သၢၼ်ႇၶျီႇ၊ ၵွင်းမူး
ၵွင်းမူးသၢၼ်ႇၶျီႇၼႆႉ ပဵၼ်ၵွင်းမူး ပုတ်ႉထၽႃႇသႃႇတင်းပိုၵ်းသေ ပဵၼ်ၵွင်းမူး ၸိုဝ်ႈသဵင်လိုဝ်းလင် သူႇၼိုင်ႈ၊ မီးဝႆႉ တီႈၼိူဝ်ၵွင်း ဝဵင်းသၢၼ်ႇၶျီႇ ၼႂ်းၸႄႈတွၼ်ႈ ရၢႆးသႅၼ်ႇ Raisen District ၼႂ်းၸႄႈမိူင်းမႃႇတယ ပရႃႇတဵတ်ႉ Madhya Pradesh ၼႂ်းမိူင်းဢိၼ်ႇတိယ။ ၵွင်းမူးလူင် သၢၼ်ႇၶျီႇၼႆႉ မီးဝႆႉ တီႈၸဵင်ႁွင်ႇဝၼ်းဢၵ်ႇ ဝဵင်းၿႁူဝ်းပႃး Bholpa ၵႆယၢၼ် 29 လၵ်း၊ (46 ၵီႇလူဝ်ႇမီႇတိူဝ်ႇ)၊ ဝဵင်းၿႁူဝ်းပႃးၼႆႉ သမ်ႉပဵၼ် ငဝ်ႈၸိုင်ႈဝဵင်းလူင် ၸႄႈမိူင်းမႃႇတယ။
လုၵ်ႉတီႈၶေႃႈၵႂၢမ်း “သၼ်တိ = လွင်ႈငမ်းယဵၼ်) သေ ဝေႃးႁႃႇရ လႅၵ်ႈလၢႆႈလႄႈ ၸင်ႇပဵၼ်မႃး “သၢၼ်ႇၶျီႇ” ၼႆယဝ်ႉ။ ၽၢႆႇဢႅင်းၵလဵတ်ႈတႄႉ Sanchi ၼႆၵေႃႈ တႅမ်ႈ၊ Sanci ၼႆၵေႃႈတႅမ်ႈယူႇ။ ၵွင်းမူးလူင် သၢၼ်ႇၶျီႇၼႆႉ ပဵၼ်ၵွင်းမူး ၵဝ်ႇၵႄႇ ၼႂ်းမိူင်းဢိၼ်ႇတိယ သူႇၼိုင်ႈသေ ပဵၼ်လၢႆး မိုဝ်းတွင်ႈၶႅၵ်း ၶိုၵ်ႉၶၢႆးဢိၼ်ႇတိယယဝ်ႉ။ ငဝ်ႈတႄႇ ၸဝ်ႈတႃႇၼ ၵွင်းမူးတႄႉ ပဵၼ်ၸဝ်ႈႁေႃၶမ်း ဢသေႃးၵသေ တႄႇတင်ႈ ထၢတ်ႈၵွင်းမူး မိူဝ်ႈ 3 ၿီႇၸီႇ ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ပဵၼ် ထၢတ်ႈၵွင်းမူး ဢၼ်မီးဝႆႉ ထၢတ်ႈၵႅဝ်ႈ မုၼ်ၶမ်းၽြႃးသေ ထၢတ်ႈၵွင်းမူး ဢၼ်လႆႈႁၼ်ယူႇ ယၢမ်လဵဝ်ၼႆႉတႄႉ ပဵၼ်လၢႆးမိုဝ်း ၸဝ်ႈႁေႃၶမ်း သၢႆသိုပ်ႇၶိူဝ်းၶုၼ် သုင်ႇၵၶဝ် ၶိုၼ်းဢဝ် မၢၵ်ႇဢုတ်ႇႁိၼ် ၶပ်ႉႁဵတ်း ဝႆႉၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ဢဝ်ဢုတ်ႇႁိၼ် ၶပ်ႉမူၼ်း ၶိုၼ်ႈၵႂႃႇသေ ၼိူဝ်ပၢႆမၼ်း ၸင်ႇၵႂႃႇ တၢင်ႇၸွင်ႈတၢင်ႇထီး ဝႆႉယဝ်ႉ။
