ၵႂၢမ်းတႆး
ၵႂၢမ်းတႆး (, [kwáam.táj]) ၽႃႇသႃႇၵႂၢမ်းထႆးၼႆႉ ၶဝ်ႈပႃးၼႂ်းၸၢဝ်းၶိူဝ်းတႆးShan peopleသေ ၵႂၢမ်းတႆးၼႆႉ ၵမ်ႉပႃႈၼမ် ဢွၼ်ၵၼ်လၢတ်ႈတီႈ ၼႂ်းမိူင်းတႆး Shan State, ဢၼ်ၶဝ်ႈပႃးၼႂ်း မိူင်းၽွမ်ႉႁူမ်ႈမိူင်းမၢၼ်ႊ Burma. လိူဝ်သေၼၼ်ႉ တီႈၼႂ်းမိူင်းၶၢင်Kachin Stateၵေႃႈ ၸႂ်ႉတိုဝ်းၵႂၢမ်းတႆးယူႇ။ တီႈၼႂ်း မိူင်းထႆးပွတ်းႁွင်ႇnorthern Thailand, လႄႈ တီႈမိူင်းဢႃႇသမ်ႇAssamၵေႃႈ လၢတ်ႈၵၼ်ၵမ်ႈၽွင်ႈယူႇ။ ၵႂၢမ်းတႆးၼႆႉ ၶဝ်ႈပႃးၼႂ်းၸၢဝ်းၵႂၢမ်းလၢတ်ႈ တႆးၵတၢႆး Tai–Kadai language family, သေ ပဵၼ်ၸၢဝ်းၶိူဝ်းလဵဝ်ၵၼ် တင်းၵႂၢမ်းထႆး Thai.ယဝ်ႉ။ ၵႂၢမ်းတႆးၼႆႉ မီးတူၼ်းသဵင် 5 တူၼ်း ဢၼ်ပႅၵ်ႇပိူင်ႈၵၼ် တင်းသဵင်ငဝ်ႈထႆး ဢၼ်ပဵၼ် သဵင် 6 (သဵင်ယၵ်းၶိုၼ်ႈ)ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈလဵဝ် ၵႂၢမ်းတႆး လိၵ်ႈတႆး ၵေႃႈ မီးတူၼ်းသဵင် 6 တူၼ်းယဝ်ႉ။ ၵူၼ်းဢမ်ႇႁပ်ႉၸႂ်ႉတိုဝ်း (သဵင်ယၵ်းၶိုၼ်ႈ) ၼႆႉမီးၵမ်ႉဢေႇၵူၺ်းယဝ်ႉ။ တႆး(သျၢၼ်း)ၼႆႉ "တႆးယႂ်ႇ" ၼႆၵေႃႈဝႃႈ "တႆးလူင်" ၼႆၵေႃႈႁွင်ႉယဝ်ႉ။
ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ သဵၼ်ႈမၢႆ တၢင်းၼမ် ၵူၼ်းတႆး မီးၵႃႈႁိုဝ် ဢမ်ႇႁူႉတႅတ်ႈတေႃးလႄႈ ၵူၼ်းလၢတ်ႈၵႂၢမ်းတႆး မီးၵႃႈႁိုဝ်ၼႆ ဢမ်ႇၸၢင်ႈဝႃႈ။ ဢၼ်လၢမ်းဝႆႉတႄႉ ၶိူဝ်းၵူၼ်းတႆးၼႆႉ မီးယူႇၼႂ်းဝူင်ႈၵၢင် 4 လၢၼ်ႉ တေႃႇထိုင် 30 လၢၼ်ႉ။ ၸွမ်းၼင်ႇ သဵၼ်ႈမၢႆတႅတ်ႈတေႃးဝႃႈတႄႉ တေမီးမွၵ်ႈ 6 လၢၼ်ႉသေ ဢၼ်လၢတ်ႈၵႂၢမ်းတႆး တေမီးၶိုင်ႈၼၼ်ႉၼႆယူႇ။ မိူဝ်ႈပီ 2001 ၼၼ်ႉ ပၢတ်ႉရိၵ်ႉ ၵျုၼ်ႇသတူင်းPatrick Johnstone လႄႈ ၵျုၼ်ႇသျိၼ်ႇ မၼ်ႇတရၢႆႉၶ် Jason Mandryk လၢမ်းႁၼ်ထိုင်ဝႃႈ ၵူၼ်းလၢတ်ႈၵႂၢမ်းတႆး ၼႂ်းမိူင်းၽွမ်ႉႁူမ်ႈမိူင်းမၢၼ်ႈ မီးယူႇ 3.2 လၢၼ်ႉ။ မိူဝ်ႈပီ 2006 ၸၼ်ႉၸွၼ်မႁီႇတုၼ်ႇ Mahidol University ၽၢႆႇသၢႆလဵပ်ႈႁဵၼ်းၶေႃႈၵႂၢမ်း ပၼ်သဵၼ်ႈမၢႆဝႆႉဝႃႈ ၵူၼ်းဢၼ်လၢတ်ႈၵႂၢမ်းတႆး ၼႂ်းမိူင်းထႆး