်ႉ(Shan)ၼႆၶိုၼ်း။ သဵင်ၶႄႇၵၢင် ဢွၵ်ႇဝႃႈ-သၢၼ်ႉ+ထၢၼ်+သၢၼ်ႇ+ထၢၼ်ႇလႄႈ သဵၼ်ႉ+သဵၼ်ႇ၊ ၶႄႇၵႂၢင်ႈတုင်ႈ၊ ၶႄႇတႄႉၸိဝ်လႄႈ ၶႄႇ ႁေႃႈၼႂ်းယုၼ်ၼၢၼ် ဢွၵ်ႇသဵင်ဝႃႈ-သိမ်ႇ+သဵမ်ႇလႄႈ သၢမ်ႇၼႆယူႇ။
တေႃႇၼၼ်ႉမႃး လႆႈႁၼ်ၼႂ်းသဝ်ႁိၼ်(ၽၢႆသႃႇသၼႃႇ)တီႈမိူင်းၼၵွၼ်းလူင် ၼႂ်းဢႃႇၼႃႇၸၢၵ်ႈ ၸဵၼ်ႊလ(မိူင်းၸၢဝ်းၶွမ်)မိူဝ်ႈပီၶရိတ်ႉသ် 639 ပၢၼ်ၶုၼ်ၶွမ် ဝေႈၽဝဝရမၼ်ႇ-2 ၼၼ်ႉ လႆႈႁၼ် ၸိုဝ်ႈၵူၼ်းလူႇတၢၼ်းၵေႃႉၼိုင်ႈ ၸိုဝ်းလုင်းဝုၼ်းသယၢမ်(လုင်းမုၼ်တႆး)။ ၼႂ်းသဝ်ႁိၼ်ၸၢဝ်းၸၢမ်ပႃ မိူဝ်ႈပီ 1050 တႅမ်ႈပႃးၸၢဝ်းၵူၼ်းသယၢမ်(ဢွၵ်ႇသဵဵၼႅ Si-am)ပွင်ႇဝႃႈ-လီငၢမ်း၊ ၶိုၼ်ႈယႂ်ႇ။ ၽိုၼ်မႆပိုၼ်းၸၢဝ်းၶွမ် တႅမ်ႈဝႃႈ-မိူဝ်ႈပီ 1027 ၼၼ်ႉ မီးတပ်ႉသိုၵ်း ၸၢဝ်းသယၢမ် ႁူမ်ႈၵၼ်တင်ႈတပ်ႉ သိုၵ်းၸၢဝ်းၶမဵၼ်သေ ၶဝ်ႈတိုၵ်းဢဝ် မိူင်းၸၢမ်ပႃဝႃႈၼႆ။ (ၸၢဝ်းၸၢမ်ပႃလႆႈယဵၼ်ႈပဵၼ် ၸၢဝ်းၵႅဝ်ဝႅတ်ႉၼၢမ်းမူတ်းယဝ်ႉ) လုင်းတိူဝ်ႇလႃႊလူႊပႄႊရ် ၸၢဝ်းၾရင်ႇသဵတ်ႈတႅမ်ႈဝႃႈ-သဵမ်ႈ(သယၢမ်)ပဵၼ်ၵွၢမ်းမွၼ်း၊ ၵူၼ်းမွၼ်း ႁွင်ႉၵူၼ်းတႆးဝႃႈ-သဵမ်ႊ။ ပွင်ႇဝႃႈ-လွတ်ႈလႅဝ်း။ မိူၼ်ၵႂၢမ်းၾရင်ႇသဵတ်ႈဝႃႈ (France)။ ၸၢဝ်း မၢၼ်ႈတိုၵ်းပႄႉ ၸၢဝ်းမွၼ်း(မိူင်းသထူင်ႇ)မိူဝ်ႈပီ 1050 လႄႈ ဢဝ်ၾိင်ႈလႄႈမွၼ်းမႃး ၸႂ်ႉတိုဝ်းႁိုင်ထိုင် (100)ပီပၢႆ။ ၵွပ်ႈၼႆလႄႈ-သဵမ်ႊ+သယၢမ်+သၢမ်း(တႅမ်ႈ မ်-ၽႅတ်းသေတႃႉ ဢွၵ်ႇသဵင် ၼ်-ၽႅတ်း၊ ၵွပ်ႈမၢၼ်ႈဢမ်ႇမီးသဵင် မ်-ၽႅတ်း ၸင်ႇဢဝ်သႅၢမ်းပဵၼ်သႅၢၼ်း)ၼႆယဝ်ႉ။ တီႈၽႃသင်ႉ ၼၵွၼ်းဝတ်ႉ(Angor-Wat)ၼႆးမိူင်းၶမဵၼ်(ၵမ်ႇပူးၶျႃး)ဢၼ်ၵေႃႇသၢင်ႈမိူဝ်ႈပၢၼ်ၶုၼ် ၶမဵၼ် ၸဝ်ႈသြီႇသူႇရယဝရမၼ်ႇ-2 မိူဝ်ႈပီ 1112 လႆႈတႅမ်ႈဝႆႉ ႁၢင်ႈတပ်ႉသိုၵ်း(ႁၢင်ႈပုၼ်ၶႂၵ်းၽုၵ်ႉ ျမေႄၼူငၼၽ)ပဵၼ်ႁၢင်ႈတပ်ႉသိုၵ်း ၸၢဝ်းၶမဵၼ်ဢွၵ်ႇသိုၵ်း။ တပ်ႉၼမ်းၼႃႈ ပဵၼ်တပ်ႉယိပ်းၵၢင်ႇ(ၵူင်ထၼူး)။ ယဝ်ႉၼမ်းၼႃႈ ပဵၼ်တပ်ႉယိပ်းၵၢင်ႇၼၼ်ႉဝႃႈ-ၼေႉ သယံ ၵုၵ်ႉ(ၼႆႉ တပ်ႉသိုၵ်းၸၢဝ်းသယၢမ် မိူင်းႁိမ်းၼမ်ႉၵူၵ်း)ၼႆ။ သယံ-ၼႂ်းတီႈၼႆႈလုင်းသေတဵတ်ႉသ်(G. coede's)ၸၢဝ်းၶူၼ်ႉၶႂႃႉ ၾရင်ႇသဵတ်ႇ ဢွၵ်ႇသဵင်ဝႃႈ-သဵမ်ႊ+သျဵမ်ႊ။ ဢၢင်ႈဝႃႈပဵၼ်သဵင်တႄႉ ၸၢဝ်းၶမဵၼ်ၼႆယူႇ။ ၼႂ်းမိူင်းမၢၼ်ႈ တီႈသဝ်ႁိၼ် မိူင်းပူးၵမ်ႇ(တႆးႁွင်ႉမိူင်းၼွင်ၵၢဝ်)ဢၼ်ၸဝ်ႉသေပိူၼ်ႈ(တႅမ်ႈမိူဝ်ႈပီ 1120)ၼၼ်ႉ လႆႈႁၼ်ပႃးၸိုဝ်ႈ သယၢမ်(သျှမ်း)မီးထိုင် 20-တီႈ၊ ၸိူင်ႉၼင်ႇ-ၸၢင်ႈၵႃႈၸၢဝ်းသႅၢမ်း၊ ၸၢင်ႈတေႃးၽႃးၸၢဝ်းသႅၢမ်းလႄႈ ၸၢင်ႈလဵၵ်းၸၢဝ်းသႅၢမ်းၸဵမ်ၸိူဝ်ၼႆႉ ၵူၼ်းၸၢဝ်းသႅၢမ်းၸိူဝ်းပႃႈၼႆႉ ၵူၼ်း ပၢႆးပိုၼ်းၸၢဝ်းဢင်းၵိတ်းသ် လုင်းၵျီႇ-ဢဵၵ်ႉၶျ်လုၺ်ႉသ်(ႂႉ!ူႉၵၶၼ)ႁႂ်ႈၵႂၢမ်းႁၼ်ဝႃႈ-ပဵၼ်ၵူၼ်းတႆး တၢင်ႈ မိူင်းၶမ်းတီႈပွတ်းဢွၵ်ႇ မႄႈၼမ်ႉၵဵဝ်(ဢေရႃႇဝတီ)။ ၵႂၢမ်းသႅၢမ်းၼႆၵေႃႈ ဢဝ်မႃးတီႈၵႂၢမ်းမွၼ်း-သဵမ်ႊၼၼ်ႉ ၼႆယဝ်ႉ။ ၼႂ်းၽိုၼ်မၢႆတွင်း ၸဝ်ႈဝွင်ႉၵႅဝ်(ဝႅတ်ႉၼၢမ်း)ၵေႃႈမီးဝႃႈ မိူဝ်ႈမိူင်းလဝူဝ်ႉလႆႈႁူမ်ႈၶဝ်းၵပ်းမိူင်းသယၢမ် (မွၵ်ႈပီ 1149)ၼၼ်ႉ ၸၢဝ်းၵႅဝ်တိုၵ်ႉႁွင်ႉၸၢဝ်းတႆးဝႃႈ-သဵမ်ႊၼႆယူႇသေ ၼႂ်းၽႅၼ်ႇတီႈၶႄႇ(ၵမ်းႁူဝ်တီး) ဢၼ်တႅမ်ႈမိူဝ်ႈပၢၼ် ၸဝ်ႈဝွင်ႉၶႄႇ ၶိူဝ်းႁိူၼ်းသွင်ႉ မိူဝ်ႈပီ 1282 ၼၼ်ႉ ႁၼ်မီးပႃးၸိုဝ်ႈ-သဵၼ်ႊ (Shian)ၼႆၼၼ်ႉ မီးဝႆႉတီႈ မိူင်းသုၶူဝ်ထႆးၼႆယဝ်ႉ။ ဝၢႆးသေ ၵေႃႇတင်ႈမိူင်း ဢယုတ်ႉထယႃႉ(မိူဝ်ႈပီ 1350)ယဝ်ႉၼၼ်ႉ ၵူၼ်းၼႃႈၽိူၵ်ႇ(ၸၢဝ်ႈမိူင်းဝၼ်းတူၵ်း)ၶဝ်ၵေႃႈ ႁွင်ႉမိူင်းထႆးဝႃႈ-သယၢမ်(Siam)ၼႆမႃး သေ-ထိုင်မႃးပၢၼ်ၶုၼ်ႁေႃၶမ်းထႆး ၸဝ်ႈယွတ်ႈၾႃႉ ၶိူဝ်းႁိူၼ်းၸၵ်ႉၵရီး-တူၼ်တီႈ(1782-1809)လႆႈ တင်ႈမိူင်းၵွၵ်ႇ(Bangkok)ယဝ်ႉၼၼ်ႉ လႆႈၸႂ်ႉၸိုဝ်ႈ မိူင်းထႆးဝႃႈ-မိူင်းသယၢမ်(ၽၢႆႇပႃႇလိၵေႃႈ တႅမ်ႈဝႃႈ-သႃႇ မပတေႇသ)ၼႆမႃး။ ထိုင်ပၢၼ်ၶုၼ်ႁေႃၶမ်းထႆး ၸဝ်ႈၸွမ်ၵဝ်ႈ ၶိူဝ်းႁိူၼ်းၸၵ်ႉၵရီး-တူၼ်တီႈ(1851-1865)ၸင်ႇလႆႈပိုၼ်ၽၢဝ်ႇ တင်ႈၸိုဝ်ႈမိူင်းထႆး ပတ်းပိုၼ်ႉဝႃႈ-မိူင်းသယၢမ်ၼႆ ၶဝ်ႈတၢင်းၽႅၼ်တြႃးမႃးယူႇ ယဝ်ႉ။ မိူင်းသယၢမ်ၼႆလႆႈပဵၼ်ၸႂ်ႉၸိုဝ်ႈ မိူင်းထႆး(Thailand)ၼႆမႃး မိူဝ်ႈပၢၼ်ၸဝ်ႈႁေႃၶမ်းထႆး ၸဝ်ႈပူၵ်း ၵဝ်ႈ ၶိူဝ်းႁိူၼ်းၸၵ်ႉၵရီး-တူၼ်တီႈ-7(1925-1934)ၼၼ်ႉမႃးတေႃႇမိူဝ်ႈလဵဝ်ၼႆယူႇ။
ဢၼ်တႅမ်ႈၼေႄမႃး တင်းမူတ်းၼႆႉ ႁူဝ်ႁူပ်ႈမၼ်းဢဝ်လႆႈဝႃႈ-ဢၼ်ၵူၼ်းတၢင်ႇၶိူဝ်းၶဝ် ႁွင်ႉၸိုဝ်ႈ ၵူၼ်းၶိူဝ်းတႆးဝႃႈ-သမ်ႊ+သၢမ်(Sam)၊ သဵမ်ႊ+သဵမ်(Siem)လႄႈ သယၢမ်+ဝꩡမ်ႈ(Siam+Shan)ၼႆႉ ၼၼ်ႉ မၼ်းဢမ်ႇၸႂ်ႈၵႂၢမ်းပႃႇလိ/သၵ်ႉၵတ(သၼ်ႇသၵရိတ်ႈ)သင်။ ပဵၼ်ၵႂၢမ်းမွၼ်းၼႆ။
