လိၵ်ႈတႆး

လိၵ်ႈတႆး (ဢိင်းၵလဵတ်ႈ:Tai Script) ဢၼ်မၵ်းမၼ်ႈၸႂ်ႉတိုဝ်းဝႆႉ ၵၢပ်ႈယၢမ်းလဵဝ်ၼႆႉပဵၼ် လိၵ်ႈတႆး'မ'ႁႃႈတူဝ် ၼႆယဝ်ႉ။ ပဵၼ်လိၵ်ႈလၢႆးငဝ်ႈၶွင်ၸၢဝ်းၶိူဝ်းတႆးသေ ၵမ်ႈၼမ်ၼမ် ၵူၼ်းၸႂ်ႉတိုဝ်းမၼ်း မီးၼႂ်းၸိုင်ႈတႆး၊ မိူင်းမၢၼ်ႊၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ လိၵ်ႈတႆးၼႆႉ မီးဝႆႉ တူဝ်မႄႈလိၵ်ႈ (႑႙) တူဝ်လႄႈ ႁူမ်ႈပႃးတူဝ်လိၵ်ႈပႃႇလိတႆးၵမ်ႈၽွင်ႈ။ တူၼ်းသဵင်သမ်ႉမီးဝႆႉ (႕) တူၼ်း။ မႄႈၵပ်းငဝ်ႈ မီး(႑႐) တူဝ်၊ မႄႈၵပ်းသွၼ်ႉမီး (႓) သွၼ်ႉ)။ မႄႈသဵင်သွၼ်ႉမီး (႓) သွၼ်ႉ။ တူဝ်ၽႅတ်းသဵင်လင်မီး (႓) ၽႅတ်း။ တူဝ်ၽႅတ်းသဵင်ၶၢတ်ႇမီး (႓) ၽႅတ်း။ ၼႂ်းမိူင်းတူၼ်ႈမႆႉၶမ်းၼႆႉ ၶဝ်ၸႂ်ႉလိၵ်ႈဢႃးႁူမ်ႇ ဢၼ်ပဵၼ်လိၵ်ႈတႆးမိူဝ်ႈၵွၼ်ႇ။

Shan
Tai Yai
ၵႂၢမ်းတႆး (kwáam tái), လိၵ်ႈတႆး (līk tái)
သဵင်ဢွၵ်ႇ	[kwáːm táj] [lik táj]
ၵူၼ်းပိုၼ်ႉတီႈ	Myanmar
ပွတ်းတွၼ်ႈ	Shan State
ၸၢဝ်းၶိူဝ်း	Shan, Dai, Kula
ၵူၼ်းလၢတ်ႈၵႂၢမ်း ပိုၼ်ႉတီႈ	4.7 million (2017)e25
မုင်ႉၽႃႇသႃႇ	တႆး-ၵတႆး Tai Southwestern Northwestern (Shan) Shan
ၵႂၢမ်းပိုၼ်ႉတီႈ	Standard (Eastern) Khün Tai Nuea Khamti Tai Laing Aiton Phake Khamyang Turung
ပိူင်တႅမ်ႈလိၵ်ႈ	Mon–Burmese (Shan alphabet)
သၢႆငၢႆပဵၼ်တၢင်းၵၢၼ်
ႁပ်ႉယိုၼ်ပဵၼ်ၽႃႇသႃႇ ၸုမ်းၵူၼ်းဢေႇ	မျၢၼ်ႇမႃႇ
ၶူတ်ႉၽႃႇသႃႇ
ISO 639-2	shn
ISO 639-3	shn
Glottolog	shan1277

တူဝ်မႄႈလိၵ်ႈတႆး

တူဝ်မႄႈလိၵ်ႈတႆး (႑႙) တူဝ်

ၵ kǎ (/ka˨˦/)	ၶ khǎ (/kʰa˨˦/)	င ngǎ (/ŋa˨˦/)
ၸ tsǎ (/t͡ɕa˨˦/)	သ sǎ (/sʰa˨˦/)	ၺ nyǎ (/ɲa˨˦/)
တ tǎ (/ta˨˦/)	ထ thǎ (/tʰa˨˦/)	ၼ nǎ (/na˨˦/)
ပ pǎ (/pa˨˦/)	ၽ phǎ (/pʰa˨˦/)	ၾ fǎ (/fa˨˦/)
မ mǎ (/ma˨˦/)	ယ yǎ (/ja˨˦/)	ရ rǎ (/ra˨˦/)
လ lǎ (/la˨˦/)	ဝ wǎ (/wa˨˦/)	ႁ hǎ (/ha˨˦/)
	ဢ ʼǎ (/ʔa˨˦/)

ᥐ ka᷈a (/kaː˧˦˧/)	ᥑ kha᷈a (/kʰaː˧˦˧/)	ᥒ nga᷈a (/ŋaː˧˦˧/)
ᥓ tsa᷈a (/t͡ɕaː˧˦˧/)	ᥔ sa᷈a (/sʰaː˧˦˧/)	ᥕ ya᷈a (/jaː˧˦˧/)
ᥓ ta᷈a (/taː˧˦˧/)	ᥗ tha᷈a (/tʰaː˧˦˧/)	ᥘ la᷈a (/laː˧˦˧/)
ᥙ pa᷈a (/paː˧˦˧/)	ᥚ pha᷈a (/pʰaː˧˦˧/)	ᥛ ma᷈a (/maː˧˦˧/)
ᥜ fa᷈a (/faː˧˦˧/)	ᥝ wa᷈a (/waː˧˦˧/)	ᥞ ha᷈a (/haː˧˦˧/)
ᥟ ʼa᷈a (/ʔaː˧˦/)	ᥠ khya᷈a (/kʰjaː˧˦˧/)	ᥡ sya᷈a (/ʃaː˧˦/)
	ᥢ na᷈a (/naː˧˦˧/)

တူဝ်မႄႈလိၵ်ႈ	RTGS	IPA	လိၵ်ႈထူဝ်ႇငွၵ်ႈ
ၵ	ka	/k/	ᥐ
ၶ	kha	/kʰ/	ᥑ
င	nga	/ŋ/	ᥒ
ၸ	sa	/t͡s/, /s/	ᥓ
သ	hsa	/sʰ/	ᥔ
ၺ	nya	/ɲ/	ᥭ
တ	ta	/t/	ᥖ
ထ	tha	/tʰ/	ᥗ
ၼ	na	/n/	ᥢ
ပ	pa	/p/	ᥙ
ၽ	pha	/pʰ/	ᥚ
ၾ	fa	/f/, /pʰ/	ᥜ
မ	ma	/m/	ᥛ
ယ	ya	/j/	ᥕ
ရ	ra	/r/
လ	la	/l/	ᥘ
ဝ	wa	/w/	ᥝ
ႁ	ha	/h/	ᥞ
ဢ	ah	/ʔ/	ᥟ

ပိူင်ၵေႃႇသၢင်ႈလိၵ်ႈတႆး

ဢ - ʼǎ (/ʔa˨˦/)	ဢႃ ◌ႃ ʼǎa (/ʔaː˨˦/)	ဢိ ◌ိ ʼǐ (/ʔi˨˦/)	ဢီ ◌ီ ʼǐi (/ʔiː˨˦/)	ဢေ ေ ʼǎe (/ʔeː˨˦/)	ဢႄ ႄ ʼě (/ʔɛː˨˦/)
ဢု ◌ု ʼǔ (/ʔu˨˦/)	ဢူ ◌ူ ʼǔu (/ʔuː˨˦/)	ဢူဝ် ◌ူဝ် ʼǒ (/ʔoː˨˦/)	ဢေႃ ေႃ ʼǎu (/ʔɔː˨˦/)	ဢိုဝ် ◌ိုဝ် ʼǔe (/ʔɯː˨˦/)	ဢိူဝ် ◌ိူဝ် ʼǒe (/ʔɤː˨˦/)

· မႄႈၵပ်းငဝ်ႈ (႑႐) တူဝ်

မၢႆ	တူဝ်သဵင်	လၢႆးဝႃႈ	လၢႆးလေႃး
1	ဢ	ဢႃႉ	ဢႃႉ (သဵင်ၶၢတ်ႇ)
2	ႃ	ဢႃ	ဢႃ
3	ီ	ဢီ	တၢင်ႇၶၢတ်ႈၵႅၼ်
4	ေ	ဢေ	ဢေသႂ်ႇ
5	ႄ	ဢႄ	ဢႄသႂ်ႇ
6	ူ	ဢူ	တိုတ်ႉသွင်
7	ူဝ်	ဢူဝ်	တိုတ်ႉသွင်ဝၽႅတ်း
8	ေႃ	ဢေႃ	ဢေသႂ်ႇဢဢႃ (ဢေႃ)
9	ိုဝ်	ဢိုဝ်	တိုတ်ႉတၢင်ႇဝၽႅတ်း
10	ိူဝ်	ဢိူဝ်	တိုတ်ႉသွင်တၢင်ႇဝၽႅတ်း

တူၼ်းသဵင် (႖) တူၼ်း

ဢႆ ◌ႆ ʼǎi (/ʔaj˨˦/)	ဢၢႆ ◌ၢႆ ʼǎai (/ʔaːj˨˦/)	ဢွႆ ◌ွႆ ʼǎui (/ʔɔj˨˦/)
ဢုၺ် ◌ုၺ် ʼǔi (/ʔuj˨˦/)	ဢူၺ် ◌ူၺ် ʼǒi (/ʔoj˨˦/)	ဢိုၺ် ◌ိုၺ် ʼǔei (/ʔɯj˨˦/)	ဢိူၺ် ◌ိူၺ် ʼǒei (/ʔɤj˨˦/)
ဢဝ် ◌ဝ် ʼǎo (/ʔaw˨˦/)	ဢၢဝ် ◌ၢဝ် ʼǎao (/ʔaːw˨˦/)	ဢိဝ် ◌ိဝ် ʼǐo (/ʔiw˨˦/)	ဢဵဝ် ◌ဵဝ် ʼǎei (/ʔew˨˦/)	ဢႅဝ် ◌ႅဝ် ʼěo (/ʔɛw˨˦/)
		ဢႂ် ◌ႂ် ʼǎue (/ʔaɰ˨˦/)

မၢႆ	မၢႆသဵင်	လၢႆးဝႃႈ	IPA
1		ပဝ်ႇ	˨˦	ǎ
2	ႇ	ယၵ်း	˩	à
3	ႈ	ယၵ်းၸမ်ႈ	˧˨	ā
4	း	ၸမ်ႈၼႃႈ	˥	á
5	ႉ	ၸမ်ႈတႂ်ႈ	˦˨ˀ	âʔ, â̰
6	ႊ	ယၵ်းၶိုၼ်ႈ	˧˦˧	a᷈

· မႄႈၵပ်းသွၼ်ႉ (႓) သွၼ်ႉ

ပဝ်ႇ - pào (/paw˩/)

ယၵ်း ႇ yák (/jak̚˥/)

ယၵ်းၸမ်ႈ ႈ yáktsām (/jak̚˥.t͡ɕam˧˧˨/)

ၸမ်ႈၼႃႈ း tsāmnāa (/t͡ɕam˧˧˨.naː˧˧˨/)

ၸမ်ႈတႂ်ႈ ႉ tsāmtāue (/t͡ɕam˧˧˨.taɰ˧˧˨/)

ယၵ်းၶိုၼ်ႈ ႊ yákkhūen (/jak̚˥.kʰɯn˧˧˨/)

ပႃ pǎa (/paː˨˦/)

ပႃႇ pàa (/paː˩/)

ပႃႈ pāa (/paː˧˧˨/)

ပႃး páa (/paː˥/)

ပႃႉ pâ̰a (/paː˦˨ˀ/)

ပႃႊ pa᷈a (/paː˧˦˧/)

႑. မႄႈၵပ်းသွၼ်ႉ "ဢီ" (႗) သွၼ်ႉ

မၢႆ	တူဝ်သဵင်	လၢႆးလေႃး	လၢႆးဝႃႈ	လၢႆးႁွင်ႉ
1	ႆ	ဢ + ဢီ	ဢႆ	ၵၢႆႇၶိုၼ်း
2	ၢႆ	ဢႃ + ဢီ	ဢၢႆ	ဢႃပွတ်းၵၢႆႇၶိုၼ်း
3	ုၺ်	ဢူ + ဢီ	ဢုၺ်	တိုတ်ႉၺၽႅတ်း
4	ူၺ်	ဢူဝ် + ဢီ	ဢူၺ်	တိုတ်ႉသွင်ၺၽႅတ်း
5	ွႆ/◌ၺ်	ဢေႃ + ဢီ	ဢွႆ/ဢွၺ်	ႁွႆႈၵၢႆႇၶိုၼ်း/ႁွႆႈၺၽႅတ်း
6	ိုၺ်	ဢိုဝ် + ဢီ	ဢိုၺ်	တိုတ်ႉတၢင်ႇၺၽႅတ်း
7	ိူၺ်	ဢိူဝ် + ဢီ	ဢိူၺ်	တိုတ်ႉသွင်တၢင်ႇၺၽႅတ်း

႒. မႄႈၵပ်းသွၼ်ႉ "ဢူ" (႗) သွၼ်ႉ

မၢႆ	တူဝ်သဵင်	လၢႆးလေႃး	လၢႆးဝႃႈ	လၢႆးႁွင်ႉ
1	-ဝ်	ဢ + ဢူ	ဢဝ်	ဝၽႅတ်း
2	◌ဝ်	ဢႃ + ဢူ	ဢၢဝ်	ဢႃပွတ်းဝၽႅတ်း
3	◌ဝ်	ဢီ + ဢူ	ဢိဝ်	တၢင်ႇဝၽႅတ်း
4	◌ဝ်	ဢေ + ဢူ	ဢဵဝ်	ဢေတၢင်ႇဝၽႅတ်း
5	◌ဝ်	ဢႄ + ဢူ	ဢႅဝ်	ဢႄတၢင်ႇဝၽႅတ်း
6	-◌ဝ်ဝ်	ဢိုဝ် + ဢူ	ဢိုဝ်ဝ်	တိုတ်ႉတၢင်ႇဝၽႅတ်းဝၽႅတ်း
7	-◌ဝ်ဝ်	ဢိူဝ် + ဢူ	ဢိူဝ်ဝ်	တိုတ်ႉသွင်တၢင်ႇဝၽႅတ်းဝၽႅတ်း

႓. မႄႈၵပ်းသွၼ်ႉ "ဢိုဝ်" (႑) သွၼ်ႉ

မၢႆ	တူဝ်သဵင်	လၢႆးလေႃး	လၢႆးဝႃႈ	လၢႆးႁွင်ႉ
1	ႂ်	ဢ + ဢိုဝ်	ဢႂ်	ၵႂၢႆႉၽႅတ်း / ၵင်းၵိင်း

· မႄႈသဵင်သွၼ်ႉ (႓) သွၼ်ႉ

မၢႆ	တူဝ်သဵင်	လၢႆးလေႃး	လၢႆးဝႃႈ
1	ျ	ၵ + ယ = ၵျ	ႁွပ်ႇ
2	ြ	ၵ + ရ = ၵြ	လဵပ်ႈ
3	ႂ	ၵ + ဝ = ၵႂ	ၵႂၢႆႉ

· တူဝ်ၼပ်ႉတႆး

တူဝ်ၼပ်ႉတႆးပၢၼ်မႂ်ႇ	လၢႆးႁွင်ႉ	တူဝ်ၼပ်ႉတႆးပၢၼ်ၵဝ်ႇ	တူဝ်ၼပ်ႉၵမ်ႇၽႃႇ
႐	သုၼ်	၀	0
႑	ၼိူင်ႈ	၁	1
႒	သွင်	၂	2
႓	သၢမ်	၃	3
႔	သီႇ	၄	4
႕	ႁႃႈ	၅	5
႖	ႁူၵ်း	၆	6
႗	ၸဵတ်း	၇	7
႘	ပႅတ်ႇ	၈	8
႙	ၵဝ်ႈ	၉	9

ပိုၼ်းလိၵ်ႈလၢႆးတႆး

တႃႇႁႂ်ႈၽႅဝ်မႃးလႆႈ ၸၼ်ႉထၢၼ်ႈလိၵ်ႈလၢႆးတႆး ပဵၼ်ႁူမ်ႈတူဝ်မႃးၼႆႉ ပိူင်ပဵၼ်ပိုၼ်းလိၵ်ႈတႆးၵေႃႈ လႆႈလတ်းၶၢမ်ႈမႃး ၵူႊလၢႆၸၼ်ႉတေႉတေႉယဝ်ႉ။ ဢမ်ႇၸႂ်ႈဝႃႈ ပဵၼ်မႃးၼင်ႇႁဝ်းလႆႈႁၼ်ယူႇ လိၵ်ႈဝၼ်းမိူဝ်ႈၼႆႉၵမ်းလဵဝ်သႄႈ။ မၼ်းလႆႈပၼ်ပႅင်ႈ ၶၢဝ်းယၢမ်းလႄႈတင်း ထၢတ်ႈၸႂ်မႃးတင်းၼမ်တင်းလၢႆသေ ၸင်ႇပဵၼ်မႃးယဝ်ႉ။ ပဵၼ်ၵေႃႈလႆႈပဵၼ်မႃးဢဝ်လွႆးလွႆးယဝ်ႉ။ ပိူင်လူင်မၼ်း ၸၼ်ႉထၢၼ်ႈၵၢၼ်လိၵ်ႈလၢႆးတႆး လႆႈၶၢမ်ႈပူၼ်ႉလႄႈ လႆႈလႅၵ်ႈလၢႆႊမႃးၸွမ်းၸၼ်ႉမၼ်းၼၼ်ႉ မီးၼင်ႇၼႆယဝ်ႉ။

႑. လိၵ်ႈႁၢင်ႊတူဝ်

႒. လိၵ်ႈၵႆႇသၢၼ်ႇ

႓. လိၵ်ႈထူဝ်ႇငွၵ်ႈ

႔. လိၵ်ႈၵမ်ယဵၼ်း

႕. လိၵ်ႈတူဝ်မူၼ်း^[1]

႖. လိၵ်ႈသဵင်တႅတ်ႈ ၼႆသေ မီးမႃးလၢႆၸၼ်ႉလၢႆၵမ်းယူႇတေႉတေႉယဝ်ႉ။

ၸွမ်းဢဝ်ပၢဝ်းဝၢင်းႀီႇဢူဝ်ႇရီႇ(Bow Vow Theory) ဝႃႈ ၵႂၢမ်းလၢတ်ႈၵူၼ်းႁဝ်း တင်းလုမ်ႈၾႃႉယိူင်ႈဢဝ် သဵင်သတ်းတဝႃႇၵူႊသႅၼ်းသႅၼ်းသေ ၵိူတ်ႇပဵၼ်မႃးၼႆ။ ၼႆႉ မၼ်းမႃးမိူၼ် ပိုၼ်းပႃႇလိ ၼႂ်းလိၵ်ႈပုတ်ႉထႁဝ်း ဢၼ်ဝႃႈ - ပၢၼ်လုမ်ႈၾႃႉႁူဝ်တီး ၽီသၢင်ၵူၼ်းသတ်း ထွမ်ႇၾင်းၵႂၢမ်းပႃႇလိ ႁူႉပွင်ႇၵၼ်မူတ်း ၼႆၼၼ်ႉယူႇ။

ဢိင်ၼိူဝ်ၽႃႇသႃႇ ၵႂၢမ်းလၢတ်ႈသေ ၸင်ႇၵိူတ်ႇမီးမႃး လိၵ်ႈလၢႆး၊ ၵွပ်ႈလိၵ်ႈလၢႆးပဵၼ် သင်ႇၵေႇတ(ၶိူင်ႈမၢႆ)ၵႂၢမ်းလၢတ်ႈလႄႈ ၸိူဝ်ႉၶိူဝ်းၵူၼ်း ၸိူဝ်းယႂ်ႇမီးၾိင်ႊၵူၼ်း(Social) ယဝ်ႉၼၼ်ႉ ႁူႉတိုၼ်းမီးလိၵ်ႈလၢႆးၵၼ် ၵမ်ႈပႃႈၼမ်ယူႇ။ ၵွႆးၵႃႈ ၼႂ်းထုင်ႉဢေးသျိူဝ်ႊပွတ်းဝၼ်းဢွၵ်ႇ လႄႈ ပွတ်းၸဵင်ႇၸၢၼ်းဝၼ်းဢွၵ်ႇ ၶိူဝ်းၵူၼ်း ဢၼ်ပႆႇမီးလိၵ်ႈလၢႆး(လိၵ်ႈၵိုၵ်းၶိူဝ်းတူဝ်ၵဝ်ႇ)ၵေႃႈ ယင်းတိုၵ်ႉလႆႈႁၼ် မီးယူႇတင်းၼမ်။

ၵူၼ်းၶိူဝ်းတႆးႁဝ်းၵေႃႈ ပေႃးတူၺ်းၼႂ်းပိုၼ်းၸိုင် ပဵၼ်ၶိူဝ်းၵူၼ်း ဢၼ်ပူၵ်းပွင်လႆႈၽိင်ႈၵူၼ်း(Social) တင်းႁိုင်ဢမ်ႇယွမ်းၵၼ် တင်းၶိူဝ်းၶႄႇမႃး။ တင်းၶႄႇတင်းတႆး သၢင်ႈဝၢၼ်ႈမိူင်းမႃး ၼႂ်းပၢၼ် ဢၼ်ဢမ်ႇပေႃးပၢႆႈပိူင်ႈၵၼ် လႄႈ ပေႃးၶိူဝ်းၶႄႇမီးလိၵ်ႈလၢႆးၵေႃႈ ၶိူဝ်းတႆးႁဝ်း ႁူႉတိုၼ်း မီးယဝ်ႉၼႆၼၼ်ႉ ၽႂ်ၵေႃႈ တေဢမ်ႇထဵင်လႆႈယူႇ။

ပေႃးထၢမ်ဝႃႈ - လိၵ်ႈတႆးႁဝ်း တႄႇၵိူတ်ႇမီးမႃး မိူဝ်ႈလႂ်။ ႁဵတ်းႁိုဝ်ပဵၼ်မႃး၊ ၵူၼ်းႁူႉၽူႈလႂ် ၶၢမ်ႇပိုၼ်ႉၼိူဝ်လိၵ်ႈလၢႆးဢီႈသင်သေ ႁဵတ်းဢွၵ်ႇမႃး မိူဝ်ႈၶုၼ်ႁေႃၶမ်းၸဝ်ႈလႂ် ၼႆၼၼ်ႉတႄႉ တေဢမ်ႇမီးၽႂ် ၼႄသၢၵ်ႈသေႇမၼ်းလႆႈ တႅတ်ႈတႅတ်ႈတေႃးတေႃးယူႇ။

ၵူၺ်းၵႃႈ ပေႃးလူၼႂ်းပိုၼ်းလၢဝ်း၊ ယူၼ်း၊ ထႆး လႄႈ မၢၼ်ႊၶဝ်ၸိုင် တေလႆႈႁၼ်ဝႃႈ လိၵ်ႈတႆး ၵိူတ်ႇမီးဢွၼ်တၢင်းလိၵ်ႈယူၼ်း(လၢဝ်း၊ ၶိုၼ်)၊ လိၵ်ႈထႆး လႄႈ လိၵ်ႈမၢၼ်ႊလၢႆလၢႆပၢၵ်ႇပီၼႆယူႇ။ လိၵ်ႈယူၼ်း(လၢဝ်း၊ ၶိုၼ်)ၵိူတ်ႇမီးမႃး မွၵ်ႈပီ ၶ.သ 957 ၼီႈ၊ လိၵ်ႈမၢၼ်ႊ သမ်ႉမီးမႃးမွၵ်ႈ ပီ ၶ.သ 1220 သေ လိၵ်ႈထႆးသမ်ႉ မီးမႃး ပီ ၶ.သ 1257 ၼီႈ ၵႃႈၼၼ်ႉ။ လိၵ်ႈတႆးလူင်ၼႆႉ ၼပ်ႉဢၢၼ်ႇဢဝ် ပၢၼ်တင်ႈမိူင်းမၢဝ်း(မိူင်းတိုင်းၶေႃ) မိူဝ်ႈပီ ၶ.သ 764 ၼၼ်ႉမႃး ၵွႆးၵေႃႈ သမ်ႉပေႃးတႅၵ်ႇလႅင်းယူႇယဝ်ႉ လွင်ႈဝႃႈ ၵိူတ်ႇမီးဢွၼ်တၢင်း လိၵ်ႈယူၼ်း၊ မၢၼ်ႊလႄႈ ထႆးၼႆၼၼ်ႉ။

သၢၵ်ႈသေႇပၢႆးပိုၼ်း

ၼႂ်းပိုၼ်းလိၵ်ႈတႆး ဢၼ်ၸဝ်ႈၸၢင်း သုၸိင်ႇတႃႇ(တၢင်ႉယၢၼ်း) တႅမ်ႈဝႆႉမိူဝ်ႈပီ ၶ.သ 1982 ၼၼ်ႉ မီးဝႃႈ ၵူၼ်းၶိူဝ်းတႆးႁဝ်း မီးလိၵ်ႈလၢႆးမႃး ၸဵမ်မိူဝ်ႈဢွၼ်တၢင်းပီ ၶ.သ 2300 ယဝ်ႉ၊ ပၢၼ်ၼၼ်ႉ မႅၼ်ႈမိူဝ်ႈ ၵူၼ်းတႆးႁဝ်း တိုၵ်ႉယူႇသဝ်း ၸွမ်းသၢပ်ႇၼမ်ႉမႄႈယၢင်ၸိုဝ်ႇ(ယႅင်းသီႊၵႅင်ႊ - တႆးလိုဝ်ႉႁွင်ႉမႄႈၼမ်ႉငၢႆး)ၼၼ်ႉယဝ်ႉၼႆ။ ၽွင်းၼၼ်ႉ ပဵၼ်ၾၢင်ႁၢင်ႊ လိၵ်ႈထူဝ်ႇငွၵ်ႈ မီးတူဝ်လိၵ်ႈ(မႄႈငဝ်ႈ) 18 တူဝ်ၵွၺ်း။ ထိုင်မႃး ပၢၼ်ဢႃႇၼႃႇၸၢၵ်ႈ ၼွင်သႄ လႄႈ ပၢၼ်မိူင်းမၢဝ်းလူင် တူဝ်လိၵ်ႈတႆး လႅၵ်ႈလၢႆႈၾၢင်ႁၢင်ႊ ပဵၼ်သီႇၸဵင်ႇမႃး၊ ယဝ်ႉသမ်ႉ သိုပ်ႇမူၼ်းမႃးထႅင်ႈ ဝႃႈၼႆ။

လႆႈႁၼ် ၼႂ်းပိုၼ်းတႆး ဢၼ်ၸဝ်ႈယၼ်ႇၾုႉ(သႅၼ်ဝီ)တႅမ်ႈဝႆႉ မိူဝ်ႈပီ ၶ.သ 1942 ၼၼ်ႉ မီးၸႂ်ၵႂၢမ်းဝႃႈ မိူဝ်ႈပီ ၶ.သ 728 (ၼႂ်းပိုၼ်းၶႄႇ ပဵၼ် 738) ၼႂ်းပၢၼ်တႆးၸဵတ်းမိူင်း (ပိုၼ်းၶႄႇတႅမ်ႈ ႁူၵ်းမိူင်းၵွႆး) မိူဝ်ႈၶုၼ်ႁေႃၶမ်း မိူင်းၼွင်သႄ ၸဝ်ႈၽီလေႃႇၵေႃ(ၽီလၢဝ်းၵဝ်ႈ)လႄႈ ၵႅမ်မိူင်း ၸဝ်ႈၵေႃႇလေႃႇၾိုင်(ၵဝ်ႈလၢဝ်းၽူင်း ဢမ်ႇၼၼ် ၶုၼ်လူၽူင်း)ၼၼ်ႉ ၵူၼ်းတႆးႁဝ်း မီးလိၵ်ႈလၢႆးယဝ်ႉယဝ်ႈ။ လႅပ်ႈတေပဵၼ် လိၵ်ႈတႆးထူဝ်ႇငွၵ်ႈႁိုဝ်ၼႆယူႇ။ လွင်ႈလိၵ်ႈတႆးၼႆႉ ၼႂ်းပပ်ႉမႅၵ်ႉၵၸိၼ်းတႆး ပီ ၶ.သ 1996 ၼၼ်ႉၵေႃႈ ၼၢင်းယုဝတီႇၵျိင်းၽေႃးမႄႇ တႅမ်ႈ လွင်ႈၵူၼ်းတႆး လႄႈ လိၵ်ႈတႆး ၼႆၼၼ်ႉဝႃႈ ပၢၼ်ၶုၼ်ႁေႃၶမ်း ၽီလူင်ၵဝ်ႈ(ပိုၼ်းလၢဝ်းတႅမ်ႈ ၶုၼ်ပူဝ်းလုမ်း) မိူင်းၼွင်သႄ မွၵ်ႈပီ ၶ.သ 739 ၼၼ်ႉ ၵူၼ်းတႆးႁဝ်း ပေႃးၸႂ်ႉတိုဝ်း လိၵ်ႈထူဝ်ႇငွၵ်ႈၵၼ် ယဝ်ႉၼႆယူႇ။

ၸိုၼ်ႊၵွၼ်းလၢႆး သမ်ႉတႅမ်ႈဝႃႈ ဢွၼ်ပီ ၶ.သ 94 ၼၼ်ႉ တႆးႁဝ်းပေႃးႁူႉလၢႆးၼပ်ႉ ပီလိူၼ်ဝၼ်းယၢမ်း မႄႈပီလုၵ်ႈပီ(ၵၢပ်ႇၸႂ်ႈ-လပ်းပဝ်ႈ)ယဝ်ႉလႄႈ ၼပ်ႉလႆႈဝႃႈ ၵူၼ်းတႆးႁဝ်း မီးလိၵ်ႈလၢႆးၸႂ်ႉတိုဝ်း ၸဵမ်မိူဝ်ႈၼၼ်ႉယဝ်ႉၼႆ။ ၼႂ်းပိုၼ်းလိၵ်ႈတႆး မၢင်ၽိုၼ်ၵေႃႈ မီးဝႃႈ မိူဝ်ႈဢွၼ်တၢင်း ပီ ၶ.သ 600 ၼၼ်ႉ မီးၵူၼ်းယၢမ်ႈၶုတ်းႁၼ် လိၵ်ႈထူဝ်ႇငွၵ်ႈ တီႈထုင်ႉၼမ်ႉငၢႆး(ယႅင်ႊသီႊၵႅင်ႊ)ၼၼ်ႉယူႇယဝ်ႉၼႆ။