မီး 95.000 ၵေႃႉၼႆယဝ်ႉ။[1] ၵူၼ်းလၢတ်ႈၵႂၢမ်းတႆးၼႆႉ ၶဝ်လၢတ်ႈၸွမ်း ထုင်ႉတီႈၶဝ်ယူႇသဝ်းသေ လၢတ်ႈလူၺ်ႈ လွင်ႈၵႃႉတၢင်းၶၢႆ ၸွမ်းဢူၺ်းၵေႃႉၶဝ်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၵူၼ်းၶိူဝ်းတႆး ၵမ်ႈၽွင်ႈၵူၺ်း မေႃလူ မေႃတႅမ်ႈလိၵ်ႈတႆးcivil war in Burma ဢၼ်ငၢႆးမိူၼ် တူဝ်လိၵ်ႈမၢၼ်ႊBurmese script။ ယၢမ်းလဵဝ်တႄႉ ယွၼ်ႉတၢင်းၶတ်းၸႂ် သင်ႇၶႃႇၸဝ်ႈၶဝ် ဢိၵ်ႇလူၺ်ႈ လုၵ်ႈႁဵၼ်းၸၼ်ႉၸွမ်ၶဝ် ၸုမ်းႁၵ်ႉလိၵ်ႈတႆးၶဝ် ၶတ်းၸႂ် ပူင်သွၼ်ပၼ် ပၢင်သွၼ်လိၵ်ႈတႆးလႄႈ ၵူၼ်းတႆး ဢၼ်မေႃလူ မေႃဢၢၼ်ႇလိၵ်ႈတႆး ၼမ်မႃး လိူဝ်ၵဝ်ႇတႄႉတႄႉယူႇ။
လွင်ႈႁိၵ်ႈႁွင်ႉ ၵႂၢမ်းတႆး
မႄးထတ်းၼႂ်းၵႂၢမ်းတႆးTai languages လႄႈ ၵႂၢမ်းမၢၼ်ႈBurmeseၼၼ်ႉ ၵႂၢမ်းတႆးၼႆႉ ၶေႃႈႁွင်ႉပႅၵ်ႇပိူင်ႈၵၼ် မီးတင်းၼမ်။
- တႆးတႄႉ ႁွင်ႉဝႃႈ "ၵႂၢမ်းတႆး" kwam tai (ၵႂၢမ်းတႆး Shan pronunciation: [kwáːm.táj], မၢႆဝႃႈ ၵႂၢမ်းဢၼ်တႆးလၢတ်ႈ။ "Tai language").
- ၽၢႆႇမၢၼ်ႈတႄႉ ႁွင်ႉဝႃႈ shan: bhasa (ရှမ်းဘာသာ, ʃáɴ bàðà) ၶေႃႈၵႂၢမ်း ဢင်းၵိတ်း ဢၼ်ဝႃႈ "Shan" ၼၼ်ႉ လုၵ်ႉတီႈ ၶေႃႈၵႂၢမ်းမၢၼ်ႈ သျှမ်း (hsyam:)သေပဵၼ်မႃး။ ၶေႃႈၼႆႉ တေပဵၼ် မၢၼ်ႈဢဝ်ၶေႃႈၵႂၢမ်းထႆး"Siam" (an old term for Thailand) ဢၼ်ပဵၼ် ဝေႃးႁႃႇရထႆး မိူဝ်ႈၵွၼ်ႇသေ ပဵၼ်မႃး။
- ထႆးThai တႄႉ ႁွင်ႉဝႃႈ ၽႃးသႃထႆးယႆႇphasa tai yai (ภาษาไทใหญ่, သဵင်ဢွၵ်ႇထႆး: [pʰāː.sǎː.tʰāj.jàj], မၢႆထိုင်ဝႃႈ "ၵႂၢမ်းတႆးလူင်"Tai language") ဢမ်ႇၼၼ် ၵမ်ႈၽွင်ႈၵေႃႈဝႃႈ ၽႃးသႃငိဝ်ႉ။ phasa ngiaw (ภาษาเงี้ยว, သဵင်ဢွၵ်ႇထႆး: [pʰāː.sǎː.ŋíaw])
- မိူင်းထႆး ပွတ်းႁွင်ႇ (ပွတ်းၼိူဝ်) Northern Thai တႄႉ ႁွင်ႉဝႃႈ "ၶၢမ်းတႆး"kam tai (กำไต, [kām.tāj] မၢႆဝႃႈ "ၵႂၢမ်းတႆး" "Tai language") ဢမ်ႇၼၼ် ၵမ်ႈၽွင်ႈၵေႃႈဝႃႈ ၽႃးသႃငိဝ်ႉ "ၵႂၢမ်းငိဝ်ႉ"။kam ngiao (กำเงี้ยว, [kām.ŋíaw]), literally "Shan language").
- လၢဝ်းLaoတႄႉ ႁွင်ႉဝႃႈ ၽႃးသႃထႆးယႆႇphasa tai yai (ພາສາໄທໃຫຍ່, [pʰáː.sǎː.tʰáj.ɲāj] မၢႆဝႃႈ ၵႂၢမ်းတႆးလူင် "big/great Tai language" ဢမ်ႇၼၼ် ၽႃးသႃငိဝ်ႉ phasa tai nuea (ພາສາໄທເໜືອ, [pʰáː.sǎː.tʰáj.nɯ̌a] ၼႆ။ မၢႆထိုင်ဝႃႈ ၵႂၢမ်းတႆး ဢမ်ႇၼၼ် ၵႂၢမ်းငိဝ်ႉ (ၽႃးသႃငိဝ်ႉ) phasa ngiao (ພາສາງ້ຽວ, [pʰáː.sǎː.ŋîaw]).
- တႆးလိုဝ်ႉTai Lü ႁွင်ႉဝႃး "ၵႂၢမ်းငိဝ်ႉ"(ᦅᧄᦇᦲᧁᧉ, [kâm.ŋìw]).
ၵႂၢမ်းပွတ်းလႂ်ပွတ်းၼၼ်ႉ
မႄးထတ်းဢဝ်ၸွမ်းၼင်ႇ ၼမ်ႉတီႈၵိၼ် လိၼ်တီႈယူႇသေ ၵႂၢမ်းတႆး ၼႂ်းမိူင်းတႆး Shan State ၼႆႉ ၸၢင်ႈၸႅၵ်ႇပဵၼ် သၢမ်တွၼ်ႈယူႇ။ ပိူင်လိူင်းမၼ်း ဢဝ်ၸွမ်းၼင်ႇ ၼႃႈလိၼ် ဢၼ်တတ်းတွၼ်ႈဝႆႉ ၸွမ်းၼင်ႇ ၵၢပ်ႈပၢၼ်ယၢမ်းလဵဝ်သေ ပဵၼ်ဝႆ့ ပွတ်းႁွင်ႇ၊ ပွတ်းၸၢၼ်း လႄႈ ပွတ်းဢွၵ်ႇ ၼင်ႇၼႆ။ ၸွမ်းလူၺ်ႈ ထုင်ႉတီႈယူႇသေ ၶေႃႈၵႂၢမ်းလႄႈ သဵင်ဢွၵ်ႇ ပႅၵ်ႇပိူင်ႈၵၼ် ဢိတ်းဢွတ်းဝႆႉယူႇ။ မိူင်းတႆးပွတ်းၸၢၼ်း (ၽၢႆႇတူၵ်းၶူင်း)ၸမ်း ပွမ်ဢဝ် ၶေႃႈၵႂၢမ်းမၢၼ်ႈBurmese မႃးၸိမ်လၢတ်ႈယဝ်ႉ။ မိူင်းတႆး ပွတ်းဢွၵ်ႇၸမ်း ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ ယူႇသဝ်းၸမ် မိူင်းထႆး ပွတ်းႁွင်ႇလႄႈ ဢဝ်ၶေႃႈၵႂၢမ်းလႄႈ သဵင်ဢွၵ်ႇ ၵႂၢမ်းမိူင်း ၵႂၢမ်းယူၼ်း ဢိၵ်ႇ ၵႂၢမ်းလၢဝ်း မႃးၸိမ်သေလၢတ်ႈ။ မိူင်းတႆး တွၼ်ႈပွတ်းႁွင်ႇတႄႉ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ ၸမ်ယူႇၼၢၼ်ႇ မိူင်းၶႄႇလႄႈ သဵင်တႆးၼိူဝ်ၼၼ်ႉ ပဵၼ်ပိူင်လူင်မၼ်းယဝ်ႉ။
ၸွမ်းလူၺ်ႈ ဢွင်ႈတီႈသေ ၶေႃႈၵႂၢမ်းၵေႃႈ ပႅၵ်ႇပိူင်ႈၵၼ်ၵႂႃႇယူႇ။ မိူၼ်ၼင်ႇ "ၵႂၢမ်းၶိုၼ် ၵႂၢမ်းလိုဝ်ႉ" ၼႆ့ လၢတ်ႈတမ်ႈတီႈ ထုင်ႉၵဵင်းတုင် ပွတ်းဢွၵ်ႇၶူင်း လႄႈ သိပ်းသွင်ပၼ်းၼႃး၊ မိူင်းထႆးပွတ်းႁွင်ႇၵမ်ႈၽွင်ႈလႄႈ မိူင်းလၢဝ်း။ ၵႂၢမ်းတႆးၼိူဝ်ၼႆႉ ၶဝ်ႈၶိုဝ်ႇၵၼ် တင်းသဵင်တႆးမၢဝ်း၊ တႆးလႃႈသေ လၢတ်ႈတမ်ႈတီႈ ထုင်ႉမၢဝ်း၊ ယူႇၼၢၼ်ႇတႂ်ႈၶူင်း၊ မိူင်းတႆးပွတ်းႁွင်ႇ ၼႂ်းမိူင်းၶၢင် ၸိူဝ်းထုင်ႉမၢၼ်ႈမေႃႇ၊ ထုင်ႉမိူင်းၵွင်းမိူင်းယၢင်း၊ ထုင်ႉမျိတ်ႉၵျီးၼႃးလႄႈ ၽႃၵၢၼ်ႉၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။ ၵႂၢမ်းတႆးလူင်တႄႉ လၢတ်ႈတမ်ႈတီႈ မိူင်းတႆး ပွတ်းၵၢင် မိူင်းတႆးပွတ်းၸၢၼ်း ၽၢႆႇတူၵ်းၶူင်း တေႃႇထိုင် ၼႂ်းမိူင်းၵယႃး ၶဝ်ႈပႃး မိူင်းတႆးပွတ်းႁွင်ႇ တႄႇဢဝ် သႅၼ်ဝီ၊ လႃႈသဵဝ်ႈ၊ တၢင်ႉယၢၼ်း၊ မိူင်းယႆ၊ ၼမ်ႉတူႈ၊ သီႇပေႃႉ၊ ၵျွၵ်ႉမႄး၊ ၼွင်ၶဵဝ်၊ ပၢင်ႇဢူး၊ မိူင်းမိတ်ႈ ၵုၼ်လူင် ႁူဝ်ပၢင်ႇ မိူင်းတိင် (ၼႂ်းမိူင်းၶႄႇ) လႄႈ တိူင်းပႃႇၵိူဝ်၊ တိူင်းတႃႈၵုင်ႈ၊ မိူင်းယၢင်းတူင်ႈ (ၵယိၼ်ႇ) ၸိူဝ်းၼၼ်ႉၵမ်ႈၽွင်ႈယဝ့်။ ၵႂၢမ်းၶမ်းတီႈလႄႈ ၵႂၢမ်းတႆးလႅင်တႄႉ လႆႈႁၼ် လၢတ်ႈတမ်ႈတီႈ ၼႂ်းမိူင်းၶၢင်၊ တိူင်းၸၵႅင်း ပွတ်းၼိူဝ်လႄႈ ၼႂ်းမိူင်းဢိၼ်ႇတိယ ထုင်ႉဢႃႇသမ်ႇ ဢရုၼၶျၢၼ်ႇပရႃႇတဵတ်ႉၸိူဝ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ သဵင်ၸုမ်းၶမ်းတီႈၼႆႉၵေႃႈ ၶဝ်မီး တူၼ်းသဵင် (6) သဵင်ၼင်ႇၵဝ်ႇ။ (ပေႃးသႂ်ႇပႃး သဵင်တူၵ်းၸႂ် သဵင်ၸမ်ႉတႂ်ႈႁႅင်းၼၼ်ႉ ၶမ်းတီႈမီးသဵင် (7) သဵင်ၼႆယဝ်ႉ။ တီႈမိူင်းတႆးပွတ်းၸၢၼ်း သမ်ႉလႆႈႁဵၼ် ပီႈၼွင်ႉတႆး ၸိူဝ်းယူႇ သၢပ်ႇထုင်ႉပူင်း ၼွင်မွၼ် တမ်ႇၽၢၵ်ႇ ၽၢႆၶုၼ်ႇ ပၢင်လွင်း မိူင်းပၢႆး ဢိၵ်ႇ မိူင်းပွၼ်ၸိူဝ်းၼႆႉ သဵင်လၢတ်ႈၶဝ် ပဵၼ်တူၼ်းလဵဝ်ၵၼ်သေ ပဵၼ်ၵႂႃႇသဵင်မဵဝ်းၼိုင်ႈ၊ ၵူၺ်းၵႃႈ လွင်ႈဝႆႉဝၢင်း ၶေႃႈၵႂၢမ်းတႄႉ မိူၼ်ပွတ်းႁွင်ႇ ပွတ်းဢွၵ်ႇယူႇ။