ၵေႃႉပဵၼ် မေးၼၢင်း ၸဝ်ႈႁေႃၶမ်းဢသေႃးၵ ဢၼ်ၸိုဝ်ႈဝႃႈ ၼၢင်းတေႇဝီႇၼၼ်ႉ ပဵၼ်လုၵ်ႈယိင်း ၵူၼ်းၵႃႉလူင် ဝဵင်းဝိတိသႃႇလႄႈ သၢၼ်ႇၶျီႇၼႆႉ တေလႆႈဝႃႈ ပဵၼ်ၸႃႇတီႉ မၼ်းၼၢင်းသေဢမ်ႇၵႃး ပဵၼ်တီႈ ဢသေႃးၵ လႄႈ မၼ်းၼၢင်း လႆႈၵူပ်ႉၵူႈၵၼ်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ထႅင်ႈပိူင်ၼိုင်ႈ လုၵ်ႈၸၢႆး ၸဝ်ႈႁေႃၶမ်းဢသေႃးၵ ဢၼ်ၸိုဝ်ႈဝႃႈ ၶုၼ်ၸၢႆးမႁိၼ်ႇတၼၼ်ႉၵေႃႈ ၵိူတ်ႇတမ်ႈ တီႈ သၢၼ်ႇၶျီႇၼႆႉယဝ်ႉ။ ဝၢႆးမႃး ၶုၼ်ၸၢႆးမႁိၼ်ႇတၼႆႉ ပဵၼ် ၸဝ်ႈဢရႁၼ်ႇတ ၵႂႃႇပိုၼ်ၽႄႈသႃႇသၼႃႇ တီႈၼႂ်းမိူင်းသီႇႁူဝ်ႇ၊ ႁဵတ်းႁႂ်ႈ သႃႇသၼႃႇပုတ်ႉထၸဝ်ႈ ယင်ႇႁၢၵ်ႈ မၼ်ႈၵိုမ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ယွၼ်ႉၼၼ် ထၢတ်ႈၵွင်းမူးသၢၼ်ႇၶျီႇၼႆႉ ပဵၼ်ဢွင်ႈတီႈ ယႂ်ႇၶိုၵ်ႉ ပုၼ်ႈတႃႇ သႃႇသၼႃႇပုတ်ႉထၸဝ်ႈယူႇ တႄႉတႄႉ။
ၵွင်းမူးသၢၼ်ႇၶျီႇၼႆႉ ၵႆယၢၼ် ဝဵင်းဝိတိသႃႇ မွၵ်ႈသိပ်းၵီႇလူဝ်ႇမီႇတိူဝ်ႇသေ ႁိမ်းႁွမ်း သၢၼ်ႇၶျီႇၼၼ်ႉၵေႃႈ တေႃႈမီးဝႆႉ ထၢတ်ႈၵွင်းမူး 40 သူႇယူႇ။ ၵွင်းမူး ၵဝ်ႇၵႄႇၸိူဝ်းၼႆႉ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ ဝၢၼ်ႈမိူင်းလူႉလႅဝ် ႁၢမ်းဝွတ်ႈၵႂႃႇတင်းႁိုင်လႄႈ ထိုင်မႃး ပီ 1873 ၽူႈၶူၼ်ႉၶႂႃႉ ၽၢႆႇၶူဝ်းၶွင်ၵဝ်ႇၵႄႇ ႁူဝ်သိုၵ်းပရိတ်ႉတိသျ ၸိုဝ်ႈဝႃႈ ၵမ်ႇၼိမ်ႇၵမ်ႇ ၸင်ႇမႃးသွၵ်ႈႁႃႁၼ်ယဝ်ႉ။ မၼ်းမႃး ၶုတ်းႁၼ်ၺႃး ၽၵ်းတူမုၵ်ႉ ၽၢႆႇတၢင်းဢွၵ်ႇလႄႈ ႁူဝ်ႉတမ်ႇတိူင်း ဢၼ်လွမ်ႉႁွပ်ႈဝႆႉ ၵွင်းမူးသၢၼ်ႇၶျီႇၼၼ်ႉသေ ၸင်ႇဢဝ်မိူဝ်း ဝဵင်းၵူဝ်းၵတႃး မိူဝ်းၼႄဝႆႉ တမ်ႈတီႈ ႁွင်ႈၼႄပိုၼ်း တီႈၼၼ်ႈယဝ်ႉ။ ၶူဝ်းၵဝ်ႇသၢၵ်ႈမွၼ် ဢၼ်ၶုတ်းႁၼ်ၸိူဝ်းၼႆႉ ၼႄပၼ် ၼမ်ႉၵတ်ႉလၢႆးမိုဝ်း ၽႃႇရႁူၵ်ႉယူႇ။ တမ်ႈတီႈ ၽၵ်းတူမုၵ်ႉ ၽၢႆႇဢွၵ်ႇၼၼ်ႉ လႆႈႁၼ် ၸိုဝ်ႈသဵင် ၸဝ်ႈၶုၼ်ႁေႃၶမ်း ထႃႇၼၽုတိ ၵိုၵ်းၸပ်းဝႆႉလႄႈ မီးၵႃႈၶၼ် လႆႈႁူႉၸိုဝ်ႈသဵင် ၸဝ်ႈႁေႃၶမ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ပၢၼ်ၿီႇၸီႇ ႁူဝ်ပၢၵ်ႇ 2 တူၵ်းၶိုင်ႈၼၼ်ႉ တေလႆႈဝႃႈ ပဵၼ် ပၢၼ်ၽွင်းသၢၼ်ႇၶျီႇ ႁိူဝ်ႈႁိူင်း သေပိူၼ်ႈယူႇ။
ႁူဝ်ႉဢုတ်ႇ ဢၼ်ႁဵတ်းႁွပ်ႈဝႆႉ ထၢတ်ႈၵွင်းမူးၼႆႉတႄႉ ပဵၼ်ဢၼ်မႃးႁဵတ်း ဝၢႆးလင်ၼၼ်ႉသေ သမ်ႉမီးဝႆႉ ႁူးၽၵ်းတူ (မုၵ်ႉ) သီႇၼႃႈသီႇၽၢႆႇယဝ်ႉ။ ၽၵ်းတူမုၵ်ႉ သီႇၽၢႆႇၼၼ်ႉတႄႉ ၸဝ်ႈပိုၼ်းၶဝ် လၢမ်းဝႆႉဝႃႈ မႃးတႄႇ တင်ႈႁဵတ်းပဵၼ် မိူဝ်း 1 ၿီႇၸီႇ ၼႆယူႇ။ မုၵ်ႉၼႃႈတူ ၽၢႆႇၸၢၼ်းၼၼ်ႉ လၢႆးမိုဝ်း ၵဝ်ႇၵႄႇ လိူဝ်သေပိူၼ်ႈသေ တႄႇတင်ႈႁဵတ်း ၸဵမ်မိူဝ်ႈပၢၼ် ၶုၼ်ဢၼ်ႇထရ မိူဝ်ႈၸဝ်ႉၼၼ်ႉၼႆ ၼႂ်းလိၵ်ႈႁိၼ် ၶႅပ်းၼိုင်ႈ မၢႆပိုၼ်းဝႆႉ ၼင်ႇၼႆယဝ်ႉ။ တမ်ႈတီႈ ၼိူဝ် ၽၵ်းတူမုၵ်ႉ သီႇၽၢႆႇၼၼ်ႉ မီးဝႆႉ လၢႆးမိုဝ်းတွင်ႈ ၶႅၵ်းႁၢင်ႈဝႆႉ ပဵၼ်ဢၼ်ၶိုၵ်ႉၶႅမ်ႉ ၸိုဝ်ႈသဵင်ယႂ်ႇၵိုၵ်းပိုၼ်း တႄႉတႄႉ။ သၢႆသိုပ်ႇၶိူဝ်းၶုၼ် သုင်ႇၵၶဝ် ၵမ်ႉပႃႈၼမ် ပဵၼ်ၸၢဝ်းပုတ်ႉသေ ပၼ်ႁႅင်းပုတ်ႉထ ၽႃႇသႃႇလႄႈ ပၢၼ်ၼၼ်ႉ သႃႇသၼႃႇ ႁိူဝ်ႈႁိူင်းတႄႉတႄႉ။ ၵၢၼ်ႇၵျွင်း ၶွင်သႅင် ဝတ်ႉဝႃးၽႃသိူဝ်ႇၸိူဝ်း ၼႆႉၵေႃႈ ႁဵတ်းလူႇတၢၼ်း တင်းၼမ်ယဝ်ႉ။ ႁၢင်ႈၶႅၵ်း ၸွမ်းႁၢဝ်းႁူဝ်ႉ ဢၼ်ႁဵတ်း ႁွပ်ႈဝႆႉ ၵွင်းမူးသၢၼ်ႇၶျီႇၼၼ်ႉ ၽူႈၶူၼ်ႉ ၶႂႃႉၶဝ် ႁၼ်ထိုင်ဝႃႈ မႃးႁဵတ်း ပၢၼ်ၶုၼ်သုင်ႇၵၶဝ် ၼႆႉၵူၺ်း ၼႆယဝ်ႉ။
ႁၢင်ႈၶႅၵ်းၸိူဝ်းၼၼ်ႉ ၼႄဝႆႉ လွင်ႈပိုၼ်းၽြႃး ပဵၼ်ၸဝ်ႈ မီး 15 ဢၼ်၊ ႁၢင်ႈၸႃႇတၵ မီး 32 ဢၼ်။ မိူဝ်ႈပၢၼ်ၼၼ်ႉ လႅပ်ႈတေ ဢမ်ႇၶႅၵ်းႁဵတ်း ႁုၼ်ႇႁၢင်ႈၽြႃး၊ တီႈဢၼ်တၢင်တူဝ်ၽြႃးၼၼ်ႉ လႆႈႁၼ် ၶဝ််ၶႅၵ်းႁဵတ်းဝႆႉ ႁၢင်ႈတူၼ်ႈမႆႉၺွင်ႇပေႃးထိ၊ ႁၢင်ႈပလၢင်ႇ ၼင်ႇၼၼ်ၵူၺ်းသေ ၸိူဝ်းပဵၼ် ၵူၼ်းလႄႈ သတ်းၸိူဝ်း ၼႆႉတႄႉ ၶႅၵ်းႁဵတ်းႁၢင်ႈ ဝႆႈသႃ ပလၢင်ႇလႄႈ တူၼ်ႈ ပေႃးထိၸိူဝ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ လိူဝ်သေၼၼ်ႉ လႆႈႁၼ် ၶႅၵ်းႁဵတ်းဝႆႉ တူၼ်ႈပေႃးထိ 7 မဵဝ်းသေ လၢမ်းႁၼ်ထိုင်ဝႃႈ ၵူၼ်းမိူဝ်ႈပၢၼ်ၼၼ်ႉ ၶဝ်ၼပ််ႉယမ်ဝႆႈသႃ ၽြႃး 7 သူႇၼႆယူႇ။
ၵွပ်ႈၼႆ ၵွင်းမူးသၢၼ်ႇၶျီႇၼႆႉ ဢၼ်တႄႇ တင်ႈႁဵတ်းႁူဝ်ပိုင်းမၼ်းတႄႉ ပဵၼ်ၸဝ်ႈႁေႃၶမ်း ဢသေႃးၵသေ ထိုင်မႃးပၢၼ် ၶုၼ်မေႃးရိယၶဝ်၊ ပၢၼ်ၶုၼ် သုင်ႇၵၶဝ်လႄႈ ပၢၼ်ၶုၼ် ဢၼ်ထရၶဝ် သိုပ်ႇၵုမ်းလုမ်း လႃးမႄးမႃး ပၢၼ်သိုပ်ႇပၢၼ်ၼႆယဝ်ႉ။
တီႈႁိမ်းဝဵင်းဝိတိသႃႇၼၼ်ႉ လႆႈႁၼ် ႁွႆးသၢၵ်ႈ ထၢတ်ႈၵွင်းမူး ၵဝ်ႇၵႄႇ 60 သူႇလိူဝ်သေ ႁိၵ်ႈၸိုဝ်ႈဝႃႈ ၵွင်းမူးၿီႇလတ၊ ၵမ်ႉပႃႈၼမ် လူႉလႅဝ်ဝႆႉယူႇယဝ်ႉ။ ၵူၺ်းၵႃႈ ထၢတ်ႈၵွင်းမူး သꩪရ 40 သူႇ ဢၼ်မီးတီႈႁိမ်း ၽၢႆႇ တူၵ်း ၵွင်းမူးလူင် သၢၼ်ႇၶျီႇ ဢၼ်ၵႆယၢၼ် 9 ၵီႇလူဝ်ႇ မီႇတိူဝ်ႇ ၼၼ်ႉတႄႉ မွၵ်ႈသၢဝ်းသူႇ ယင်းတိုၵ်ႉလီ မိူၼ် ၵဝ်ႇယူႇ။ ၵွင်းမူးသꩪရၼၼ်ႉ တီႈၼႂ်းမၼ်း လႆႈထႃႇပၼႃႇဝႆႉ ထၢတ်ႈၵႅဝ်ႈ ၸဝ်ႈသႃႇရိပုတ်ႉတရႃႇလႄႈ ၸဝ်ႈမႁႃႇမွၵ်ႉၵလၢၼ်ႇယဝ်ႉ။ ထၢတ်ႈၵွင်းမူးသၢၼ်ႇၶျီႇတႄႉ ယၢမ်းလဵဝ် ၵုမ်းထိင်းဝႆႉလႆႈ လီလီငၢမ်းငၢမ်းယူႇယဝ်ႉသေ တၢင်းသုင်မၼ်းမီး 14.4 မီႇတိူဝ်ႇ၊ တၢင်းမူၼ်းယႂ်ႇ မီး 37 မီႇတိူဝ်ႇယဝ်ႉ။