ႁူဝ်ႇၶျီႇမိၼ်း: လွင်ႈပႅၵ်ႇပိူင်ႈ ၼႂ်းၵႄႈ လွင်ႈၶူၼ်ႉၶႆႈ
Content deleted Content added
ၵေႃႇသၢင်ႈၼႃႈလိၵ်ႈဝႆႉ တင်း "== ႁူဝ်ႇၶျီႇမိၼ်း (Ho Chi Minh 1890-1969)== “ၽၢႆႇသူတၢႆၼိုင်..." |
No edit summary |
||
ထႅဝ် 1:
== ႁူဝ်ႇၶျီႇမိၼ်း (Ho Chi Minh 1890-1969)==
[[File:Ho Chi Minh 1946.jpg|thumb|ႁူဝ်ႇၶျီႇမိၼ်း 1946]]
“ၽၢႆႇသူတၢႆၼိုင်ႈၵေႃႉ၊ ၽၢႆႇႁဝ်း တၢႆသၢဝ်းၵေႃႉၵေႃႈ ႁဝ်းတေတိုၵ်းဢဝ် လွင်ႈထၢင်ႇႁၢင်ႈႁဝ်းသေ တင်ႈမိူင်းၵွၼ်း ၶေႃႁႂ်ႈလႆႈ” ႁူဝ်ႇၶျီႇမိၼ်း ၵႆႉလၢတ်ႈ မိူဝ်ႈတိုၵ်းဢဝ်ၶိုၼ်း မိူင်းဝႅတ်ႉၼၢမ်း တႂ်ႈပႅင်ႇသဵတ်ႈလႄႈ ဢမေႇရိၵၼ်ႇ။ <br>
ႁူဝ်ႇၶျီႇမိၼ်း ပဵၼ်ၽူႈဢွၼ်ႁူဝ်လီ၊ ၵတ်ႉၶႅၼ်ႇ ဢၼ်လုၵ်ႈၼွင်ႉ ယွမ်းတၢႆတၢင်သေ လိုဝ်းလင်ၵိုၵ်း ပိုၼ်းဝႅတ်ႉၼၢမ်းဝႆႉ တေႃႇထိုင်မိူဝ်ႈလဵဝ် ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ <br>
Line 18 ⟶ 19:
ပီႈၼၢင်း ပဵၼ်ငုၼ်းႀီးႀၢၼ်း (Nguyen Thi Thanh) ႁဵတ်းၵၢၼ် ၽူႈမၢႆ(clerk) ၼႂ်းတပ်ႉ ပႅင်ႇသဵတ်ႈ။ ပီႈဢၢႆႈပဵၼ် ငုၼ်းၸိၼ်းၶႅမ် (Nguyen Sinh Khiem)။ ပဵၼ်မေႃယႃ ၸႂ်ႉ တူၼ်ႈမွၵ်ႇမၢၵ်ႇ ၼႂ်းထိူၼ်ႇ ၼင်ႇထုင်းၵွၼ်ႇ မီးမႃး။
မိူဝ်ႈဢႃႇယူႉ ႁူဝ်ႇၶျီႇမိၼ်း (10)ၶူပ်ႇ မႄႈတၢႆ လႄႈ လႆႈယႂ်ႇမႃး တႂ်ႈဢူႈ ၵုမ်းထိင်းလဵင်ႉလူ။ ဢူႈပဵၼ် ၽူႈႁၢပ်ႇၵၢၼ် ၸၼ်ႉတႅမ်ႇၼႂ်း ၵၢၼ်ဢုပ်ႉပိူင်ႇ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈပႅင်ႇသဵတ်ႈ။ ၵႆႉထတ်းသၢင်ၶိုၼ်း ပိူင်ဢုပ်ႉပိူင်ႇ ပႅင်ႇသဵတ်ႇ။ မိူဝ်ႈ ၸၼ်ႉၽၢႆႇၼိူဝ် ဢမ်ႇတွပ်ႇသင်ၶိုၼ်းၼၼ်ႉ တေၼႄၵၢင်ၸႂ်သေ ဢွၵ်ႇပၢင်ၵႂႃႇ။ ယွၼ်ႉၼၼ်ႉ ပႅင်ႇသဵတ်ႈၵႆႉၵႆႉ ထူၵ်းမၼ်းဢွၵ်ႇၵၢၼ်။<br>
[[File:Nguyen Aïn Nuä'C (Ho-Chi-Minh), délégué indochinois, Congrès communiste de Marseille, 1921, Meurisse, BNF Gallica.jpg|thumb|ႁူဝ်ႇၶျီႇမိၼ်း 1921]]
==ၸိုဝ်ႈႁူဝ်ႇၶျႅီႇမိၼ်း==
ၸိုဝ်ႈမိူဝ်ႈလဵၵ်ႉ ပဵၼ် ငုၼ်းသိၼ်ႇၵုင်း (Nguyễn Sinh Cung)။ ၸွမ်းၼင်ႇ ၾိင်ႈၶဝ်မီးဝႃႈ ဢႃႇယုသိပ်းၶူပ်ႇ တေလႆႈသႂ်ႇၸိုဝ်ႈမႂ်ႇ ၼႆလႄႈ ပဵၼ်မႃး ငုၼ်းတတ်ႉꨢႀၢၼ်း( Nguyen Tat Thanh )ၼႆထႅင်ႈ။ ၸိုဝ်ႈဢၼ်လိုဝ်း လင်သေပိူၼ်ႈ ပဵၼ်ငုၼ်းဢၢႆၵုတ်ႇ ပွင်ႇဝႃႈ ၽူႈႁၵ်ႉၸၢတ်ႈ။ လုၵ်ႈၸုမ်းမၼ်းတႄႉ ႁွင်ႉမၼ်းဝႃႈ ပၢပ်ႁူဝ် ၼႆယဝ်ႉ။ 1941 ၽႅဝ်ၶိုၼ်းဝႅတ်ႉၼၢမ်းသေ ဢွၼ်ႁူဝ်လုၵ်ႉၽိုၼ်ႉၼၼ်ႉၸင်ႇ ၸႂ်ႉတိုဝ်းၸိုဝ်ႈႁူဝ်ႇၶျီႇမိၼ်း ဢၼ်ပွင်ႇဝႃႈ ၽူႈပိူင်းလႅင်း ၼႆၼၼ်ႉယဝ်ႉ။<br>
Line 31 ⟶ 33:
ႁူဝ်ႇၶျီႇမိၼ်း ဢႃႇယု(7)ၶူပ်ႇ တႄႇႁဵၼ်းသွၼ်ပိင်ႇၺႃႇ။ ဢႃႇယု(16)တႄႇ လဵပ်ႈႁဵၼ်း လိၵ်ႈပႅင်ႇသဵတ်ႈ။ မိူဝ်ႈၵေႃႉလဵၵ်ႉ ဢူႈဢွၵ်ႇၵၢၼ်ယဝ်ႉ သွၼ်ပၼ် လိၵ်ႈၶႄႇလႄႈ ၶေႃႈသင်ႇသွၼ်ၵွၼ်ၾိဝ်းသျတ်ႉ(Confucius၊)။ ၶႂ်ႈႁႂ်ႈႁဵတ်း ၵၢၼ်လူင်ပွင်ၸိုင်ႈလႆႈလႄႈ ဢူႈၸင်ႇ ၶတ်းၸႂ်သွၼ်ပၼ် ၼႆယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈပဵၼ်မၢဝ်ႇႁၢႆးမႃး ႁူဝ်ႇၶျီႇမိၼ်း ၶိုၼ်ႈႁဵၼ်း တီႈႁူင်းႁဵၼ်းပႅင်ႇသဵတ်ႈ တီႈ ႁူၺ် (Hue)။ ၵၢၼ်ဝႅတ်ႉၼၢမ်းလုၵ်ႉၽိုၼ်ႉ ပႅင်ႇသဵတ်ႈ တႄႇမႃးမိူဝ်ႈ 1908။ <br>
မႅၼ်ႈမိူဝ်ႈႁူဝ်ႇၶျီႇမိၼ်း ၵႂႃႇၶိုၼ်ႈၸၼ်ႉၸွမ်ၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈ တီႈႁူၺ်(Hue) ဢၼ်ၶုၼ်ႁေႃၶမ်းၽၢင်ႇႁၢင်ႈ ႁိုဝ်ဝႃႈ ၶုၼ်ႁေႃၶမ်းၸိူၵ်ႈၸၼ် ၿၢဝ်ႇၻၢႆး (Bao Dai) လႄႈ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈ ပႅင်ႇသဵတ်ႈပိုတ်ႇဝႆႉ ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ <br>
[[File:Impasse Compoint.JPG|thumb|ၶႅပ်းလိၵ်ႈမၢႆတွင်း ဢွင်ႈတီႈ ႁူဝ်ႇၶျီႇမိၼ်း ယူႇၵႂႃႇ 1921-1923 တီႈဝဵင်းပႄးရိတ်ႉၸ်၊ မိူင်းပႅင်ႇသဵတ်ႈImpasse Compoint]]
1908 လွင်ႈယူႇသဝ်းၵိၼ်သၢင်ႈ ၶၢၼ်ၵိၼ်းၼႅၼ်ႇလႄႈ ၵူၼ်းၽၢၼ် မိူင်းဝႅတ်ႉၼၢမ်းၶဝ် ဢွၼ်ၵၼ်ၼႄၵၢင်ၸႂ်(ဆန္ဒပြ) သၢၼ်ၶတ်း တေႃႇၶုၼ်ပႅင်ႇသဵတ်ႈ။ မိူဝ်ႈၼၼ်ႉ ႁူဝ်ႇၶျီႇမိၼ်း ႁၼ်ဝႃႈ ၵူၼ်းၼင်ႇၵၼ် ဢဝ်ၵၼ် ႁဵတ်းၶီႈၶႃႈတေႃႇၵၼ်ၼၼ်ႉ ဢမ်ႇထုၵ်ႇမႅၼ်ႈၼႆသေ ထတ်းသၢင်ၶိုၼ်း ၼိူဝ်ၶုၼ်ႁေႃၶမ်းၽၢင်ႇႁၢင်ႈၼၼ်ႉလႄႈ ၶုၼ်ပႅင်ႇသဵတ်ႈ ဢၼ်မႃးဢုပ်ႉ မိူင်းၶဝ်ဝႆႉယူႇၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ယွၼ်ႉၼၼ်လႄႈ ႁူဝ်ႇၶျီႇမိၼ်း လႆႈၶၢမ်ႇထူၵ်းဢွၵ်ႇ ႁူင်းႁဵၼ်း။ 1909 ႁူဝ်ႇၶျီႇမိၼ်း ၶၢႆႉၵႂႃႇဝႅတ်ႉၼၢမ်းပွတ်းၸၢၼ်း။ ၵႂႃႇႁဵတ်း ၶူးသွၼ်ႁူင်းႁဵၼ်း ၶၢဝ်းတၢင်း (6) လိူၼ်။<be>
ဢူႈ လႆႈၶၢမ်ႇထူၵ်းဢွၵ်ႇ ၵၢၼ်ပႅတ်ႈလႄႈ ႁူဝ်ႇၶျီႇမိၼ်း လႆႈႁဵတ်းၶူးသွၼ်သေ ႁုလဵင်ႉၸွႆႈၼႃႈႁိူၼ်း။ ဢမ်ႇႁိုင်ဢွၵ်ႇၵၢၼ်ၶူးၼၼ်ႉယဝ်ႉ ၵႂႃႇႁဵၼ်း ၽၢႆႇမႄးၸၢၵ်ႈ။ ပီ 1911 တၢင်ႇသၢႆမၢႆၶဝ်ႈႁဵၼ်း တီႈႁူင်းႁဵၼ်း ၵၢၼ်ဢုပ်ႉပိူင်ႇ ဢၼ်လူင်ပွင်ၸိုင်ႈပႅင်ႇသဵတ်ႈ ပိုတ်ႇဝႆႉ ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ယွၼ်ႉမီးပိုၼ်း လႆႈၶၢမ်ႇထူၵ်းဢွၵ်ႇ ႁူင်းႁဵၼ်းသေမဝ်ႇၵႃး မီးပိုၼ်း ဢၼ်ၵေႃႉပဵၼ်ဢူႈၵေႃႈ သၢၼ်ၶတ်းၶုၼ်ပႅင်ႇသဵတ်ႈသေ လႆႈၶၢမ်ႇထူၵ်းဢွၵ်ႇၵၢၼ်ဝႆႉလႄႈ ႁူင်းႁဵၼ်းၼၼ်ႉ ဢမ်ႇႁပ်ႉမၼ်း ၶိုၼ်ႈႁဵၼ်း။<br>
Line 48 ⟶ 51:
ၵူၺ်းၵႃႈ ဢဝ်ၶေႃႈတုၵ်းယွၼ်းၼၼ်ႉ ဢိတ်ႇသေ ၸႅၵ်ႇပၼ် ႁႂ်ႈၵူၼ်းတင်းလၢႆလႆႈႁူႉၸွမ်းသေ ပဵၼ်ၶိူင်ႈမၢႆ ၵၢၼ်တူင်ႉၼိုင် တႃႇတေသၢၼ်ၶတ်း ပိူင်ဢုပ်ႇပိူင်ႇၶူဝ်ႇလူဝ်ႇၼီႇ (Anti-Colonial Movement) ၼႆမႃးယဝ်ႉ။ တႄႇၼၼ်ႉမႃး ႁူဝ်ႇၶျီႇမိၼ်း တႄႇတူင်ႉၼိုင် တႃႇမိူင်းဝႅတ်ႉၼၢမ်းလွတ်ႈလႅဝ်း။<br>
မိူဝ်ႈၼၼ်ႉ ႁူဝ်ႇၶျီႇမိၼ်း တႅမ်ႈလိၵ်ႈၸူး ၸွမ်ၸိုင်ႈဢမေႇရိၵၼ်ႇဝုတ်ႉၻရေႃးဝီႇ(လ်)ၸၼ်ႇ(Woodrow Wilson) ဢၼ်မႃးတီႈ ပႅင်ႇသဵတ်ႈၼၼ်ႉဝႃႈ ၸွင်ႇတေမီးလွင်ႈၸွႆႈထႅမ် ၼိူဝ်ၵၢၼ်သၢၼ်ၶတ်းပႅင်ႇသဵတ်ႈ ၽူႈၶႂၢၵ်ႈ မိူင်းၼၼ်ႉ ၼႆသေတႃႉ ဢမ်ႇလႆႈၶေႃႈတွပ်ႇ။<br>
1920 တႅမ်ႈလိၵ်ႈ ယွၼ်းၶုၼ်ပႅင်ႇသဵတ်ႈ ဝႆႉၵူၼ်းမိူင်းဝႅတ်ႉၼၢမ်း ၼင်ႇၵူၼ်းမိူင်းပႅင်ႇသဵတ်ႈသေ ၵႄႈလိတ်ႈပၼ် တၢင်းယၢပ်ႇၽိုတ်ႇ။ မိူဝ်ႈမီးယူႇ ၼႂ်းပႅင်ႇသဵတ်ႈၼၼ်ႉ ယွၼ်ႉဢူၺ်းၵေႃႉမၼ်း ၸူဝ်းဢွၼ်လႄႈ လႆႈဢုပ်ႇၵွင်ႉသၢၼ် တင်းၶွမ်ႇမိဝ်ႇၼိတ်ႉ။ ယုမ်ႇယမ်ဝႃႈ ဝႅတ်ႉၼၢမ်း တေလွတ်ႈဢွၵ်ႇ တႂ်ႈပႅင်ႇသဵတ်ႈလႆႈယူႇ ၼႆမႃးယဝ်ႉ။<br>
1921 ပၢင်ၵုမ်ၶွမ်ႇမိဝ်ႇၼိတ်ႉ ၵူႈမိူင်းမိူင်းၼႂ်းလုမ်ႈၾႃႉ ပွၵ်ႈထိ(3) ၼၼ်ႉ ႁူဝ်ႇၶျီႇမိၼ်း ၵႂႃႇထူပ်းလီႇၼိၼ်ႇ(V.I.Lenin) ဢၼ်ပဵၼ် ၽူႈဢွၼ်ႁူဝ်ၶွမ်ႇမိဝ်ႇၼိတ်ႉရႃးသျုး။ ၼႂ်းပၢင်ၵုမ်ၼၼ်ႉ လႆႈၶိုၼ်ႈလၢတ်ႈၵႂၢမ်း။<br>