ၵဵဝ်လူၺ်ႈၵႂၢမ်းသယၢမ်လႄႈ ဝꩡမ်ႈၼႆႉ ၵူၼ်းပၢႆးပိုၼ်းလႄႈ ၵူၼ်းပၢႆးၶူၼ်ႉ ႁႃၶူဝ်းမွၼ်ၶဝ် မီး ၵႂၢမ်းႁၼ်ဝႆႉ သွင်ပိူင်ၸိူင်ႉၼင်ႇ-
- သယၢမ်လႄႈ သျှမ်း ၼႆႉ ပဵၼ်ၵႂၢမ်းတႆး ၸၢဝ်းယုၼ်ၼၢၼ်(မိူင်းသႄလူင်)သမ်း-ဢမ်ႇမီးတီႈပွင်ႇဝႃႈ-ၵၢၼ် ၽုၵ်ႇသွမ်ႈ၊ ၵူၼ်းလူင်ႉလႅၼ်ႇပၢႆးၵၢၼ်ၽုၵ်ႇသွမ်ႈၼႆသေ
- သယၢမ်လႄႈ သျှမ်း ၼႆ ပဵၼ်ၵႂၢမ်းမွၼ်းမႃး တီႈၵႂၢမ်းၸၢဝ်းမွၼ်းဝႃႈ-သဵမ်ႊ။ ပွင်ႇဝႃႈ-ၵူၼ်း၊ ယႂ်ႇလႄႈ လွတ်ႈလႅဝ်းၼႆ။
မၢင်ၸဝ်ႈယင်းႁၼ်ဝႃႈ-ၶေႃႈၵႂၢမ်း-တႆး+လၢဝ်း+သဵမ်ႊ(သယၢမ်+သျှမ်း)ၼႆႉ တီႈပွင်ႇမၼ်းမိူၼ်ၵႂၢမ်း ၾရင်ႇသဵတ်ႈ France)လႄႈ ၵႂၢမ်းဢင်းၵိတ်းသ်ၾရီးတမ်း(Freedom)ဢၼ်ပွင်ႇဝႃႈ-လွတ်ႈ လႅဝ်း၊ ၵွၼ်းၶေႃ(ထႆးဝႃႈ-ဢေႇၵရၢတ်ႈ)ၼၼ်ႉၵမ်းလဵဝ်ၼႆ။
ၵူၼ်းပၢႆးပိုၼ်းၵမ်ႈပႃႈၼမ် ႁၼ်မိူၼ်ၵၼ်ဝႃႈ ၼႂ်းသွင်ၶေႃႈ ပႃးၼိူဝ်ၼၼ်ႉ ၶေႃႈတီႈ(2)မီးၼမ်ႉ ၼၵ်းလိူဝ်ၼႆယူႇ။ ၸၢဝ်းပိဝ်ႇ၊ မွၼ်း၊ ၶွမ်လႄႈ ၶမဵၼ်ၶဝ် ပဵ်ၸၢဝ်းၶိူဝ်းဢၼ် ယူႇသဝ်းၸမ်ၵၼ် တင်း ၸၢဝ်းတႆးလႄႈ မီးၵၢၼ်ၵပ်းသိုပ်ႇ တိတ်းတေႃႇၵၼ်မႃး ႁိူင်ၼၢၼ်းတႄႉတႄႉ။ မိူဝ်ႈၸၢဝ်းမွၼ်းႁွင်ႉတႆးဝႃႈ- သဵမ်ႊၼႆၵေႃႈ ၵူၼ်းတၢင်ႇၶိူဝ်းၸိူင်ႉၸၢဝ်းမၼ်ႈ ၸၢဝ်းၸၢမ်လႄႈ ၶမဵၼ်ၶဝ် ၸဵမ်ၸိူဝ်းၼႆႉၵေႃႈ ႁွင်ႉၸိုဝ်ႈ တႆးၸွမ်းမွၼ်းဝႃႈ-သဵမ်ႊ+သၢမ်+သယၢမ်လႄႈ သျှမ်း မႃးဝႃႈၼႆ။