ထႅင်ႈသမ်ႉ လွင်ႈလၢဝ်းဢၼ်ၸဝ်ႈၶုၼ်ႁွင် မိူဝ်းဢဝ်ပိတၵၢတ်ႊသၢမ်ၵွင် တီႈမိူင်းၽႃတင်ႈၽႃတေႃႇ(သီရိလင်ႇၵႃႇယၢမ်းလဵဝ်)မႃးမိူင်းတႆးၼၼ်ႉ ၸဝ်ႈယၼ်ႇၾႃႉ လႄႈ ၸဝ်ႈၸၢင်းသုၸိင်ႇတႃႇ ဢိၵ်ႇတင်း ၸဝ်ႈၶူးထမ်ႇမၵေႃႈ ႁၼ်မိူၼ်ၵၼ်ဝႃႈ ပဵၼ်ပီ ၶ.သ 450 (ပီ ၶ.သ 93-94)ၼႆ။ ၽွင်းၼၼ်ႉ ပဵၼ်ပၢၼ်တႆးၼွင်သႄ လႄႈ တႆးမိူင်းမၢဝ်း ႁိူဝ်ႈႁိူင်းထိုင်တီႈ တေလႆႈဝႃႈၼႆယူႇ။ ၵူၼ်းတႆးႁဝ်း မီးလိၵ်ႈလၢႆး ၸဵမ်ပၢၼ်ၼၼ်ႉယဝ်ႉၼႆၼၼ်ႉ ပဵၼ်သၢၵ်ႈသေႇဢၼ် တႅၵ်ႇလႅင်းယူႇ ပိူင်ၼိုင်ႈ။ (လွင်ႈၶုၼ်ႁွင်ၶႄႇ၊ ၶႄႇႁွင်ႉၸဝ်ႈယူၼ်ၸၢင်ႊ ဢမ်ႇၼၼ်ၸဝ်ႈၸၢင်း ထင်သၢမ်ၸင်ၵႂုႇဢဝ် ပိတၵၢတ်ႈ မိူင်းဢိၼ်းတိယိူဝ်ႊၼၼ်ႉ ပဵၼ်ပီ ၶ.သ 630။ ပိူင်ႈၵၼ်တင်း ၶုၼ်ႁွင်တႆး မွၵ်ႈ 800 ပီပၢႆပၢႆ၊ လွင်ႈၼႆႉ တႆးႁဝ်း လီဝူၼ်ႉၸွမ်းယူႇ။) ၼႂ်းၽိုၼ်လိၵ်ႈငဝ်းတႆး ပီထူၼ်ႈ(2)မၢႆ-5 ၼၼ်ႉၵေႃႈ ၵူၼ်းပၢႆးပိုၼ်း ၸဝ်ႈၼိုင်ႈ တႅမ်ႈဝႃႈ ၵူၼ်းတႆးၸိူဝ်းယူႇသဝ်းၸွမ်း ႁိမ်းၼမ်ႉမႄႈယၢင်ႊၸႄႊၼၼ်ႉ မီးလိၵ်ႈလၢႆးၾၢင်ႁၢင်ႊထူဝ်ႇငွၵ်ႈ ၸႂ်ႉၵၼ် ၸဵမ်မိူဝ်ႈဢွၼ်တၢင်း ပီ ​ၶ.သ 600 ယဝ်ႉၼႆယူႇ။ ထိုင်မႃး ပၢၼ်ၸဝ်ႈသိူဝ်ၶၢၼ်ၾႃႉ မိူင်းမၢဝ်းလူင် မွၵ်ႈမီ ၶ.သ 1311 (ၼႂ်းမႅၵ်ႉၵၸိၼ်းတႆး ဢွၵ်ႇပီ 1996 ဝႃႈ ပဵၼ်ပီ ၶ.သ 1212)ၼၼ်ႉ လိၵ်ႈတႆးထူဝ်ႇငွၵ်ႈ လႆႈယဵၼ်းမႃးပဵၼ် လိၵ်ႈတႆးတူဝ်သီႇၸဵင်ႇသေ ပၢၼ်ၼၼ်ႉႁွင်ႉဝႃႈ လိၵ်ႈတႆးၼိူဝ် ဢမ်ႇၼၼ် လိၵ်ႈတႆးမၢဝ်း။ ၸႂ်ႉၵၼ်သိုပ်ႇမႃးထိုင် ပၢၼ်ၸဝ်ႈလူင်ၶမ်းၶႅၼ်ႇၾႃႉ မိူင်းသႅၼ်ဝီ(ပၢၼ်လဵဝ်ၵၼ်တင်း ၶူးမေႃၸဝ်ႈထမ်ႇမတိၼ်ႇၼ) မိူဝ်ႈပီ ၶ.သ 1565 ၼၼ်ႉ သမ်ႉဢွၼ်ၵၼ်မႄး လိၵ်ႈတႆး ႁႂ်ႈပဵၼ်မႃး တူဝ်မူၼ်းမူၼ်း ၸိူင်ႉလိၵ်ႈမွၼ်း၊ လိၵ်ႈမၢၼ်ႊ လႄႈ ႁဵတ်းသႂ်ႇမၢႆသဵင် 2 သဵင်(သဵင် 4 ၸမ်ႈၼႃႈ - း လႄႈ သဵင် 5 ၸမ်ႈတႂ်ႈ-ႉ)သေ ၸႂ်ႉတိုဝ်းၵၼ်မႃး ၸိူင်ႉၼႆ။)

သၢၵ်ႈသေႇပၢႆးသႃႇသၼႃႇ

ပေႃးတေဢဝ် ပၢႆးၵိူဝ်းလီပုတ်ႉထသႃႇသၼႃႇ မႃးတႅၵ်ႈတူၺ်းလႄႈ ၸွမ်းတီႇဢူဝ်ႇရီႇ ဢၼ်ဝႃႈ မီးသႃႇသၼႃႇၵေႃႈ မီးလိၵ်ႈလၢႆး ၼႆၼၼ်ႉဝႃႈၸိုင် ၵူၼ်းတႆးႁဝ်း မီးလိၵ်ႈလၢႆးမႃး ၸဵမ်မိူဝ်ႈၵူၼ်းတႆးႁဝ်း တႄႇၼပ်ႉယမ် ပုတ်ႉထသႃႇသၼႃႇယဝ်ႉၼႆၼၼ်ႉ တေဢမ်ႇၽိတ်းလႆႈယူႇ။

ၼႂ်းပိုၼ်းတႆးၸဝ်ႈယၼ်ႇၾႃႉတႅမ်ႈဝႃႈ ၽြုးပဵၼ်ၸဝ်ႈပုတ်ႉထ ၽႅဝ်ႁွတ်ႈမႃးသင်ႇသွၼ် ၵူၼ်းၽီ ထိုင်မိူင်းသႄ လႄႈ မိူင်းၸေႊၾၢင်(မိူင်းမၢဝ်း)ၼႆသေ ၼႂ်းပိုၼ်းလၢဝ်း၊ ပိုၼ်းထႆးၵေႃႈ တႅမ်ႈဝႆႉတႅတ်ႈတႅတ်ႈတေႃးတေႃးဝႃႈ မိူဝ်ႈဢႃႇၼႃႇၸၢၵ်ႈ တႆးမိူင်းထႅၼ်(ၼႂ်းႁုၼ်ႊၼမ် ယၢမ်းလဵဝ်) လႆႈတႅၵ်ႇပဵၼ်သွင်ၽၢၵ်ႇ(ၶႄႇႁွင်ႉ မိူင်းယီႊၸဝ်ႈ)ၼၼ်ႉ ၶုၼ်လူင်ႁၢၼ်မိူင်း (ၶႄႇႁွင်ႉႁဵၼ်လီႊ)ၶိူဝ်းတႆးဢၢႆႈလၢဝ်း ၵိၼ်မိူင်းငၢႆး လၢဝ်းယူႇပွတ်းႁွင်ႇ လႄႈ ၶုၼ်လူင်ၸိုဝ်းမၢဝ်း(ၶႄႇႁွင်ႉ လီမဝ်ႊ)ၶိူဝ်းတႆးဢၢႆႈလၢဝ်းၵိၼ်မိူင်း ၽႃယႆး(ပေးငၢႆး)ယူႇပွတ်းၸၢၼ်းၼႆ။ ၼႂ်းပၢၼ် သွင်မိူင်းသွင်ၶုၼ် ၼႆႉၼင်ႇၵဝ်ႇ ၵူၼ်းတႆးႁဝ်း တႄႇၼပ်ႉယမ် ပုတ်ႉထသႃႇသၼႃႇ (ၼိၵၢႆးမႁႃႇယၢၼ်း) မိူဝ်ႈပီ ၶ.သ 69 (ပ.သ 612 )ၼၼ်ႉမႃးၼႆယဝ်ႉ။ ၽွင်းၼၼ်ႉ ၸုမ်းတႆး ဢၢႆႈလၢဝ်းၶိူဝ်းတႆးမိူင်း သမ်ႉပေႃး ပူၵ်းတင်ႈလႆႈ ဢႃႇၼႃႇၸၢၵ်ႈ ၵဵင်းသႅၼ်(မိူင်းယူၼ်း)ႁိုင်လၢႆပၢၵ်ႇပီယဝ်ႉယဝ်ႈ။

ၼႂ်းသဝ်လၵ်းႁိၼ်မိူင်းမၢဝ်း သမ်ႉမီးဝႃႈ သႃႇသၼႃႇပုတ်ႉထ ထိုင်မိူင်းမၢဝ်းမွၵ်ႈပီ ၶ.သ 804 ၼႆသေ ၼႂ်းၽိုၼ်ထမ်း သင်ႇၵႃႇယၼႃႇ တွၼ်ႈလိၵ်ႈႁူဝ်ထမ်းၸူႉ တီႈၼႃႈလိၵ်ႈ(4)ဢၼ် ၸဝ်ႈဝိလႃႇသ ဝၢၼ်ႈႁႆး(ၸေႊလၢၼ်ႉ)တႅမ်ႈၼၼ်ႉၵေႃႈ ပႃးဝႃႈ ဝၢႆးၽြုးပဵၼ်ၸဝ်ႈယဝ်ႉ 450 ပီ ၸဝ်ႈရႁၢၼ်းတႃႇ100 တူၼ် ဢွၼ်ၵၼ် ပိၼ်ႇတႅမ်ႈပိတၵၢတ်ႈသၢမ်ၵွင်။ ဝၢႆးၼၼ်ႉ ၸဝ်ႈသေႃးတ(လႅပ်ႈတေပဵၼ်ၸဝ်ႈသေႃးၼ) လႆႈဢဝ်ပုတ်ႉထသႃႇသၼႃႇ ၶဝ်ႈမႃးၽႄႊမုၼ်း ၼႂ်းမိူင်းတႆးၼႆ။ (ၼႂ်းပပ်ႉပီမႂ်ႇတႆး လႄႈ ႁိူဝ်းၾၼ် - ပီ 1995 )ၼႂ်းပိုၼ်းတႆးယၼ်ႇၾႃႉသမ်ႉဝႃႈ ၵူၼ်းတႆးႁဝ်း(တႆးလူင်)တႄႇၼပ်ႉယမ် ပုတ်ႉထသႃႇသၼႃႇ (ပၢႆးယူၼ်း)ဢၼ်ၶူးဝႃးလူင် ၸဝ်ႈၺႃႇၼၵမ်ႇၽီႇရ မိူင်းၵဵင်းမႆႇ မႃးၸွမ်းၶႆႈႁႃၽြုးၸဝ်ႈသိယိင်ၵ(ယူၼ်းႁွင်ႉဝႃႈၽသိင်) တီႈမိူင်းသႅၼ်ဝီ ၼႂ်း ပၢၼ်ၸဝ်ႈလူင် ၶမ်းၶႅၼ်ႇၾႃႉ မိူဝ်ႈပီ ၶ.သ 1540 ၼၼ်ႉၵွႆး။ ဢွၼ်ၼႃႈၼၼ်ႉ ယင်းပႆႇၼပ်ႉယမ်သႃႇသၼႃႇ ဝႃႈၼႆ။ လွင်ႈၼႆႉ ၵူၼ်းပၢႆးပိုၼ်း ၸၢဝ်းဢင်းၵိတ်းသ် Edmund Leach တႅမ်ႈ မိူဝ်ႈပီ ၶ.သ 1937 ၼၼ်ႉ(ဢဝ်ၸွမ်းပိုၼ်းမၢၼ်ႊ)ဝႃႈ မိူဝ်ႈၸဝ်ႈလူင်မိူင်းယၢင်း လႄႈ လုၵ်ႈၸၢႆးၸဝ်ႈ ၸဝ်းသိူဝ်ႁူမ်ႇၾႃႉ(မၢၼ်ႊဝႃႈသိူဝ်ႁၢၼ်ၾႃႉ)တိုၵ်းပႄႉ မိူင်းဢႃႈဝ(မွၵ်ႈပီ ၶ.သ 1527 ) ၼၼ်ႉ ၵူၼ်းတႆးယင်းပႆႇၼပ်ႉယမ် ပုတ်ႉထသႃႇသၼႃႇ ဝႃႈၸိူင်ႉၼႆဝႆႉယူႇ။

ၵွႆးၵႃႈ ၸဝ်ႈၼၢင်းမွၼ်းလႃႈ(မၢင်ၽိုၼ်ဝႃႈ ၸဝ်ႈၼၢင်းမွၼ်းလၢဝ်) လုၵ်ႈယိင်းၸဝ်ႈလူင် ႁူမ်ႇမိူင်း(ၸဝ်ႈၶုၼ်တုမ်ႇ)မိူင်းမၢဝ်း လႆႈၵႂုႇပဵၼ် မေးၼၢင်းၵွႆႈ ၶုၼ်ႁေႃၶမ်းဢၼေႃႇရထႃႇ မိူင်းပူးၵမ်ႇ မိူဝ်ႈပီ ၶ.သ 1057 ၼၼ်ႉ ပေႇႁူၸဝ်ႈၼၢင်းမွၼ်းလႃႈ ပဵၼ်ပေႇႁူမူမ်ႇထၢတ်ႈၶမ်းၽြုးပဵၼ်ၸဝ်ႈၼႆ။ သွၼ်ႇလႆႈဝႃႈ မိူင်းမၢဝ်း လႆႈၼပ်ႉထိုဝ် သႃႇသၼႃႇပုတ်ႉထယဝ်ႉၼႆလႄႈ လၵ်းႁိၼ်မိူင်းမၢဝ်း တေထုၵ်ႇမႅၼ်ႈယူႇၼႆယဝ်ႉ။

ပေႃးဢဝ်ၸွမ်း ပိုၼ်းလၢဝ်းဝႃႈ ၵူၼ်းတႆတႄႇၼပ်ႉယမ် ပုတ်ႉထသႃႇသၼႃႇမႃး ၸဵမ်မိူဝ်ႈ ပၢၼ်မိူင်းယီႊၸဝ်ႈ(မွၵ်ႈပီ ၶ,သ 69)ၼၼ်ႉယဝ်ႉလႄႈ လိၵ်ႈတႆးႁဝ်းၵေႃႈ တေၵိူတ်ႇမႃး ၸဵမ်ပၢၼ်ၼၼ်ႉယူႇၼႆၼၼ်ႉ တေဢမ်ႇလႆႈဝႃႈ ပူၼ်ႉတီႈၼင်ႇၵဝ်ႇယဝ်ႉ။ (မႁႃႇသိလႃးဝီးရဝူင်း 1996) ထႅင်ႈလၢႆးၼိုင်ႈ ပေႃးမႃးထတ်းတူၺ်း လိၵ်ႈတႆးႁဝ်း ၸဵမ်ဢဝ်လိၵ်ႈထူဝ်ႇငွၵ်ႈ၊ လိၵ်ႈတႆးၼိူဝ်၊ လိၵ်ႈတႆးမၢဝ်း လႄႈ လိၵ်ႈတႆးလူင် ပၢၼ်ၵဵင်းဝီမႃး တေႃႇထိုင်ပၢၼ်ၼႆႉၸိုင် လႆႈႁၼ်ၸႂ်ႉတိုဝ်းၵၼ် 18 တူဝ်ၵွႆး၊ ဢမ်ႇမီးတဵမ် 41 တူဝ် မိူၼ်လိၵ်ႈသၼ်သၵရိတ်ႉ လႄႈ ပႃႇလိ။ ယွၼ်ႉၼၼ်လႄႈ ပေႃးတေဢွၵ်ႇၵႂၢမ်းႁၼ်ဝႃႈ လိၵ်ႈတႆးႁဝ်း ၵိူတ်ႇမီးမႃးဢွၼ်တၢင်း ၸဵမ်မိူဝ်ႈၵူၼ်းတႆးႁဝ်းပႆႇၼပ်ႉထိုင် ပုတ်ႉထသႃႇသၼႃႇယဝ်ႉၼႆၼၼ်ႉၸိုင် ပဵၵ်ႉဝႃႈ ဢမ်ႇမီးသၢၵ်ႈသေႇၵေႃႈ ၽႂ်တေဢမ်ႇထဵင်လႆႈယူႇ။

သၢၵ်ႈသေႇ(တီႈဢၢင်ႈဢိင်) လွင်ႈလိၵ်ႈလၢႆးတႆး ဢၼ်ပႃးၼႂ်းပိုၼ်းၶႄႇ ဢၼ်ၵူၼ်းပၢႆးပိုၼ်းၸၢဝ်းၶႄႇ လုင်းၸၢင်ႊၵူင်ႊၸိင်ႇ ႁႃႁွမ်တႅမ်ႈဝႆႉ ၼႂ်းပပ်ႉ“ၵူၼ်းတႆးၼႂ်းမိူင်းၶႄႇ”(ပွတ်းယုၼ်ႊၼၢၼ်ႊ) ၸွမ်းၼင်ႇသၢၵ်ႈသေႇၶႄႇ မီးမိူဝ်ႈပီ ၶ.သ 1937 ၼၼ်ႉ လႆႈႁၼ်တႅမ်ႈဝႆႉ မီးၼင်ႇၼႆ- သႃႇသၼႃႇပုတ်ႉထ ၽႅဝ်ထိုင်မိူင်းတႆး ၼႂ်းယူၼ်ႊၼၢၼ်ႊ(ၼွင်သႄ) ၸဝ်ႉသုတ်းၵေႃႈ တေမွၵ်ႈပီ ၶ.သ 600-800။ ယဝ်ႉၵေႃႈ ဢမ်ႇတူၵ်းလိုၼ်းပီ ၶ.သ 1300 ပဵၼ်ၼႂ်းဝူင်ႈၵၢင် ပၢၼ်ၸဝ်ႈဝူင်ႉၶႄႇ ၶိူဝ်းထင် လႄႈ ၶိူဝ်းသွင်ႉၼႆယူႇ။

သၢၵ်ႈသေႇဢၼ်မၼ်ႈၵိုမ်း

ပၵ်းယဵမ်ႈဝၼ်းလိၵ်ႈတႆး(Tai Calendar) ဢၼ်ႁၼ်ႁူဝ်တီး(ဢွၼ်တၢင်းပိူၼ်ႈ) ၼႂ်းယုၼ်ႊၼၢၼ်ႊ ပဵၼ်ပၵ်းယဵမ်ႈဝၼ်းတႆး(လိၵ်ႈတႆး) ဢၼ်ႁဵတ်းဢွၵ်ႇမိူဝ်ႈပီ ၶ.သ 638 (ၼႂ်းပီ 1997 ၼႆႉ ႁိုင်ထိုင် 1359 ပမႃးယဝ်ႉ)။ မႅၼ်ႈပၢၼ်ၸဝ်ႈဝူင်ႉၶႄႇထႆႉၸူင်ႊဝၢင်တီႇ ၶိူဝ်းထင် (Tang Dynasty) လႄႈ ပၢၼ်ၸဝ်ႈမိူင်းၼွင်သႄ ၸဝ်ႈသိုဝ်ႉၼူႇလေႃႇ(ပိုၼ်းတႆးတၢင်ႇၽိုၼ်ဝႃႈ သိူဝ်ၼေႃႇလၢဝ်း၊ သိူဝ်လုၵ်ႈလၢဝ်၊ ထႆးႁွင်ႉ ၶုၼ်သိၼ်လူင် လႄႈ လၢဝ်းသမ်ႉဝႃႈ သိူဝ်ၼေႃႇလၢဝ်း)ၼႆၼၼ်ႉယူႇ။

ၸၢဝ်းၶႄႇ(လုင်းၸၢင်ႊၵူင်ႊၸိင်ႇ) ၸႅၵ်ႇၼႄၽႄဝႆႉဝႃႈ ၵႂၢမ်းလၢတ်ႈလႄႈ လိၵ်ႈလႆႈတႆး ယူႇၼႂ်းၵိင်ႇၽႄ ၵႂၢမ်းလၢတ်ႈ လႄႈ လိၵ်ႈလၢႆး ၸုမ်းသူင်ႉတႆး(တႆးသူင်ႉ) ၽႃႇသႃႇၵႂၢမ်းလၢတ်ႈမိူၼ်ၵၼ်တင်း တႆးသူင်ႉ၊ တႆးတူင်ႉ၊ တႆးသုၺ်ႇ၊ တႆးၽိင်၊ တႆးတူၼ်း၊ တႆးမၢဝ်း၊ တႆးလိုဝ်ႉ၊ တႆးၶိုၼ်၊ တႆးလႅမ်း၊ တႆးယူၼ်း၊ တႆးလၢဝ်း၊ တႆးထႆး၊ တႆးဢႃႊႁူမ်၊ တႆးလႅင်၊ တႆးလမ်၊ တႆးၼိူဝ်၊ တႆးလူင် လႄႈ တႆးၶမ်းတီႈ ၸဵမ်ၸိူဝ်းၼႆႉ။

ၼႂ်းမိူင်းၶႄႇၸႅၵ်ႇၽႄဝႆႉ လိၵ်ႈတႆး(4)သႅၼ်း။ (1)လိၵ်ႈတႆးလိုဝ်ႉ ၼႂ်းမိူင်းသိပ်းသွင်ပၼ်းၼႃး ဢဝ်သဵင်ၵဵင်းႁုင်ႈ ပဵၼ်လၵ်းပိူင်၊ (2)လိၵ်ႈတႆးၼိူဝ်(လိၵ်ႈတႆးမၢဝ်း) ၼႂ်းမိူင်းတႂ်ႈၶူင်း(မိူင်းမၢဝ်း) ဢဝ်သဵင်မိူင်းၶွၼ် ပဵၼ်လၵ်ႈပိူင်၊ (3)လိၵ်ႈတႆးၽိင် ၼႂ်းမိူင်းလၢၼ်ႉၸၢင်ႉၼွႆႉ(လိၼ်ၶျၢင်း ၼႂ်းယုၼ်ႊၼၢၼ်ႊ)လႄႈ (4)လိၵ်ႈတႆးတူၼ်း ၼႂ်းမိူင်းဢီႁူင်ႁိုဝ်(ၼႂ်းယုၼ်ႊၼၢၼ်ႊ)။

ၼႂ်းၵႃႈ လိၵ်ႈတႆးၼႂ်းယုၼ်ႊၼၢၼ်ႊ(4)သႅၼ်းၼႆႉ တေသိုပ်ႇလၢတ်ႈၼႄ လိၵ်ႈတႆးၼိူဝ် (လိၵ်ႈတႆးမၢဝ်း ဢမ်ႇၼၼ် လိၵ်ႈတႆးတႂ်ႈၶူင်း)ၼၼ်ႉ သႅၼ်းလဵဝ်ၵွႆး။ ၵွပ်ႈဝႃႈ မၼ်းၵပ်းၵၢႆႇလူၺ်ႈ လိၵ်ႈတႆးလူင်(လိၵ်ႈတႆးယႂ်ႇ)။

လိၵ်ႈတႆးၼိူဝ်(ဢမ်ႇၼၼ် လိၵ်ႈတႆးမၢဝ်း၊ ဝၢႆးမႃးယဵၼ်းပဵၼ်လိၵ်ႈတႆးလူင် ဢၼ်ၸႂ်ႉတိုဝ်း ၼႂ်းမိူင်းတႆး 33 ၸဝ်ႈၾႃႉ)ၼႆႉ ၼႂ်းယုၼ်ႊၼၢၼ်ႊ ၸႂ်ႉတိုဝ်း ၼႂ်းၸုမ်းတႆးၼိူဝ် လႄႈ တႆးမၢဝ်း ၸိူင်ႉၼင်ႇမိူင်းမၢဝ်း၊ မိူင်းၵိုင်မႃႉ၊ မိူင်းၶျုင်ႊၸႅင်ႊ၊ မိူင်းၸိူၼ်ႉၶင်ႊ၊ မိူင်းၸင်ႊယူၼ်၊ မိူင်းၸိၼ်ႊၵူႇ(မိူင်းဝေႃႇ) မိူင်းၸဵင်ႊတုင်ႊ(မိူင်းၵႃႈ ဢမ်ႇၼၼ် ၵဵင်းတုင်ၼွႆႉ)မိူင်းမႅၼ်း၊ မိူင်းလူးလူင်၊ မိူင်းၸိၼ်ႊၽိင်၊ မိူင်းယူၼ်ၸႅင်ႊ၊ မိူင်းယူၼ်ယု၊ မိူင်းမီႇလေႃႇ၊ မိူင်းဝိုၼ်သၢၼ်ႊ လႄႈ မိူင်းမၢဝ်းပွတ်းၸၢၼ်းၼမ်ႉမၢဝ်း ၸဵမ်ၸိူဝ်းၼႆႉ။

ထိုင်မႃး ပၢၼ်ၸိုင်ႈၶႄႇၶွမ်ႇမိဝ်ႇၼိသ်ႉတ် လႆႈမႄးလိၵ်ႈတႆးၼိူဝ် ဢမ်ႇၼၼ် လိၵ်ႈတႆးမၢဝ်း ႁႂ်ႈမီးသဵင်ဢၼ်တႅတ်ႈတေႃး 6 သဵင်မႃး မိူဝ်ႈပီ ၶ.သ 1950-51 ၼၼ်ႉထႅင်ႈ(ႁွင်ႉဝႃႈလိၵ်ႈတႆးတႂ်ႈၶူင်း)ၼႆသေ ၸႂ်ႉတိုဝ်းၵၼ် တေႃႇထိုင်ဝၼ်းမိူဝ်ႈၼႆႉ။

လိၵ်ႈတႆးလူင်ပၢၼ်ၵဝ်ႇ

ပေႃးမႃးႁုပ်ႈတူၺ်း ဢၼ်တႅမ်ႈၼႄမႃး ပႃႈၼိူဝ်တင်းမူတ်းၼႆႉ ဢၼ်မီးၼမ်ႉၼၵ်းသေ ပိူၼ်ႈတင်း ပၢႆးပိုၼ်း လႄႈ ပၢႆးထတ်းလီလီၼႆၸိုင် လၢတ်ႈလႆႈၸိူင်ႉၼင်ႇၼႆ- လိၵ်ႈတႆးႁဝ်း (လိၵ်ႈတႆးလူင်)ၸႅၵ်ႇလႆႈသၢမ်ပၢၼ်၊ ပၢၼ်လိၵ်ႈတႆးၼိူဝ်၊ ပၢၼ်လိၵ်ႈတႆးမၢဝ်း လႄႈ ပၢၼ်လိၵ်ႈ တႆးလူင်(လိၵ်ႈတႆးတႂ်ႈၵေႃႈႁွင်ႉ)။ ၼႂ်းၼႆႈၼႆႉ-

1. တင်ႈဢဝ် ပၢၼ်ၸဝ်ႈႁေႃၶမ်း မိူင်းၼွင်သႄ ၸဝ်ႈလူင်သိူဝ်ၼေႃႇလၢဝ်း(သိုဝ်ႉၼူႇလေႃ)ၼၼ်ႉ ၵူၼ်းတႆးမိူင်းသႄ(ၼၢၼ်ႊၸဝ်ႈ)ၶဝ် ပေႃးမီးပၵ်းယဵမ်ႈဝၼ်း ၾၢႆႇလိၵ်ႈတႆး ဢၼ်ဢွၵ်ႇႁူဝ်တီး(ပၵ်းယဵၼ်ႈဝၼ်းပီ ၶ.သ 638)ၼၼ်ႉ ၸႂ်ႉယဝ်ႉၼႆလႄႈ လႆႈဝႃႈ ၵူၼ်းမိူင်းသႄၶဝ် မီးလိၵ်ႈတႆး ၸႂ်ၵိုၵ်းၸိူဝ်ႉၶိူဝ်းမႃး တင်ႈတႄႇ ပၢၼ်ၼၼ်ႉယဝ်ႉၼႆယူႇ။ ၾၢင်ႁၢင်ႊလိၵ်ႈတႆးပၢၼ်ၼၼ်ႉ ပဵၼ်ၸိူင်ႉႁိုဝ်ၼႆၼၼ်ႉ ဢမ်ႇၸႅင်ႈလႅင်း။ ၵွပ်ႈဝႃႈ ပဵၼ်ပၢၼ်ဢွၼ်တၢင်းမိူင်းလႄႈ ၶဝ်ႈၸႂ်ဝႃႈ ပဵၼ်လိၵ်ႈတႆးၼိူဝ် ဢမ်ႇၼၼ် လိၵ်ႈတႆးထူဝ်ႇငွၵ်ႈၼႆၼၼ်ႉယူႇ။ ၸင်ႇၼပ်ႉလႆႈဝႃႈ ပဵၼ်ပၢၼ်လိၵ်ႈတႆးၼိူဝ်ၼႆယဝ်ႉ။ (တီႈမိူင်းၵႃႈ၊ မိူင်းဝေႃႇ ၼႂ်းမိူင်းလႃးလူင် တိုၵ်ႉလႆႈႁၼ် မီးပပ်ႉၸေႈသႃ လိၵ်ႈတႆးၼိူဝ် ဢမ်ႇၼၼ် လိၵ်ႈတႆးထူဝ်ႇငွၵ်ႈယူႇ ႁၢၼ်ႉတေႃႇမိူဝ်ႈလဵဝ်။)
2. တင်ႈဢဝ် ပၢၼ်ၸဝ်ႈႁေႃၶမ်းမိူင်းမၢဝ်းလူင် (မိူင်းတိူင်းၶေႃ)ၸဝ်ႈၶုၼ်တိုင်းၶမ်း(မၢင်ၽိုၼ်ဝႃႈ ၶုၼ်လီ)မိူဝ်ႈပီ ၶ.သ 764 ၼၼ်ႉ မႃးတေႃႇႁွတ်ႈ ပၢၼ်ၸဝ်ႈသိူဝ်ၶၢၼ်ႇၾႃႉ (မိူဝ်ႈပီ ၶ.သ 1331)ၼၼ်ႉ လိၵ်ႈတႆးၼိူဝ် လႆႈယဵၼ်း မႃးပဵၼ်လိၵ်ႈတႆးမၢဝ်း၊ ႁၢင်ႊၾၢင်တူဝ်လိၵ်ႈၵေႃႈ ယူႇတီႈတူဝ်သီႇၸဵင်ႇသေ ႁၢမ်ႉၶႂ်ႈမူၼ်းမႃး မူၼ်းမႃးလွႆးလွႆး။ ပိုၼ်းမၢင်ၽိုၼ်တႅမ်ႈဝႃႈ လိၵ်ႈတႆးမၢဝ်း လႆႈမႄးႁဵတ်းသႂ်ႇ မၢႆသဵင် ႁႂ်ႈတႅတ်ႈတေႃးမႃး ၼႂ်းပၢၼ်ၸဝ်ႈသိူဝ်ၶၢၼ်ႇၾႃႉၼႆႉၼႆ။ ၸင်ႇၼပ်ႉဝႃႈ ပၢၼ်ၼၼ်ႉႁွင်ႉဝႃႈ ပဵၼ်ပၢၼ်လိၵ်ႈတႆးမၢဝ်း ဝႃႈၼႆမႃး။
3. ထိုင်မႃး ပၢၼ်မိူဝ်ႈတႆးၵဝ်ႈႁၢႆးႁေႃ မႅၼ်ႈမိူဝ်ႈပၢၼ်ၸဝ်ႈလူင် ၶမ်းၶႅၼ်ႇၾႃႉ ၸဝ်ႈႁေႃၶမ်းမိူင်း ၵဵင်းဝီ(မိူင်းသႅၼ်ဝီလူင်) မွၵ်ႈပီ ၶ.သ 1540 (မၢင်ၽိုၼ်ဝႃႈ 1567)ၼၼ်ႉ လိၵ်ႈတႆးမၢဝ်း လႆႈယဵၼ်းမႃးပဵၼ် လိၵ်ႈတႆးလူင်(လိၵ်ႈတႆးတႂ်ႈ)။ ႁၢင်ႊၾၢင်ၵေႃႈ မႄးႁႂ်ႈမူၼ်းမူၼ်းမိူၼ်လိၵ်ႈမွၼ်း၊ လိၵ်ႈမၢၼ်ႊသေ ႁဵတ်းသႂ်ႇမၢႆသဵင်ဝႆႉ(2)သဵင် တွၼ်ႈတႃႇ သဵင်(4)လႄႈ (5)။ လႆႈၸႂ်ႉတိုဝ်းၵၼ် ၽႄႈလၢႆတၢင်းမိူင်းတႆး ပွတ်းၼိူဝ် တႂ်ႈ ၵၢင်၊ လိူဝ်သေမိူင်းၼွင်သႄ၊ မိူင်းမၢဝ်း လႄႈ မိူင်းၶုၼ်(ၵဵင်းတုင်)ၵႂုႇ ၶႂ်ႈၸႂ်ႉၸွတ်ႇၵၼ်ၵူႊတီႈၼႆယူႇ။ ၸင်ႇၼပ်ႉဝႃႈ ပဵၼ်ပၢၼ်လိၵ်ႈတႆးလူင်ၼႆယူႇယဝ်ႈ။ (ဢမ်ႇၼပ်ႉပႃး လိၵ်ႈတႆးလႅင်၊ လိၵ်ႈတႆးၶမ်းတီႈ ၼႂ်းမိူင်းလုၵ်ႈတႆးၶဝ်။)

မိူဝ်ႈပၢၼ်ဢင်းၵိတ်းသ် ၸဝ်ႈၾႃႉတႆးႁဝ်း လႆႈႁူမ်ႈၵၼ် တင်ႈပဵၼ် ပတေႇသရိတ်ႈၶွင်ႇသီႇသေ ႁွင်ႉၸိုဝ်ႈမိူင်းတႆး ပတ်းပိုၼ်ႉယၢမ်းလဵဝ်ဝႃႈ မိူင်းတႆးၵမ်ႇပေႃးၸၼႆ မိူဝ်ႈပီ ၶ.သ 1922 ၼၼ်ႉမႃး။ ၼပ်ႉလႆႈဝႃႈတင်ႈတႄႇပီ 1922 မႃးၾၢႆႇၼႆႉ လိၵ်ႈတႆး လႆႈၽႄႈၸွတ်ႇၵႂုႇ ၼႂ်းမိူင်း ၵူႊတီႈတီႈယဝ်ႉၼႆယူႇ။

လိၵ်ႈတႆးလူင်ပၢၼ်မႂ်ႇ

ထိုင်မႃး ဢွၼ်တၢင်း ၼႃႈလွတ်ႈလႅဝ်းသဝ်းၶေႃ(မိူင်းႁူမ်ႈတုမ်မိူင်းမၢၼ်ႊ) မိူဝ်ႈမွၵ်ႈပီ ၶ.သ 1940 ၼၼ်ႉ ၸဝ်ႈၸၢင်းဝိၸယႃႇၼၼ်ႇတ ဢွၼ်ႁူဝ် ဢဝ်ၵူၼ်းမီးပိုၼ်ႉႁူႉ ၸၢဝ်းတႆးႁဝ်း ၵမ်ႈၽွင်ႈသေ မႄးလိၵ်ႈတႆးလူင်ထႅင်ႈ။ ၽိူမ်ႉသႂ်ႇထႅင်ႈ မႄႈၵပ်းမၼ်း ဢၼ်ထုၵ်ႇလီမီးလီပဵၼ် ၼၼ်ႉယဝ်ႉဢမ်ႇၵႃး မႄးႁဵတ်းပႃး မၢႆသဵင်မၼ်းၽိူမ်ႉထႅင်ႈ။ (ယူႇတီႈသၢမ်သဵင် ပဵၼ်မႃးႁႃႈသဵင်၊ သႂ်ႇထႅင်ႈသဵင် 2 ယၵ်း -ႇ လႄႈ သဵင် 3 ယၵ်းၸမ်ႈ -ႈ ၸိူင်ႉၼႆ။) ၵူၼ်းႁုၼ်ႊလင် ၸိူင်ႉသူၸဝ်ႈႁဝ်းၶႃႈ ၸင်ႇလႆႈႁဵၼ်းငၢႆႈ လႄႈ တႅမ်ႈဢၢၼ်ႇငႆႈ ၼႂ်းယၢမ်းလဵဝ်ၼႆႉယဝ်ႉ။ တင်ႈတႄႇ ပီၼၼ်ႉမႃး လိၵ်ႈတႆးလူင်ႁဝ်း လႆႈၸႅၵ်ႇပဵၼ်လိၵ်ႈတႆးၵဝ်ႇ လႄႈ လိၵ်ႈတႆးမႂ်ႇၼႆမႃး တေႃႇမိူဝ်ႈလဵဝ်ၼႆႉယဝ်ႉ။

လိၵ်ႈတႆးႁႃႈသဵင် (ဢမ်ႇၼၼ်) လိၵ်ႈႁူဝ်သိူဝ်

လိၵ်ႈတႆးၵဝ်ႇၼၼ်ႉ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ ပႆႇပေႃးၵုမ်ႇထူၼ်ႈ ပုၼ်ႈတႃႇ သဵင်လၢတ်ႈၵႂၢမ်းတႆးၼႆလႄႈ ထိုင်မႃး (1940) ၸဝ်ႈသြႃႇဝိၸယၼၼ်ႇတ (သႅၼ်ဝီႁွင်ႇ) ၸင်ႇၶိုၼ်းမူၼ်ႉမႄး ႁႂ်ႈမီးတူၼ်းသဵင် ႁႃႈသဵင်ယဝ်ႉ။ ၵူၺ်းၵႃႈ လိၵ်ႈဢၼ်မႄးၶိုၼ်းၼႆ့ သမ်ႉၺႃးၽွင်း သိုၵ်းၵမ်ႇၽႃႇပွၵ်ႈၵမ်းသွင်လႄႈ ၸင်ႇလႆႈဢဝ်ၵိုတ်းယိုတ်းၵႂႃႇဝႆႉယူႇ။ ဝၢႆးသိုၵ်းၵမ်ႇၽႃႇ ပွၵ်ႈသွင်ယဝ်ႉသေ ဝၢႆးလွတ်ႈလႅဝ်းသဝ်းၶေႃယဝ်ႉၸင်ႇ ၸဝ်ႈသၢႆမိူင်း ဢွၼ်ႁူဝ်သေ ၶိုၼ်းၽွတ်ႈၵေႃႇမတီႇလိၵ်ႈတႆး ၸွမ်းၼင်ႇ သဵၼ်ႈမၢႆတီႈတႂ်ႈၼႆႉယဝ်ႉ။

ၵေႃႇမတီႇလိၵ်ႈတႆး

• 1. ၸဝ်ႈဝိၸယၼၼ်ႇတ ၵျွင်းမင်ႇၵလႃႇလူင်ၵၢင်ဝဵင်း သႅၼ်ဝီႁွင်ႇ
• 2. ၸဝ်ႈသူၺ်ႇမုင်ႇ ၸဝ်ႈၾႃႉ၊ ၵေးသီး (ဝၢၼ်ႈၸၢမ် ၵေးသီး)
• 3. ဢူးမွင်ႇမွင်ႇ ဝုၼ်ႇလူင်သႃႇသၼႃႇ သီႇပေႃႉ
• 4. ဢူးၵေႃးသၼ်ႇလ မဵဝ်းၸႃးလွႆငိုၼ်း
• 5. ဢူးၶျုင်ႇ ဢမၢတ်ႈၶျုၵ်ႈ မိူင်းၵိုင်
• 6. ဢူးထုၼ်းလ ပၢၼ်းတၵႃႇ လၢႆးၶႃႈ
• 7. ၶိင်းၵျွင်းဝိလႃႇသ ၸရေးလူလိၵ်ႈ မိူင်းၼၢႆး

ၸုမ်းပွင်ၵၢၼ်

• 1. ၸဝ်ႈသၢႆမိူင်း ၽူႈမၢႆမုၵ်ႉၸုမ်း၊ ၶုၼ်လူင်ၽၢႆႇပၺ်ႇၺႃႇ မိူင်းတႆးလႄႈမိူင်းၵယႃး၊
• 2. ၶုၼ်ပၢၼ်းလ ၵမ်ႉၽူႈမၢႆ၊ ၵမ်ႉလူင်ၽၢႆႇပၺ်ႇၺႃႇ မိူင်းတႆးပွတ်းႁွင်ႇ၊
• 3. ၶုၼ်ၶမ်းၶွင်ႇ ၶုၼ်ၽၢႆႇသပ်းလႅင်းၼႄၵူၼ်းမိူင်း၊
• 4. ဢူးပႃႉၺၢၼ်ႇ ၶူးမေႃယႃလူင် ဝဵင်းတူၼ်ႈတီး၊
• 5. ၶုၼ်ၶမ်းလိုၼ်း ၽူႈၵွၼ်း(ၼၢမ်း) ႁူင်းၽိုၵ်းသွၼ် ၸၼ်ႉငဝ်ႈ ဝဵင်းတူၼ်ႈတီး။ ၸုမ်းၵေႃႇမတီႇလိၵ်ႈတႆးၸုမ်းၼႆႉ ပုၼ်ႈၽွၼ်းၶဝ် ပဵၼ်တႃႇတေ မူၼ်ႉမႄး ႁႂ်ႈလိၵ်ႈတႆး ၶိုတ်းၵၢပ်ႈပၢၼ် ဢၢၼ်ႇလႆႈ တႅမ်ႈလႆႈ ၽဵၼ်ႈလီၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ဝၢႆးသေ ၸုမ်းၼႆႉ မႄးၽိူမ်ႉထႅမ်လီငၢမ်းယဝ်ႉ တၢင်ႇထိုင် လူင်ပွင်ၸိုင်ႈမိူင်းတႆးလႄႈ ထိုင်မႃး 1955 လိူၼ်ၵျုၼ်ႇ (3) ဝၼ်း (1317၊ လိူၼ်ၸဵတ်းမႂ်ႇ 13 ၶမ်ႈ)ၼၼ်ႉ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈမိူင်းတႆး ၸင်ႇမၵ်းမၼ်ႈပၼ်ၵႂႃႇယဝ်ႉ။ လိၵ်ႈတႆးမႂ်ႇ ဢၼ်မီးတူၼ်းသဵင် 5 သဵင်ၼႆႉ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈတႆး ႁပ်ႉဢဝ်ပဵၼ် လိၵ်ႈၸႂ်ႉတိုဝ်း ၼႂ်းလုမ်းသေယဝ်ႉ ၼင်ႇႁိုဝ် ၵူၼ်းမိူင်းတႆးတင်းသဵင်ႈ တေလႆႈႁဵၼ်းလိၵ်ႈတႆးၼၼ်ႉ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈတႆး ၸင်ႇၽႃႈၼွပ်ႇပူင်ပၼ် လုမ်းၽၢႆႇပၺ်ႇၺႃႇ ႁႂ်ႈတႅမ်ႈဢွၵ်ႇပၼ် ပပ်ႉႁဵၼ်းလိၵ်ႈတႆးမႂ်ႇ တႄႇဢဝ်ၸၼ်ႉငဝ်ႈ တေႃႇထိုင် ၸၼ်ႉသိပ်းလႄႈ ၸင်ႇႁွင်ႉၶူးမေႃ ၵဝိလိၵ်ႈတႆး (4) ၵေႃႉ

ၸုမ်းၵဝိတႆး 4 ၵေႃႉ

• 1. လုင်းၶျုင်ႇ ဢမၢတ်ႈၶျုၵ်ႈ မိူင်းၵိုင်၊
• 2. လုင်းသုၸိင်ႇၼ လၢင်းၶိူဝ်း၊
• 3. လုင်းသၢင်ႇသွႆး ၵျွၵ်ႉမႄး၊
• 4. လုင်းတၢင်းၵႄး ၼမ်ႉၶမ်း။

ၶဝ်ၸိူဝ်းၼႆႉ မႃးတႅမ်ႈ ၸွမ်းၼင်ႇ ၶေႃႈဢၼ်ၵေႃႇမတီႇပပ်ႉႁဵၼ်းလိၵ်ႈတႆး တႅပ်းတတ်းဝႆႉ မိူဝ်ႈမႃးၶိုၼ်ႈပၢင်ၵုမ်ၽွမ်ႉၵၼ် တီႈလုမ်းၽၢႆႇပၺ်ႇၺႃႇမိူင်းတႆး မိူဝ်ႈ (24.1.1958) တေႃႇထိုင် (29.1.1958) ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

ၵေႃႇမတီႇတႃႇၶိုင်ပပ်ႉႁဵၼ်း

• 1. လုင်းၶျုင်ႇ ဢမၢတ်ႈၶျုၵ်ႈ မိူင်းၵိုင်၊
• 2. လုင်းထုၼ်းလ လၢႆးၶႃႈ၊
• 3. လုင်းဝိလႃႇသ မိူင်းၼၢႆး၊
• 4. လုင်းၽူဝ်းလ ၼမ်ႉၶမ်း၊
• 5. လုင်းသၢင်ႇသွႆး ၵျွၵ်ႉမႄး၊
• 6. ၸဝ်ႈသၢႆမိူင်း ၶုၼ်လူင်ၽၢႆႇပၺ်ႇၺႃႇ မိူင်းတႆးလႄႈ ၵယႃး၊
• 7. လုင်းပႃႉၺၢၼ်ႇ ၶုၼ်လူင်ၽၢႆႇပၢႆးယူႇလီ မိူင်းတႆးလႄႈ ၵယႃး၊
• 8. လုင်းၵေႃးလီႇ ၵျွၵ်ႉမႄး
• 9. ၶုၼ်ပၢၼ်းလ ၵႅမ်ၶုၼ်လူင်ၽၢႆႇပၺ်ႇၺႃႇၸိုင်ႈတႆး ဝဵင်းလႃးသဵဝ်ႈ၊
• 10. ၶုၼ်ၶမ်းလိုၼ်း ၶုၼ်ၶမ်းလိုၼ်း ၽူႈၵွၼ်း(ၼၢမ်း) ႁူင်းၽိုၵ်းသွၼ် ၸၼ်ႉငဝ်ႈ ဝဵင်းတူၼ်ႈတီး၊
• 11. သြႃႇပၵျေႃႇ ၶူးသွၼ်၊ ႁူင်းၽိုၵ်းသွၼ်ၶူးၸၼ်ႉငဝ်ႈ၊ ဝဵင်းတူၼ်ႈတီး၊
• 12. လုင်းၵႃႇလိင်ႇတ ၶူးသွၼ်လိၵ်ႈတႆး ႁူင်းႁဵၼ်းၸၼ်ႉသုင် ဝဵင်းသီႇပေႃႉ၊
• 13. လုင်းပိင်ႇၺႃႇ ၶူးသွၼ်လိၵ်ႈတႆး ႁူင်းႁဵၼ်းၸၼ်ႉသုင် ဝဵင်းတူၼ်ႈတီး။

ၼင်ႇႁိုဝ်တေတူၵ်းထုၵ်ႇ မႅၼ်ႈၸွမ်း ထုင်းၾိင်ႈပပ်ႉႁဵၼ်းလိၵ်ႈတင်းလၢႆၼၼ်ႉ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈတႆး ၸင်ႇဝႆ့မူႇၸုမ်းထၢတ်ႈသၢင်လိၵ်ႈ ဢၼ်တေသႂ်ႇပႃး ၼႂ်းပပ်ႉႁဵၼ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

မူႇၸုမ်းထၢတ်းလိၵ်ႈ

• 1. ၸဝ်ႈသၢႆမိူင်း
• 2. လုင်းပႃႉၺၢၼ်ႇ
• 3. ၶုၼ်ပၢၼ်းလ
• 4. ၶုၼ်ၶမ်းလိုၼ်း
• 5. ၸဝ်ႈၶုၼ်သၢမ်
• 6. သြႃႇပၵျေႃႇ
  

ၸုမ်းၼႆႉလႄႈ ၵဝိသီႇၵေႃႉၼၼ်ႉ ၸဵတ်းဝၼ်းၼိုင်ႈပွၵ်ႈ ဢုပ်ႇၵၼ် ထတ်းသၢင်မူၼ်ႉမႄး တီႈလုမ်းၽၢႆႇပၺ်ႇၺႃႇ ၸိုင်ႈတႆးၼၼ်ႉသေ ၸင်ႇလႆႈ ပေႃႉဢွၵ်ႇပဵၼ်ၽိုၼ်ပပ်ႉႁဵၼ်းလိၵ်ႈတႆးမႂ်ႇ တႃႇသွၼ်ၼႂ်းႁူင်းႁဵၼ်း တင်းလၢႆယဝ်ႉ။ ၽိုၼ်ပပ်ႉၸိူဝ်းၼႆႉ တႅမ်ႈဝႆႉ တေႃႇထိုင်ၸၼ်ႉသိပ်းယဝ်ႉသေတႃႉ ဢၼ်တၼ်းလႆႈ ပေႃႉဢွၵ်ႇမႃးတႄႉ ၸၼ်ႉငဝ်ႈ တေႃႇ ၸၼ်ႉႁူၵ်းၵူၺ်း။ လႆႈပေႃႉဢွၵ်ႇမိူဝ်ႈလိူၼ် ၵျူႇလၢႆႇ 1961 ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ တီႈၼႃႈသိူဝ်ႈပပ်ႉဢၼ် ပေႃႉဢွၵ်ႇမႃးၼၼ်ႉ သမ်ႉပဵၼ်ႁၢင်ႈႁူဝ်သိူဝ်ဝႆႉလႄႈ လိၵ်ႈတႆးမႂ်ႇၼႆႉၵေႃႈ ၸင်ႈဢွၼ်ၵၼ် ႁွင်ႉဝႃႈ လိၵ်ႈႁူဝ်သိူဝ် ၼႆယဝ်ႉ။

ဢဵၼ်းဢၢၼ်း ၶုၼ်လူင်ၽၢႆႇပၺ်ႇၺႃႇမိူင်းတႆးတႄႉ ပဵၼ်တႃႇၽွၼ်းလီတႆးသေ တၢင်ႇထိုင်လူင်ပွင်ၸိုင်ႈတႆး၊ လႆႈၶေႃႈပူင် ႁႂ်ႈသွၼ်ၼႂ်းႁူင်းႁဵၼ်းလႄႈ ႁဵတ်းဢွၵ်ႇ ပပ်ႉႁဵၼ်းလိၵ်ႈသေတႃႉၵေႃႈ တၼ်းလႆႈသွၼ်ထိုင် ၼႂ်းပီ 1962 ၵူၺ်း။ ယွၼ်ႉလိၵ်ႈတႆးမႂ်ႇဢွၵ်ႇမႃးလႄႈ ပၼ်ႁႃ "လိၵ်ႈၵဝ်ႇ" လႄႈ "လိၵ်ႈမႂ်ႇ"ၵေႃႈ ပဵၼ်မႃးယူႇယဝ်ႉ။ ပီ 1962 ၵွင်ႇၸီႇလုၵ်ႉၽိုၼ်ႉ (တော်လှန်ရေးကောင်စီ) ၶိုၼ်ႈမႃးသိမ်းဢဝ် ဢႃႇၼႃႇၵႂႃႇလႄႈ လွင်ႈၵၢၼ်ပၢႆးမိူင်းၼႆႉ မႃးယွၼ်ႈထိုင် လိၵ်ႈတႆးယူႇယဝ်ႉ။ ထိုင်မႃး 1964 လိူၼ်ၵျုၼ်ႇ (22) ဝၼ်း၊ လုင်းၵျေႃႇၸေႃး ၽူႈဢဝ်ပုၼ်ႈၽွၼ်း ၵူမ်းထၢၼ်ၽၢႆႇၽၼ်ႇတႃႇလႄႈ ၽၢႆႇၵဵပ်းၶွၼ်ႇ မိူင်းတႆး(ရှမ်းပြည်နယ် ဦးစီးအဖွဲ့ဘဏ္ဍာရေးနှင့် အခွန်တော်ဌာနတာဝန်ခံ) ၸင်ႇႁွင်ႉပၢင်ၵုမ် ပွၵ်ႈၵမ်းၼိုင်ႈ ၽွတ်ႈပဵၼ်ၸုမ်းတႃႇပႂ်ႉပႃး ၽိင်ႈထုင်း လိၵ်ႈလၢႆးၽိင်ႈငႄႈသေ ဢုပ်ႇၵၼ် လွင်ႈလိၵ်ႈတႆး ဢၼ်ပူင်သွၼ် ၼႂ်းႁူင်းႁဵၼ်းