ဢႃႇၾၵၢၼ်ႇၼိတ်ႇသတၢၼ်ႇ

ဢႃႇမၢတ်ႉသျႃႉတူႇရၢၼ်ႇၼီႇ(Ahmad Shah DURRANI) ႁုပ်ႈတုမ်ႊဢဝ်ၸၢဝ်းၶိူဝ်း ပၢသျ်ႉတုၼ်း(Pashtun)သေ ၵေႃႇတင်ႈမိူင်းဢႃႇၾၵၢၼ်ႇၼိတ်ႇသတၢၼ်ႇ မိူူဝ်ႈ 1747။ မိူင်းဢႃႇၾၵၢၼ်ႇၼိတ်ႇသတၢၼ်ႇ လႆႈပဵၼ်မိူင်းလႅၼ်ႊၶႅၼ်ႈ ၼႂ်းၵႄႈၸိုင်ႈဝူင်ႉဢင်းၵိတ်ႉလႄႈၸိုင်ႈဝူင်ႉၾရင်ႇသဵတ်ႈမႃး တေႃႇထိုင်သမ်ႉပေႃးလႆႈလွတ်ႈလႅဝ်းၵႂၢၼ်းၶေႃတီႈ ဢင်းၵိတ်ႉ မိူဝ်ႈ 1919။ လႆႈမီးပၵ်းပိူင်မိူင်းတီႇမူဝ်ႇၶရေႇၸီႇမႃးသေ၊ ထိုင်မႃး 1973 ၼၼ်ႉ လႆႈမီးၵၢၼ်ယိုတ်းဢႃႇၼႃႇလႄႈ ပၵ်းပိူင်မိူင်းတီႇမူဝ်ႇၶရေႇၸီႇၵေႃႈလႆႈၵိုတ်းယိုတ်းၵႂႃႇ။ ၽိူဝ်ႇထိုင် 1978 မႃးၸင်ႇ ၸုမ်းၶွမ်ႇမိဝ်ႇၼိတ်ႉၶဝ် မႃးလုၵ်ႉၽိုၼ်ႉၸုမ်းယိုတ်းဢႃႇၼႃႇ။ မိူင်းၽွမ်ႉႁူမ်ႈသူဝ်းဝီးယႅတ်ႉ လႆႈၶဝ်ႈၵႂႃႇၸိင်းမိူင်းဢႃႇၾၵၢၼ်ႇၼိတ်ႇသတၢၼ်ႇမိူဝ်ႈ 1979 ပုၼ်ႈတႃႇတေၵႂႃႇၵမ်ႉထႅမ်လူင်ပွင်ၸိုင်ႈၶွမ်ႇမိဝ်ႇၼိတ်ႉဢႃႇၾၵၢၼ်ႇ ဢၼ်ၶွၼ်းဝႆႉဝႆႉယူႇၼၼ်ႉသေ လႆႈၵိူတ်ႇပဵၼ်မႃး ပၢင်သိုၵ်းဢၼ်ႁိုင်းၼၢၼ်းလႄႈမီးလွင်ႈလူႉသုမ်းၼမ်ၼၼ်ႉမႃးယူႇယဝ်ႉ။ ထိုင်မႃး 1989 ယွၼ်ႉလူၺ်ႈၸုမ်းသၢၼ်ၶတ်းလူင်ပွင်ၸိုင်ႈၶွမ်ႇမိဝ်ႇၼိတ်ႉ ဢၼ်မီးၸုမ်းၵူႊမိူင်းမိူင်းၵမ်ႉထႅမ်ၼၼ်ႉ တဵၵ်းမိပ်ႇလႄႈ မိူင်းၽွမ်ႉႁူမ်ႈသူဝ်းဝီးယႅတ်ႉၵေႃႈ လႆႈထွၼ်ဢွၵ်ႇမႃးတီႈမိူင်းဢႃႇၾၵၢၼ်ႇၼိတ်ႇသတၢၼ်ႇယူႇယဝ်ႉ။ ဝၢႆးၼၼ်ႉ လႆႈမီးမႃးသိုၵ်းၵၢင်မိူင်း ဢၼ်ယၢဝ်းႁိုင်သေ ၶၿူလ်း(Kabul)ၵေႃႈ လိုၼ်းသုတ်း ထိုင် 1996 မႃး လႆႈတူၵ်းၵႂႃႇၼႂ်းမိုဝ်းၸုမ်းတႃႇလီႇၿၢၼ်ႇ။ ၸုမ်းတႃႇလီႇၿၢၼ်ႇၼႆႉ ပဵၼ်ၸုမ်းတူင်ႉၼိုင် ဢၼ်ၸၢဝ်းပႃႇၵိတ်ႉသတၢၼ်ႇၶဝ်ၵမ်ႉထႅမ်သေ ၽုတ်းပေႃႇမီးမႃးမိူဝ်ႈ 1994 တႃႇတေမႃးၵိုတ်းယိုတ်းပႅတ်ႈ သိုၵ်းၵၢင်မိူင်းလႄႈပိူင်ၸဝ်ႈၾႃႉ။ သိုပ်ႇမႃး မိူဝ်ႈဝၼ်းထီႈ 11 လိူၼ်သႅပ်ႇထႅမ်ႇပႂ်ႇ 2001 ယွၼ်ႉလူၺ်ႈလွင်ႈၵၢၼ်ၵေႃႇၵၢၼ်ႁၢႆႉသေ ၸုမ်းဢူၺ်းလီတင်းမိူင်းႁူမ်ႈတုမ်ႊဢမႄးရီးၵႃး ဢၼ်ပဵၼ် ၸုမ်းသၢၼ်ၶတ်းတႃႇလီႇၿၢၼ်ႇၼၼ်ႉ လႆႈၶဝ်ႈတိုၵ်းတင်းၸုမ်းတႃႇလီႇၿၢၼ်ႇ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈၸုမ်းတႃႇလီႇၿၢၼ်ႇၶဝ် ႁူမ်ႇမုင်းပၼ် ဢူဝ်ႇသမႃႇၿိၼ်ႇလႃႇၻိၼ်ႇ။ ထိုင်မႃး 2001 ၼၼ်ႉ ၸုမ်းၸၢတ်ႈၸိုင်ႈလုမ်ႈၾႃႉ (UN)ၵမ်ႉထႅမ် ႁႂ်ႈမီးမႃး ပၢင်တုမ်ႊလူင် ပုၼ်ႈတႃႇတေမူၼ်ႉမႄးပူၵ်းတင်ႈၶိုၼ်းၵၢၼ်မိူင်းသေ ႁဵတ်းႁႂ်ႈမီးမႃးလၵ်းမိူင်းဢၼ်မႂ်ႇ။ ယဝ်ႉၵေႃႈ မီးမႃးပၢင်လိူၵ်ႈတင်ႈၸွမ်ၸိုင်ႈ မိူဝ်ႈပီႊ 2004 သေယဝ်ႉ ပၢင်လိူၵ်ႈတင်ႈၽွင်းတုမ်ႊ(Assembly election)မိူဝ်ႈပီႊ 2005။ မိူဝ်ႈလိူၼ်တီႇသႅမ်ႇပႂ်ႇ 2004 ၼၼ်ႉ ႁႃမိတ်ႉၶႃႇၸၢႆး(Hamid KARZAI)ပဵၼ်မႃးၸွမ်ၸိုင်ႈလၢႆးတီႇမူဝ်ႇၶရေႇၸီႇဢွၼ်တၢင်းသုတ်းသေ ဝၢႆးလိူၼ်ၼၼ်ႉမႃးၵေႃႈ ၸင်ႇလႆႈမီးၽွင်းတုမ်ႊပႃႇလီႇမၢၼ်ႇမႃးၸွမ်းယူႇယဝ်ႉ။ ထိုင်လိူၼ်ဢေႃးၵသ်ႉ 2009 မႃးၵေႃႈ ၶႃႇၸၢႆး လႆႈထုၵ်ႈလိူၵ်ႈတင်ႈထႅင်ႈပွၵ်ႈၵမ်းသွင်။ ပႅၵ်ႈသမ်ႉဝႃႈ မီးလွင်ႈယၢင်ႈၶိုပ်ႈၼႃႈၵႂႃႇၸူး လူင်ပွင်ၸိုင်ႈၵၢင်ဢၼ်ၼိမ်သဝ်းၼႆသေတႃႉၵေႃႈ ၸုမ်းဢူၼ်ၵဝ်းတႃႇလီႇၿၢၼ်လႄႈလွင်ႈယုင်ႈယၢင်ႈၼႂ်းၸေႊတွၼ်ႊ ပိူင်လူင်မၼ်းပွတ်းတၢင်းၸၢၼ်းလႄႈပွတ်းတၢင်းဢွၵ်ႇတႄႉ တိုၵ်ႉသိုပ်ႇပဵၼ်လွင်ႈသဵင်ႇတႃႉတေႃႇလူင်ပွင်ၸိုင်ႈဢႃႇၾၵၢၼ်ၼိတ်ႇသတၢၼ်ႇဝႆႉယူႇ။

