ၼပူဝ်းလီးယၼ်း: လွင်ႈပႅၵ်ႇပိူင်ႈ ၼႂ်းၵႄႈ လွင်ႈၶူၼ်ႉၶႆႈ

Content deleted Content added
No edit summary
ထႅဝ် 39:
ၵူၼ်းၾရင်ႇသဵတ်ႈၶဝ် ၼပ်ႉထိုဝ်ၼပူဝ်းလီးယၼ်း ယွၼ်ႉလွင်ႈဢွင်ႇပေႇမၼ်းသေယဝ်ႉ ဝႆႉမၼ်းပဵၼ်ၶုၼ်ၽွင်းၵေႃႉဢွၼ်တၢင်းသုတ်းတင်းၸူဝ်ႊတင်းၸၢတ်ႈၶဝ်ယူႇယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈ 1804 ၼၼ်ႉ မၼ်းၸင်ႇပိုၼ်ႊၽၢဝ်ႇ ပဵၼ်ၸဝ်ႈလူင်(ၸဝ်ႈႁေႃသႅင်)။ မုၼ်ၸဝ်ႈပူပ်ႉ မႃးတီႈဝဵင်းပႃႇရီႇ တႃႇမႃးသုပ်းပၢၼ်းၵုမ်းပၼ်သေတႃႉ ၵူၺ်းၼႃႇ ၼပူဝ်းလီးယၼ်း ဢဝ်ပၢၼ်းၵုမ်းၼႂ်းမိုဝ်းမုၼ်ၸဝ်ႈပူပ်ႉၼၼ်ႉသေ တင်ႈတူဝ်ၵဝ်ႇပဵၼ်ၸဝ်ႈလူင်ႁၢင်းမၼ်းယူႇယဝ်ႉ။ ယဝ်ႉၵေႃႈ မၼ်းၸင်ႇသုပ်းပၢၼ်းၵုမ်းပၼ် ၵျူဝ်းသႅပ်ႉၾိၼ်း ႁႂ်ႈပဵၼ်ၼၢင်းလူင်မၼ်းယူႇယဝ်ႉ။
 
== '''မိူင်းတုမ်ႊၵႅၼ်ႇ''' ==
မိူင်းတုမ်ႊၵႅၼ်ႇၾရင်ႇသဵတ်ႈ ၽၢႆႇတႂ်ႈၵၢၼ်ၽွင်းငမ်းၼပူဝ်းလီးယၼ်း (1804 - 14) ၼၼ်ႉ လႆႈဝႃႈ ပဵၼ်ၽွင်းယၢမ်းပၢင်သိုၵ်းပၢင်သိူဝ် ဢမ်ႇထၢတ်ႇဢမ်ႇဝၢႆး။ လိၵ်ႈႁူမ်ႈမၢႆလွင်ႈငမ်းယဵၼ်ဢႃမီးယၼ်းၼၼ်ႉၵေႃႈ ႁိုင်ၶၢဝ်းတၢင်းမွၵ်ႈပီႊပၢႆသေ လႆႈလူႉလႅဝ်ၵႂႃႇ။ ထိုင် 1805 မႃး မိူင်းၾရင်ႇသဵတ်ႈ ႁဵတ်းဢူၺ်းလီၵၼ်တင်း မိူင်းသပဵၼ်းသေ ႁၢင်ႈသိုၵ်းတိုၵ်းတေႃး သမ်ႉပေႃးၶႂ်ႈၸွတ်ႈၵူႊငွၼ်ႊၼႂ်းယူးရူပ်ႉယူႇယဝ်ႉ။
 