လွင်ႈတၢင်းဢၼ်ဝႃႈမႃးၸိူဝ်းၼႆႉ ပဵၼ်သၢၵ်ႈသေဢၼ်လဵပ်ႈႁဵၼ်းယိုၼ်းထိုင်ၼၼ်ႉၵွႆး။ မုင်ႈမွင်းဝႃႈ လွင်ႈတၢင်းဢၼ်တေထုၵ်ႇမႅၼ်ႈလိူဝ်ၼႆႉ တေမီးထႅင်ႈတင်းၼမ်ယူႇ။ ပိုင်ႈၵူၼ်းပၢႆးပိုၼ်း ၵူၼ်းပၢႆးၶူၼ်ႉႁႃ ၶူဝ်းမွၼ်ၶဝ်ၸဝ်ႈ သိုပ်ႇဢဝ်ပုၼ်ႈၽွၼ်းၶူၼ်ႉႁႃၵၼ်ၵႂႃႇထႅင်ႈ ၶႂ်ႈပဵၼ်ၽွၼ်းလီ တႃႇပၢႆးပိုၼ်းသေၵမ်းၼႆ။ မႁႃမုင်ႉ(မိူင်းၸႄႊ)
ၽိုၼ်ဢိင်
မႄးထတ်း- ၽြိၵ်ႉတူၼ်ႉတၵုၼ်းတႆး၊ တူၼ်ႈလီႈသိူင်း-တႅမ်ႈ
- ထမ်းမၼုၼ်း ႁိူင်းဢၼၼ်း ပိၼ်ႇၽၢႆႇထႆး(1978)
- ပိုၼ်းၶမိၼ်(လိၵ်ႈတႆး)၊ တွင်းသိုပ်ႇသုၽမၢၵ်ႇ-တႅမ်ႈ(1983)
- မြန်မာရာဇဝင်၊ ဦးဖိုးကျား (၁၉၂၅)
- မြန်မာရာဇဝင်၊ ဦးဘသန်း (၁၉၉၄)
- History of Laos by M.L.Manich(Bangkok)(1967)
- ပိုၼ်းလၢဝ်း(လိၵ်ႈထႆး) ထွင်းသိုပ်ႇသုၽမၢၵ်ႉ-တႅမ်ႈ(1985)
- ပိုၼ်းတႆး-ၶျူမ်းၼတ်ႉသေဝိၵွၼ်း-တႅမ်ႈ(1994)
- A History of Siam by W.A.R.Wood Chiang Mai(1924)
- ykdef:blef:-zBL:yqK:udwf:ugef:quf:-wSrf;(1964)
- ပိုၼ်းတႆး(လိၵ်ႈတႆး)၊ ၸဝ်ႈယၼ်ႇၼ(သႅၼ်ဝီ)-တႅမ်ႈ(1942)
- ပိုၼ်းတႆး (လိၵ်ႈတႆး)၊ ၸဝ်ႈၼၼ်ႇတႃႇသီႁ(မိူင်းၼွင်)(1987)
- ပိုၼ်းလုမ်ႈၾႃႉ(လိၵ်ႈထႆး) ၽျူးပၸႃးၵိၸ်းၵွၼ်းၸၵ်း(1960)
- ၽိုၼ်မၢႆတွင်းလႄႈ ယွတ်ႊလိၵ်ႈ (လိၵ်ႈမၢၼ်ႈ)သြႃႇၸၢႆးဢွင်ႇထုၼ်း-တႅမ်ႈ ရှေးခေတ်တိုင်းလူမျိုးများ မူလနေထိုင်ရာ (၁၉၇၆)
- ကမ္ဗောဇနှင့် ရှမ်းပြည်၊ သြႃႇ ၸၢႆးၶမ်းမိူင်း တႅမ်ႈ မိူဝ်းယူႇမိူင်းၵွၵ်ႇ(ၸိုင်ႊထႆး)မွၵ်ႊ 1992-94
- ၼၢင်းရိုဝ်းတီႈၶျႃးၶွၼ်း-တႅမ်ႈ တႆးလႄႈၸိူင်းမၢဝ်းပိၼ်ႇၽၢႆတႆး(1988)