လႅင်ႊမိူင်း

တီႈတင်ႈ

ဢေးသီးယႂ်းပွတ်းၸၢၼ်း၊ ၸဵင်ႇႁွင်ႇဝၼ်းဢွၵ်ႇမိူင်းပႃႇၵိတ်ႉသတၢၼ်ႇ၊ ပွတ်းဢွၵ်ႇမိူင်းဢီႇရၢၼ်ႇ

လွင်ႈၵွင်ႈၵၢႆႇတီႈတင်ႈလႅင်ႊမိူင်း

33 00 N, 65 00 E

ပိုၼ်ႉတီႈ

တၢင်းၵႂၢင်ႈတင်းမူတ်း = 652,230 လွၵ်းၵီးလူဝ်းမီးတႂ်း တၢင်းၵႂၢင်ႈၼင်လိၼ် = 652,230 လွၵ်းၵီးလူဝ်းမီးတႂ်း တၢင်းၵႂၢင်ႈတီႈၼမ်ႉ = 0 လွၵ်းၵီးလူဝ်းမီးတႂ်း

ၶွပ်ႇလႅၼ်ႊၼင်လိၼ်

ၶွပ်ႇလႅၼ်ႊတင်းသဵင်ႈ = 5,987 ၵီးလူဝ်းမီးတႂ်း မိူင်းၶွပ်ႇလႅၼ်ႊဢၼ်တိတ်းၸပ်း = မိူင်း​ႄၶႇ 91 ၵီးလူဝ်းမီးတႂ်း၊ မိူင်းဢီႇရၢၼ်ႇ 921 ၵီးလူဝ်းမီးတႂ်း၊ မိူင်းပႃႇၵိတ်ႇသတၢၼ်ႇ 2,670 ၵီးလူဝ်းမီးတႂ်း၊ တႃႇၸီႇၵိတ်ႇသတၢၼ်ႇ 1,357 ၵီးလူဝ်းမီးတႂ်း၊ တိူၵ်ႉမီးၼိတ်ႇသတၢၼ်ႇ 804 ၵီးလူဝ်းမီးတႂ်း၊ ဢုသ်ႉပႅၵ်ႉၵိတ်ႇသတၢၼ်ႇ 144 ၵီးလူဝ်းမီးတႂ်း။

လႅၼ်ႊဢၢဝ်ႇပၢင်ႇလၢႆႇ

0 ၵီးလူဝ်းမီးတႂ်း (မိူင်းတၼ်)

ပိုၼ်ႉတီႈလႅၼ်ႊၼမ်ႉပၢင်ႇလၢႆႇ

ဢမ်ႇမီး(မိူင်းတၼ်)

ၾိင်ႈၾႃႉ

မီးလွင်ႈၾူၼ်ႉလႅင်ႉဢိတ်းဢိတ်း၊ ၵတ်းၽွင်းၶၢဝ်းၵတ်းသေ မႆႈၽွင်းၶၢဝ်းႁႅင်ႈ။

ၼႃႈလိၼ်

ၵမ်ႈၼမ်တေမီးလွႆႈ၊ မီးပၢင်ႇပဵင်းပွတ်းတၢင်းႁွင်ႇလႄႈပွတ်းၸဵင်ႇၸၢၼ်းဝၼ်းတူၵ်း။

တၢင်ႉၼႃႈလိၼ်

ၸုတ်းတီႈတႅမ်ႇသုတ်း - ဢမူး ၻႃႇယႃႉ 258 မီးတႂ်း၊ ၸုတ်းတီႈသုင်သုတ်း - ၼူဝ်းသျၢၵ်ႉ 7,485 မီးတႂ်း

ၶူဝ်းငဝ်ႈတိုၼ်းၾိင်ႈတိုၼ်းပဵ်

ၵႂၼ်းထၢတ်ႈတိုၼ်းပဵၼ်၊ ၼမ်ႉမၼ်းမဵၼ်၊ ထၢၼ်ႇႁိၼ်ငိူၵ်ႈ၊ တွင်းလႅင်၊ ၶရူဝ်းမၢႆႉတ်၊ တၢၵ်ႉ၊ ၿႃးရၢႆႉတ်၊ ၼုၼ်း(သလ်းၾႃး)၊ ၸိုၼ်း၊ ႁဵၵ်ႇ၊ ႁႄႊလဵၵ်း၊ ၵိူဝ်၊ ႁိၼ်ဢၼ်မီးၵႃႊမီးၶၼ်။