ၵူၺ်းၼႃႇ ဢဵၼ်ႁႅင်းတပ်ႉသိုၵ်းၼပူဝ်းလီးယၼ်းတႄႉ ယႂ်ႇလူင်တေႉတေႉဝႃႈဝႃႈ။ တီႈပၢင်တိုၵ်း ဢွတ်ႉသတႂ်းလိသ်ႉၸ်(Austerlitz) မိူဝ်ႈ 1805 ၼၼ်ႉ မီးတိုၵ်းပေႉ တပ်းသိုၵ်းႁူမ်ႈပွင်းၶွင် မိူင်းဢေႃးသထြီးယႃး လႄႈ ရႃးသီးယႂ်း။ မၼ်းတိုၵ်းပေႉတပ်ႉသိုၵ်း ပရူးသျႃး(Prussia)တီႈ ပၢင်တိုၵ်းၸႄးၼႃး(Jena)မိူဝ်ႈ 1806 သေယဝ်ႉ ၵုမ်းၵႂၢၼ်းလႆႈမိူင်းပႃႇလိၼ်ႇ(Berlin)။ တီႈၾရၢႆးလႅၼ်း(Friedland)ၼၼ်ႉ ရႃးသီးယႂ်းၶဝ်ၵၢၼ်ႉသိုၵ်းသေ လႆႈၶၢမ်ႇတဵၵ်းႁႂ်ႈႁဵတ်းလွင်ႈငမ်းယဵၼ်။ လိၵ်ႈႁူမ်ႈမၢႆၼပူဝ်းလီးယၼ်း ဢၼ်လူင်းလၢႆးမိုဝ်းတင်း ၸိုင်ႈမိူင်းၵၢၼ်ႉတေႃႇမၼ်းၼၼ်ႉ ပဵၼ်လွင်ႈလႅၵ်ႈလၢႆႊပႅၼ်ႈ ႁၢင်ႊၽႅၼ်တီႈၼႂ်းယူးရူပ်ႉယူႇယဝ်ႉ။ မိူင်းၽွမ်ႉႁူမ်ႈၼႂ်းသၢပ်ႇမႄႈၼမ်ႉရၢႆး(The Confederation of the Rhine) ၼၼ်ႉ လႆႈဝႃႈ ႁဵတ်းႁႂ်ႈလႅၼ်ႊလိၼ်ၼႂ်းမိူင်းၵျႃႇမၼီႇ တူၵ်းၵႂႃႇၼႂ်းမိုဝ်း ၼပူဝ်းလီးယၼ်းတင်းၼမ်ယဝ်ႉ။ ၾရင်ႇသဵတ်ႈ ဢဝ်လႆႈလိၼ်ဢေႃးသထြီးယႃး ဢၼ်မီးတီႈၼႂ်းမိူင်းဢိတ်ႇတလီႇ။ လုၵ်ႉတီႈလိၵ်ႈႁူမ်ႈမၢႆထိလ်းသိတ်ႉ(the Treaty of Tilsit)မိူဝ်ႈ 1807 ၼၼ်သေ ပရူးသျႃး လႆႈထုၵ်ႇတဵၵ်းႁႂ်ႈပၼ်လႅၼ်ႊမိူင်းမၼ်းၵႂႃႇၶိုင်ႈၼိူင်ႈ ႁူမ်ႈပႃးတင်း လႅၼ်ႊလိၼ်ၸၢဝ်းပေႃးလိသျ်ႉ ဢၼ်ပရူးသျႃးၵုမ်းဝႆႉၼၼ်ႉယူႇယဝ်ႉ။
 
ၼပူဝ်းလီးယၼ်း လႆႈပဵၼ်မႃးၽူႈဢုပ်ႉပိူင်ႇမိူင်းတုမ်ႊၵႅၼ်ႇ ၶႄႉသဵင်ႇၵၼ်တင်း ၶျႃးလီးမႅၼ်း(Charlemgne)။ ၼပူဝ်းလီးယၼ်း ဢုပ်ႉပိူင်ႇလႆႈယူးရူပ်ႉ တင်ႈတႄႇဢဝ်မိူင်းသပဵၼ်းတေႃႇပေႃးထိုင်လႅၼ်ႊလိၼ်ပရူးသျႃး။ ၸဝ်ႈသိုၵ်းၸဝ်ႈႁၢၼ် ၸိူဝ်းဢၼ်မၼ်းလႆႈၸႂ်ၸိူဝ်းၼၼ်ႉၵေႃႈ မၼ်းတႅင်ႇတင်ႈႁႂ်ႈၵႂႃႇၵိၼ်မိူင်းၸိူဝ်းတိုၵ်းပေႉလႆႈၸိူဝ်းၼၼ်ႉယူႇယဝ်ႉ။ သေဢမ်ႇၵႃး တႅင်ႇတင်ႈ ပီႈဢၢႆႈ လႄႈ ၼွင်ႉၸၢႆးမၼ်း ပဵၼ်ၸဝ်ႈၾႃႉ။ ၵျူဝ်းသႅပ်ႉ ပဵၼ်မႃးၸဝ်ႈၾႃႉသေ ၼႅပ်ႉၽႅလ်း(Naples)ၵေႃႈ ဝၢႆးမႃး လႆႈၵႂႃႇၵိၼ်မိူင်းသပဵၼ်းယူႇယဝ်ႉ။ လုၺ်းသ်ႉ(Louis)ၵေႃႈ လႆႈပဵၼ်မႃးၸဝ်ႈၾႃႉမိူင်းႁေႃႇလႅၼ်ႇ၊ ၵျိူဝ်ႊရူမ်း(Jerome) သမ်ႉ ပဵၼ်မႃးၸဝ်ႈၾႃႉ မိူင်းဝႅတ်ႉၾႃးလီးယႃး(Westphalia)။
 
မီးမိူင်းၵရဵတ်ႉပရိတ်ႉတဵၼ်ႇၵွၺ်း ဢၼ်ႇၼပူဝ်းလီးယၼ်းဢမ်ႇတိုၵ်းပေႉလႆႈ။ ပႅၵ်ႉသမ်ႉ ၼပူဝ်းလီးယၼ်း ၵုမ်းၵႂၢၼ်းလႆႈလိုမ်ယူးရူပ်ႉသေတႃႉၵေႃႈ ၼႂ်းပၢင်ႇလၢႆႇတႄႉ ဢိင်းၵလဵတ်ႈၶဝ်တိုၵ်ႉမီးဢႃႇၼႃႇယူႇ။ ၼႅလ်းသၼ်ႇ(Nelson)ဢၼ်ပဵၼ်ၾၢႆႇပရိတ်ႉတိၼ်ႇၶဝ်ၼၼ်ႉသမ်ႉ တိုၵ်းလိုပ်ႈ ၾရင်ႇသဵတ်ႈလႄႈသပဵၼ်း တီႈထြႃးၾႃးၵႃး(Trafagal)သေ ႁိုပ်ႈၶဝ်ဢွၵ်ႇၵႂႃႇတီႈဢၢဝ်ႇပၢင်ႇလၢႆႇသပဵၼ်းလႆႈလႄႈ ၽႅၼ်ၵၢၼ်ၼပူဝ်းလီးယၼ်း တႃႇတေၶဝ်တိုၵ်းမိူင်းဢိင်ႇၵလႅၼ်ႇၵေႃႈ လႆႈလူႉလႅဝ်းၵႂႃႇယူႇယဝ်ႉ။
 
ယိူင်းဢၢၼ်း ၶႂ်ႈႁူမ်ႇငမ်းၼိူဝ်ပရိတ်ႇတဵၼ်သေ ၼပူဝ်းလီးယၼ်းၵေႃႈ ၸင်ႇႁႃလၢႆးတဵၵ်းပၢႆးမၢၵ်ႈမီး မိူင်းပရိတ်ႉတဵၼ်ႇ။ ဢမ်ႇပၼ်ပရိတ်ႉတဵၼ်ႇၵႃႉၶၢႆတင်းၽႂ် ၼႂ်းလိုမ်ယူးရူပ်ႉ။ ၵူၺ်းၼႃႇ ဢမ်ႇဢွင်ႇမၢင်ႇမႃး။ ပရိတ်ႉတဵၼ်ႇၶဝ်ႈတိုၵ်းသိမ်းဢဝ် ႁိူဝ်းသၢင်းၽေႃး ၸိူဝ်းဢၼ်ၵႃႉၶၢႆတေႃႇၾရင်ႇသဵတ်ႈလႄႈၸိူဝ်းပဵၼ်ဢူၺ်းလီၵၼ်တင်းၾရင်ႇသဵတ်ႈပႅတ်ႈ။ ၼႆႉယဝ်ႉ ပဵၼ်တီႈတႄႇငဝ်ႈႁၢၵ်ႈ ပၢင်သိုၵ်းမိူဝ်ႈ 1812 ၼႂ်းၵႄႈမိူင်းပရိတ်ႇတဵၼ်ႇလႄႈမိူင်းႁူမ်ႈတုမ်ႊဢမႄးရီၵႂ်းမႃးယူႇယဝ်ႉ။
 
'''ပၢင်သိုၵ်းပႅၼ်ႇၼီႇသူလႃႇ''' - သပဵၼ်း လႆႈပဵၼ်ဢူၺ်းလီၵၼ်တင်း ၼပူဝ်းလီးယၼ်းမႃး တင်ႈတႄႇၸဵမ်မိူဝ်ႈပီႊ 1795။ ၵူၺ်းၼႃႇ ၽိူဝ်ႇထိုင် 1808 မႃး မီးလွင်ႈတူင်ႉၼိုင်လုၵ်ႉၽိုၼ်ႉသၢၼ်ၶတ်းၾရင်ႇသဵတ်ႈ တီႈမိူင်းသပဵၼ်း။ ၼပူဝ်းလီးယၼ်း သူင်ႇတပ်ႉသိုၵ်းၶဝ်ႈၵႂႃႇၼႂ်းမိူင်း။ ၵူၺ်းၼႃႇ ၵူၼ်းသပဵၼ်းၶဝ် ဢၼ်လႆႈတၢင်းၸွႆႈထႅမ်တီႈပရိတ်ႇတဵၼ်ႇၶဝ် ဢၼ်တင်ႈတပ်ႉဝႆႉတီႈ ပေႃႇတူႇၵီႇၼၼ်ႉသမ်ႉ သိုပ်ႇႁဵတ်းသိုၵ်းမုတ်းသေ တိုၵ်းတေႃးၶိုၼ်းမႃးယူႇ။ လွင်ႈယုင်ႈယၢင်ႈ ဢၼ်ပဵၼ်တီႈပေႃႇတူႇၵီႇ လႄႈ သပဵၼ်းၼၼ်ႉ ႁိုင်ၵႂႃႇၶၢဝ်းယၢမ်း 5 ပီႊသေ ႁဵတ်းႁႂ်ႈၾရင်ႇသဵတ်ႈၶဝ် သုမ်းၵူၼ်း လႄႈ သုမ်းၶူဝ်းၶွင်တင်းၼမ်တင်းလၢႆယူႇယဝ်ႉ။
 
ၼႂ်းယၢမ်းၼင်ႇၼၼ် ၸၢဝ်းဢေႃးသထြီးယႃးၶဝ်ၵေႃႈ တႄႇလုၵ်ႉၽိုၼ်ႉ ၼပူဝ်းလီးယၼ်းမႃး။ ၼပူဝ်းလီးယၼ်းၸင်ႇပွႆႇႁႂ်ႈ ၸဝ်ႈသိုၵ်းၸဝ်ႈႁၢၼ်မၼ်း ၸတ်းၵၢၼ်လွင်ႈတီႈသပဵၼ်းသေ၊ တၢမ်တူဝ်မၼ်းၸင်ႇၵႂႃႇတိုၵ်းၸၢဝ်းဢေႃးသထြီးယႃးၶဝ်သေ တပ်ႉသိုၵ်းၾရင်ႇသဵတ်ႈၵေႃႈ ၸင်ႇၵုမ်းၵႂၢၼ်းလႆႈ ဝဵင်းလူင်ဝီးၼႃႇ(Vienna) ။ ယွၼ်ႉလူၺ်ႈ ၵျူဝ်းသႅပ်ႉၾိၼ်း ဢမ်ႇၵိူတ်ႇပၼ်လုၵ်ႈၸၢႆးတႃႇသိုပ်ႇပုတ်ႈတီႈၼင်ႈမၼ်းလႄႈ ၼပူဝ်းလီးယၼ်းၵေႃႈ ၸင်ႇပႅတ်ႈၵၼ်တင်းမၼ်းၼၢင်းသေ ၵူပ်ႉၵူႈတင်း ဢႃတုတ်းၶျႅတ်ႉ မႃႇရီႇ လုၺ်းသ်(Archduchess Marie Louise)ဢၼ်ပဵၼ် လုၵ်ႈယိင်း ၸဝ်ႈလူင်ဢေႃးသထြီးယႃး ၾရၢၼ်ႉသိတ်ႉထူၼ်ႈၼိူင်ႈ(Francis I) ၼၼ်ႉယူႇယဝ်ႉ။ ဝၢႆးၼၼ်ႉမႃးၼိူင်ႈပီႊ ၵိူတ်ႇႁၼ်ၼႃႈလုၵ်ႈၸၢႆးမႃးၵေႃႉၼိူင်ႈသေ ၸင်ႇတႅင်ႇတင်ႈ ႁႂ်ႈပဵၼ်ၸဝ်ႈၾႃႉ ၵိၼ်မိူင်းရူမ်း(Rome) ယူႇယဝ်ႉ။
 
== '''ဝၼ်းလႅတ်ႈႁူင်ႈ ၼပူဝ်းလီးယၼ်း''' ==
== '''ပၢၵ်ႇဝၼ်း'''==
ဢဝ်ၶိုၼ်းမႃးတီႈ "https://shn.wikipedia.org/wiki/ၼပူဝ်းလီးယၼ်း"