Line 62 ⟶ 65:
ႁူဝ်ႇၶျီႇမိၼ်း ပဵၼ်ရေႃးၵႃႇပွတ်ႇမႅင်း(တီႇၿီႇ)လႄႈ လုၵ်ႉတီႈရႃးသျုးသေၵႂႃႇ ယႃတူဝ် ယူႇတီႈ ၶရီးမီးယႃး (Crimea) တေႃႇထိုင်ၶႅၼ်း။ မိူဝ်ႈၶႅၼ်းယဝ်ႉ ၸင်ႇမိူဝ်းၶိုၼ်း မွတ်ႉ(ၸ်)ၵူဝ်ႇ။<br>
လိုၼ်းၼၼ်ႉ ၵႂႃႇၿႄႇလ်ၵျီႇယၼ်ႇ(Belgium)၊ ၵျုႇမၼီႇ၊ သုတ်ႉၸလႅၼ်ႇ (Switzerland)၊ ဢီႇတလီႇ (Italy) ယဝ်ႉ သိုပ်ႇၶီႇႁိူဝ်းသၢင်းၽေႃး ထိုင် မိူင်းၵွၵ်ႇ (Bangkok) ၼႂ်းလိူၼ် July 1928 ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။<br>
July 1928 ႁပ်ႉပုၼ်ႈၽွၼ်းၸၼ်ႉသုင်တၢင်ၸုမ်းၶွမ်ႇမိဝ်ႇၼိတ်ႉ ၵူႈမိူင်းမိူင်းသေ ယူႇသဝ်းတီႈ ဝၢၼ်ႈၼႃးၶျူၵ်ႉ၊ သဵၼ်ႈတၢင်းၼၶွၼ်း၊ ၼႃးရၢတ်ႈၵႂၢႆး။ ဢၢမ်းၽိူဝ်းမိူင်း၊ ၼၶွၼ်းၽၼူမ်၊ မိူင်းထႆးၼၼ်ႉ တေႃႇထိုင် 1929 ၸမ်သဵင်ႈ။ မိူဝ်ႈယူႇၼႂ်းမိူင်းထႆးၵေႃႈ သူၼ်းတုမ် ဝႅတ်ႉၼၢမ်း ၼႂ်းမိူင်းထႆး ႁႂ်ႈမီးၸႂ်ႁၵ်ႉၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈဝၢၼ်ႈမိူင်း။<br> [[File:NKPhaNom'NhaLuuNiem-HoChiMinh.jpg|thumb|ႁိူၼ်းတီႈမၢႆတွင်း ဝၢၼ်ႈၼႃးၶျူၵ်ႉ၊ဢၢမ်းၽိူဝ်းမိူင်း၊ ၼၶွၼ်းၽၽူမ်၊ မိူင်းထႆး၊ 'NhaLuuNiem-HoChiMinh]]
1929 ပီၸမ်သဵင်ႈ ဢွၵ်ႇမိူင်းထႆး ၵႂႃႇမိူင်းဢိၼ်းတီးယိူဝ်း (India) ယဝ်ႉ ၵႂႃႇထိုင်ဝဵင်းသျၢင်ႇႁၢႆး (Shanghai) မိူင်းၶႄႇ။<br>
February 1930 လၵ်ႉၶဝ်ႈ ႁွင်ႇၵွင်ႇ(Hong Kong)။ ၵႂႃႇၶွၼ်ႈႁႅင်းၶွမ်ႇမိဝ်ႇၼိတ်ႉဝႅတ်ႉၼၢမ်း တီႈႁွင်ႇၵွင်ႇ ဢၼ်တႅၵ်ႇပဵၼ်သွင်ၸုမ်းဝႆႉၼၼ်ႉ ဢဝ်မႃးၶွၼ်ႈ ပဵၼ် ပႃႇတီႇၶွမ်ႇမိဝ်ႇၼိတ်ႉဝႅတ်ႉၼၢမ်း ၸုမ်းလဵဝ်ၵၼ်ယူႇယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈၼၼ်ႉ ႁူဝ်ႇၶျီႇမိၼ်း ၸႂ်ႉၸိုဝ်ႈဢၼ်ဝႃႈတူင်ႇၿၢၼ်သူဝ်ႇၼႆၼၼ်ႉသေ သိုပ်ႇထင်ဝႆႉ ၼႂ်းႁွင်ႇၵွင်ႇယဝ်ႉ ၵပ်းသၢၼ်ၸိသင်ႇ ၸုမ်းၶဝ်ႈပၢင်တိုၵ်းယူႇ ၼႂ်းဝႅတ်ႉၼၢမ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။<br>
Line 82 ⟶ 85:
1940 ဢၢႆႈၵုတ်ႉ လၢႆႈၸိုဝ်ႈပဵၼ် ႁူဝ်ႇၶျီႇမိၼ်း (Ho Chi Minh) ဢၼ်ပွင်ႇဝႃႈ ၽူႈႁတ်းႁၢၼ်ပိူင်းလႅင်း ၼႆၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ 1941 ႁူဝ်ႇၶျီႇမိၼ်း ၶဝ်ႈမိူဝ်း မိူင်းဝႅတ်ႉၼၢမ်းၶိုၼ်းယဝ်ႉ တင်ႈၸုမ်းဝႅတ်ႉမိၼ်း (VietMinh) ယိူင်းဢၢၼ်း တႃႇဢဝ် မိူင်းၵွၼ်းၶေႃ။ မီးၵူၼ်းၶူဝ်းလမ် ၼိုင်ႈမိုၼ်ႇ(10,000)ၵေႃႉ ပႂ်ႉႁပ်ႉႁူမ်ႈၸွမ်းမၼ်း ၵမ်းလဵဝ်။ ၵၢၼ်သိုၵ်းဝႅတ်ႉမိၼ်းၶဝ်ၼၼ်ႉ တိုၵ်းပႄႉ သိုၵ်းပႅင်ႇသဵတ်ႈဝီႇၶျီႇ(Vichy French)လႄႈ ၵျပၢၼ်ႇ(Japanese) တင်းၼမ်။ ၸုမ်းသၢႆလပ်ႉ ဢမေႇရိၵၼ်ႇဢူဝ်ႇဢႅတ်ႉ(ၸ်) ဢႅတ်ႉ(ၸ်) (OSS = Office of Strategic Services)ၼႆၼၼ်ႉ လၵ်ႉၸွႆႈဝႅတ်ႉမိၼ်းယဝ်ႉ။ ၸုမ်းသိုၵ်း (OSS) ၽိုၵ်းသိုၵ်းပၼ် ဝႅတ်ႉမိၼ်း။ ၸုမ်းမေႃယႃၶဝ် ယူတ်းယႃ ၼၢဝ်ၼူၵ်ႉလႄႈတွင်ႉၼွင်ႇ ဢၼ်ႁူဝ်ႇၶျီႇမိၼ်း ပဵၼ်ယူႇၼၼ်ႉယဝ်ႉ။<br>
ႁူဝ်ႇၶျီႇမိၼ်း ၶဝ်ႈမႃးၶိုၼ်းၼႂ်း မိူင်းဝႅတ်ႉၼၢမ်းယဝ်ႉ 8.2.1941 ဢဝ်ထမ်ႈပၢၵ်ႇၿူဝ် (Pac Bo)၊ ၸႄႈတွၼ်ႈ ၵၢဝ်ႉၿင်း (Cao Bang)၊ ၽၢႆႇႁွင်ႇႁၼွႆႇ 350 ၵီႇလူဝ်ႇမီႇတိူဝ်ႇ၊ ႁိမ်းလႅၼ်လိၼ် မိူင်းၶႄႇၼၼ်ႉ ႁဵတ်းငဝ်ႈၸိုင်ႈသေ တူင်ႉၼိုင်ယဝ်ႉ။<br>
[[File:Ho Chi Minh (third from left standing) and the OSS in 1945.jpg|thumb|ႁူဝ်ႇၶျီႇမိၼ်း (ၵေႃႉၸုၵ်းဝႆ့ မၢႆသၢမ် လုၵ်ႉသၢႆႉၸူးၶႂႃ) မိူဝ်ႈႁူပ်ႉထူပ်း ၸုမ်း OSS ပီ 1945]]
ထိုင်ၼႂ်းလိူၼ်မေႇ 1941 တင်ႈၸုမ်းဢွၼ်ႁူဝ် တေတိုၵ်းဢဝ် ဝႅတ်ႉၼၢမ်း ၵွၼ်းၶေႃ ဢၼ်ၵႂၢမ်းဝႅတ်ႉၼၢမ်းႁွင်ႉဝႃႈ ဝႅတ်ႉၼၢမ်း ၻွၵ်ႉ လၢပ်ႉ ၻွင်း မိၼ်း ႁူဝ် (Vietnam doc lap dong minh ho)၊ တူဝ်ယေႃႈဝႃႈ ဝႅတ်ႉမိၼ်း (Viet Minh) ၼႆၼၼ်ႉယဝ်ႉ။<br>
တင်ႈတႄႇၼၼ်ႉမႃး ဝႅတ်ႉမိၼ်းသူၼ်းတုမ် ၵူၼ်းမိူင်းၶွၼ်ႈႁႅင်းသေ ၶဝ်ႈ ပၢင်တိုၵ်းမႃး။ ဢွၼ်တၢင်းသုတ်း လႆႈတိုၵ်းသိုၵ်းၵျပၢၼ်ႇလႄႈ လႆႈဢဝ် တင်းၸွႆႈထႅမ် တီႈဢမေႇရိၵၼ်ႇ ၸုမ်းဢူဝ်ႇဢႅတ်ႉၸ်ဢႅတ်ႉၸ်(OSS)။<br>
Line 88 ⟶ 91:
1944 မိူဝ်ႈႁူဝ်ႇၶျီႇမိၼ်း ၵႂႃႇမီးယူႇမိူင်းၶႄႇၼၼ်ႉ မၼ်းဢၢၼ်းၵႂႃႇ တၢင်ႇလၢတ်ႈၼႄ တီႈမိူင်းဢမေႇရိၵၼ်ႇလႄႈ တၢင်ႇယွၼ်းဝီႇၸႃႇ(visa) သုၼ်ႇၶဝ်ႈမိူင်းသေတႃႉ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈဢမေႇရိၵၼ်ႇ ဢမ်ႇပၼ်။<br>
9.3.1945 ၵျပၢၼ်ႇၼၼ်ႉ ယွၼ်ႉငဝ်းလၢႆးၵၢၼ်သိုၵ်းၶဝ် ဢမ်ႇလီ၊ ၵူဝ်ပႅင်ႇသဵတ်ႈ ၵပ်းသိုပ်ႇၽၢႆႇၼွၵ်ႈသေ ၽိုၼ်ႉတိုၵ်းၶဝ်ၶိုၼ်းလႄႈ တိၺွပ်း ပႅင်ႇသဵတ်ႈ ဢၼ်ႁၢပ်ႇပုၼ်ႈၽွၼ်းဝႆႉယူႇ ၼႂ်းဢိၼ်ႇၻူဝ်ႇၶျၢႆးၼႃးၼၼ်ႉ ၶင်ၶွၵ်ႈ ဝႆႉယဝ်ႉ။ ၼင်ႇႁိုဝ် တေပဵၼ်တၢင်းယၢပ်ႇၽိုတ်ႇ တႃႇၽၢႆႇပႄႉသိုၵ်းၶဝ် ၼႆလႄႈ ၶူင်ႉသၢင်ႈၵၢၼ်ဢုပ်ႉပိူင်ႇ တင်းမူတ်း ၼႂ်းဝႅတ်ႉၼၢမ်းၼၼ်ႉၵေႃႈ ၵျပၢၼ်ႇ ဢဝ်ဢၢပ်ႈပၼ် ဝႅတ်ႉမိၼ်း ၶဝ်ယူႇယဝ်ႉ။<br>
[[File:Bundesarchiv Bild 183-48579-0009, Stralsund, Ho Chi Minh mit Matrosen der NVA.jpg|thumb|1957 ႁူဝ်ႇၶျီႇမိၼ်း ၵႂႃႇထိုင် မိူင်းၵျႃႇမၼီႇပွတ်းဢွၵ်ႇ၊ ႁူပ်ႉလုၵ်ႈႁဵၼ်း တပ်ႉၼမ်ႉ NVA တီႈ Bundesarchiv Bild 183-48579-0009, Stralsund,]]
April 1945 ႁူဝ်ႇၶျီႇမိၼ်းႁူပ်ႉ ဢႃႇၶီႇမီးၻီး(ၸ်)ပႅတ်ႉတီႇ (Archimedes Patti) ဢၼ်မီးပုၼ်ႈၽွၼ်းၸၼ်ႉသုင် ၼႂ်းဢူဝ်ႇဢႅတ်ႉ(ၸ်)ဢႅတ်ႉ(ၸ်) (OSS)။ ႁူဝ်ႇၶျီႇမိၼ်းထၢင်ႇဝႃႈ ဢမေႇရိၵၼ်ႇတေၸွႆႈၵမ်ႉႁႂ်ႈၶဝ် လႆႈလွတ်ႈလႅဝ်းယူႇ ၼႆသေ ပဵၼ်သၢႆသိုပ်ႇၶဝ်ႈသိုၵ်းဢူၺ်းလီ ဢၼ်ဢင်းၵိတ်ႉလႄႈ ဢမေႇရိၵၼ်ႇ ဢွၼ်ႁူဝ်ဝႆႉၼၼ်ႉယဝ်ႉ။<br>
14.8.1945 လူင်ပွင်ၸိုင်ႈၵျပၢၼ်ႇ ပိုၼ်ၽၢဝ်ႇဝၢင်းၶိူင်ႈ။ 2.9.1945 လူင်းလၢႆး မိုဝ်းဝၢင်းၶိူင်ႈၸူး ၸုမ်းဢူၺ်းလီၶဝ် ၼၼ်ႉသေ သိုၵ်းလုမ်ႈၾႃႉပွၵ်ႈသွင် ယဝ်ႉတူဝ်ႈၵႂႃႇ။<br>
တႃႇတေမႃးၵဵပ်းသိမ်း ၵွင်ႈၵၢင်ႇၵျပၢၼ်ႇ ဢၼ်ဝၢင်းၶိူင်ႈၵႂႃႇၼၼ်ႉ ၼႆလႄႈ 12.9.1945 သိုၵ်းဢင်းၵိတ်ႉ သွင်မိုၼ်ႇ(20,000) ဢၼ်သိုၵ်းပႅင်ႇသဵတ်ႈ ဢွၼ်ႁူဝ်ၵမ်ႈၽွင်ႈၼၼ်ႉ လူင်းတႃႈႁိူဝ်းသၢႆးၵွၼ်ႇ(Saigon)၊ ဝႅတ်ႉၼၢမ်း တွၼ်ႈတႂ်ႈ။ ၽူႈၵွၼ်းတပ်ႉပဵၼ် ၸွမ်ႁၢၼ် ၻွၵ်ႉၵလၢတ်ႉ(ၸ်) ၵရေးၸီး (MG Douglas Gracey)။ ၵျပၢၼ်ႇ ဝၢင်းၶိူင်ႈယဝ်ႉသေတႃႉ သိုၵ်းၵျပၢၼ်ႇ ဢၼ်မီးယူႇ လၢႆတီႈလၢႆမိူင်းၸိူဝ်းၼၼ်ႉ တိုၵ်ႉသိုပ်ႇယိပ်းၵွင်ႈဝႆႉယူႇလႄႈ တႃႇတေၵႂႃႇသိမ်းဢဝ် ၶိူင်ႈၵၢင်ႇ ၼႂ်းမိုဝ်းၽၢႆႇသုမ်းသိုၵ်းၼၼ်ႉ ပဵၼ်ပုၼ်ႈၽွၼ်းၽၢႆႇပႄႉသိုၵ်းယဝ်ႉ။<br>
ၽၢႆႇပႄႉသိုၵ်းၼၼ်ႉ သိမ်းၶိူင်ႈၵၢင်ႇၵူၺ်းဢမ်ႇၵႃး ၸၢင်ႈဢဝ်တၢင်းၽိတ်းထႅင်ႈ ၼႆသေ သိုၵ်းၵျပၢၼ်ႇ (5,000) ပၢႆ ပၢႆႈၵႂႃႇၸူး ဝႅတ်ႉမိၼ်းသေ ႁဵတ်းၶူး ပိုၵ်ႉၽိုၵ်းပၼ် ၵၢၼ်သိုၵ်း ဝႅတ်ႉမိၼ်းယူႇယဝ်ႉ။<br>
[[File:Bundesarchiv Bild 183-48550-0036, Besuch Ho Chi Minhs bei Pionieren, bei Berlin.jpg|thumb|1957 ႁူဝ်ႇၶျီႇမိၼ်း ႁူပ်ႇၵူၼ်းၼုမ်ႇ ၵျႃႇမၼီႇပွတ်းဢွၵ်ႇ၊ ႁိမ်းဝဵင်းပႃႇလိၼ်ႇ Bundesarchiv Bild 183-48550-0036, Besuch Ho Chi Minhs bei Pionieren, bei Berlin]]
==မိူင်းၵွၼ်းၶေႃ==
22.8.1945 လိူၵ်ႈတင်ႈ ၸွမ်ၸိုင်ႈမိူင်းဝႅတ်ႉၼၢမ်း ၵေႃႉဢွၼ်တၢင်းသုတ်း။ မိူဝ်ႈၼၼ်ႉ ၽူႈၶိုၼ်ႈပဵၼ်ၸွမ်ၸိုင်ႈၼၼ်ႉဝႃႈ “လွင်ႈဢွၼ်ၵၼ်လိူၵ်ႈ ၵဝ်ၶႃႈ ပဵၼ်ၸွမ်ၸိုင်ႈၼၼ်ႉ မီးလွင်ႈတၢင်းမၼ်းဢေႃႈ။ ၼၼ်ႉတႄႉ ယွၼ်ႉၵဝ်ၶႃႈ ဢမ်ႇမီးသင်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ လုၵ်ႈမေးၵေႃႈ ဢမ်ႇမီး။ ငိုၼ်းၶမ်းၶူဝ်းၶွင်ၵေႃႈ ဢမ်ႇမီးသင်။ ၶူဝ်းၼုင်ႈၵေႃႈ မီးဢၼ် ၵဝ်ၶႃႈတိုၵ်ႉ ၼုင်ႈဝႆႉယူႇ ၶူဝ်းမၼ်ႈ(ဝၼ်ႈ)သဝ်ႈသဝ်ႈၼႆႉ ၸုမ်ႇလဵဝ်ၵူၺ်း” ၼႆယဝ်ႉ။ ၵေႃႉဢၼ် လၢတ်ႈၼၼ်ႉတႄႉ ပဵၼ်ႁူဝ်ႇၶျီႇမိၼ်းယဝ်ႉ။<br>
2.9.1945 ႁူဝ်ႇၶျီႇမိၼ်း ပိုၼ်ၽၢဝ်ႇလွတ်ႈလႅဝ်း။ တင်ႈမိူင်းဝႅတ်ႉၼၢမ်း (တွၼ်ႈၼိူဝ်) ၵွၼ်းၶေႃ ဝႃႈ “မိူင်းၸွမ်ၸိုင်ႈ ၻီႇမူဝ်ႇၶရႅတ်ႉဝႅတ်ႉၼၢမ်း” (Democratic Republic of Vietnam-DRV) ၼႆယဝ်ႉ။ ၸွမ်ပွင်ၸိုင်ႈ ဢၼ်ၵူၼ်းမိူင်း လိူၵ်ႈၼၼ်ႉ ၽွင်းငမ်းလႄႈ ႁူဝ်ႇၶျီႇမိၼ်း ၶိုၼ်ႈပဵၼ် ၸွမ်ၽွင်းလူင်မႃးယဝ်ႉ။ ၶုၼ်ႁေႃၶမ်း ၸိူၵ်ႈၼွင်ႇၿၢဝ်ႇၻၢႆး (BaoDai)လႆႈၸုၼ်ႉဢႃႇၼႃႇ။ ၵူၺ်းၵႃႈ ဢမ်ႇမီးမိူင်းမၵ်းမၼ်ႈ ၵပ်းသိုပ်ႇလူင်ပွင်ၸိုင်ႈၼၼ်ႉ မႃးသေမိူင်း။<br>
ႁူဝ်ႇၶျီႇမိၼ်း ဢိင်ၶေႃႈပိုၼ်ၽၢဝ်ႇ ဢႅတ်ႉလႅၼ်းတိၵ်ႉ (Atlantic Charter) သေ တႅမ်ႈလိၵ်ႈၸူး ၸွမ်ပွင်ၸိုင်ႈ ဢမေႇရိၵၼ်ႇ ႁႄႇရီႇထရူးမႅၼ်း(HarryS. Trumen)ၵေႃႈ ဢမ်ႇတွၼ်ႉတွပ်ႇ။<br>
[[File:Hochiminh and Bebet.JPG|thumb|ႁူဝ်ႇၶျီႇမိၼ်း လုၵ်ႈ လုၵ်ႈယိင်းၵဵပ်းမၼ်း 1946 Hochiminh and Bebet]]
==ဝႅတ်ႉၼၢမ်းၼင်ႇၵၼ်==
1945 ၼႂ်းၽွင်းယၢမ်းၼၼ်ႉ ဝႅတ်ႉၼၢမ်းၶဝ်ၼင်ႇၵၼ်ၵေႃႈ ဢိင်ၼိူဝ်ပၢႆးဝူၼ်ႉ၊ ဢိင်ၼိူဝ် ပေႃႇလသီႇ ၸုမ်းၶဝ်ပႅၵ်ႇပိူင်ႈၵၼ်ၼၼ်ႉသေ ၼင်ႇႁိုဝ် တေၸၢင်ႈပူၵ်းတင်ႈဝၢၼ်ႈမိူင်း လၢႆးၽႂ်လၢႆးမၼ်းလႄႈ ႁိမ်ၼႃႈတီႈ ႁိမ် ဢႃႇၼႃႇၵၼ်ၶိုၼ်း။ ဝႅတ်ႉမိၼ်းၶဝ် ဢဝ်တၢႆၸိူဝ်းၶႄႉၶဵင်ႇပၢၼ်းတႃႉၶဝ် ၼၼ်ႉပႅတ်ႈ။<br>
1946 ၽွင်းယၢမ်း ႁူဝ်ႇၶျီႇမိၼ်း ၵႂႃႇႁႃယွၼ်း တၢင်းၸွႆႈထႅမ် တီႈၼွၵ်ႈမိူင်းယူႇၼၼ်ႉ လုၵ်ႈၼွင်ႉမၼ်း တိၺွပ်းလႆႈ ၽၢႆႇၶႄႉၶဵင်ႇၶဝ်ၼၼ်ႉ (2,500)ပၢႆ။ ၸိူဝ်းဢမ်ႇတၼ်းတိလႆႈၼၼ်ႉ မွၵ်ႈ (6,000) ပၢႆသမ်ႉ ပၢႆႈဢွၵ်ႇဝၢၼ်ႈ ဢွၵ်ႇဝဵင်း ၵႂႃႇမူၵ်းသေႃႉ တီႈတေလွတ်ႈၽေး။ ပႃႇတီႇတၢင်ႇဢၼ်ၵေႃႈ လႆႈၶၢမ်ႇႁၢမ်ႈတတ်း။ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈၸႄႈတွၼ်ႈ ဢၼ်တင်ႈမႃး တႃႇၼႃႈတီႈၽႂ်တီႈမၼ်းၸိူဝ်းၼၼ်ႉၵေႃႈ လႆႈၶၢမ်ႇ ၵွတ်ႇလၢင်ႉဢွၵ်ႇပႅတ်ႈ။<br>
လိုၼ်းၼၼ်ႉ ႁွင်ႉပၢင်ၵုမ်လူင်ၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈဝႅတ်ႉၼၢမ်းပတ်းပိုၼ်ႉ ပွၵ်ႈထိၼိုင်ႈ (First National Congress)။ ၼႂ်းၽူႈၶိုၼ်ႈႁွတ်ႈပၢင်ၵုမ် တင်းမူတ်းၼၼ်ႉ ဝႅတ်ႉမိၼ်း မီးသၢမ်ပုၼ်ႈၼိုင်ႈပုၼ်ႈၵူၺ်းသေ ဢၼ်ဢမ်ႇၸႂ်ႈ ဝႅတ်ႉမိၼ်းၼၼ်ႉ ပႃးဝႆႉသၢမ်ပုၼ်ႈသွင်ပုၼ်ႈလႄႈ ၼႂ်းၵႃႈၽွင်းလူင် တေလႆႈ မီး(10)ၵေႃႉၼၼ်ႉ ဝႅတ်ႉမိၼ်းလႆႈ (4)ၵေႃႉ ၵူၺ်းၼႆယဝ်ႉ။<br>
[[File:President Ho Chi Minh watching soccer 1958.jpg|thumb|ၸွမ်ပွင်ၸိုင်ႈ ႁူဝ်ႇၶျီႇမိၼ်း ၼင်ႈတူၺ်း ပွႆးမၢၵ်ႇၼင် ပီ 1958]]
ဝႅတ်ႉၼၢမ်းတွၼ်ႈတႂ်ႈ၊ တီႈဝဵင်းသၢႆးၵွၼ်ႇ(Saigon)ၼၼ်ႉၵေႃႈ မီးၸုမ်းသၢၼ်ၶတ်း တေႃႇသူႈၵၼ်သေ ဢဝ်ၵၼ်တၢႆလႄႈ ၸွမ်ႁၢၼ် ၻွၵ်ႉၵလၢတ်ႉ(ၸ်)ၵရေးၸီး လႆႈပိုၼ်ၽၢဝ်ႇ ၼႃႈလိၼ်သိုၵ်းဢုပ်ႉပိူင်ႇယူႇယဝ်ႉ။<br>
24.9.1945 ဝႅတ်ႉမိၼ်း ဢွၼ်ႁူဝ်ၵူၼ်းတင်းမိူင်း ၼႄၵၢင်ၸႂ်သၢၼ်ၶတ်း ၵူၼ်းၼွၵ်ႈမိူင်းသေတႃႉ ဢမ်ႇထိုင်တီႈ ၼင်ႇၵဝ်ႇ။<br>
|