ၵၢၼ်ၸႂ်ႉတိုဝ်းတီႈလိၼ်

တီႈလိၼ်ဢၼ်ၽုၵ်ႈသွမ်ႈလႆႈ = 11.95% မၢၵ်ႇၶဝ်ႈတဝ်ႈၼမ်ႉဢၼ်ၵိုမ်း = 0.18% တၢင်ႇၸိူဝ်ႉ = 87.87% (ပီႊ 2011) တီႈလိၼ်ဢၼ်သႂၢင်းၼမ်ႉ= 32,080 လွၵ်းၵီးလူဝ်းမီးတႂ်း (ပီႊ 2003) ၼမ်ႉတင်းသဵင်ႈ ဢၼ်ၶိုၼ်းမႄးမုၼ်းၸႂ်ႉတိုဝ်းလႆႈ = 65.33 တုမ်ႊၵီးလူဝ်းမီးတႂ်း(ပီႊ 2011)

ၵၢၼ်ၸႂ်ႉတိုဝ်းၼမ်ႉလႅတ်း (ၸႂ်ႉတိုဝ်ၼႂ်ႁိူၼ်း၊ ႁူင်းၵၢၼ်ၸၢၵ်ႈ၊ ၵၢၼ်ၽုၵ်ႇသွမ်ႈ)

တင်းသဵင်ႈ = 20.28 တုမ်ႊၵီးလူဝ်းမီးတႂ်း တေႃႇယေႈပီႊ( 1% ၊ 1 % ၊ 98 %)

တင်းမိူင်း = 823.1 တုမ်ႊၵီးလူဝ်းမီးတႂ်း တေႃႇယေႈပီႊ (ပီႊ 2005)

ၽေးၾိင်ႈတိုၼ်းပဵၼ်

ဢိင်ႇသၼ်ႇလူႉလႅဝ်ယႂ်ႇလူင် ၵိူတ်ႇပဵၼ်တီႈ သၼ်လွႆႁိၼ်ႇတူႇၶုသ်ႉ၊ ၼမ်ႉထူမ်ႈ၊ ၾႃႉလႅင်ႉ။

သိင်ႇဝႅတ်ႉလွမ်ႉ (ငဝ်းလၢႆးၸင်ႇၼႆႉ)

ဢမ်ႇမီးၼမ်ႉၵိၼ်ၵုမ်ႇထူၼ်ႈ၊ ၼမ်ႉတႃႇၸႂ်ႉတိုဝ်းဢမ်ႇၵုမ်ႉထူၼ်ႈ၊ လိၼ်လူႉလႅဝ်၊ ပၢတ်ႇယိူဝ်ႈၽဵဝ်ႈထိူၼ်ႇလူၼ်ႉလိူဝ်၊(ပႃႇမႆႉၸိူဝ်းဢၼ်ၵိုတ်းလိူဝ်ႇၼၼ်ႉၵေႃႈ မႅၼ်ႈၽွင်းတိုၵ်ႉတႅပ်း တႃႇၸႂ်ႉတိုဝ်းႁဵတ်းၽိုၼ်း လႄႈ ၵေႃႇသၢင်ႈ)၊ တီႈလိၼ်ယဵၼ်းပဵၼ်ပႃႇႁၢတ်ႇသၢႆးမႃး၊ လူမ်းလႄႈၼမ်ႉမီးလွင်ႈဝူၺ်ႇႁင်ႈ။

သိင်ႇဝႅတ်ႉလွင်ႈ - ၶေႃႈတူၵ်းလူင်းတင်းၵူႊမိူင်းမိူင်း

ပႂ်ႉပႃးလွင်ႈတူဝ်မီးၸႂ်လၢၵ်ႇလၢႆ၊ လွင်ႈၾိင်ႈၾႃႉလႅၵ်ႈလၢႆႊ၊ လုမ်းလႃးလွင်ႈလိၼ်ယဵၼ်းပဵၼ်ပႃႇႁၢတ်ႇသၢႆး၊ တူင်ႉၼိုင်ပႂ်ႉပႃးၸိူဝ်ႉၾၼ်းတူဝ်သတ်း၊ ႁေႉၵင်ႈလႅၼ်ႊတုမ်ႊႁႄႈၵုင်း(ဢူဝ်ႇၸူင်း)။ ၵူၺ်းပႆႇမီးလွင်ႈယိုၼ်ယၼ်မၼ်ႈၵႅၼ်ႇ။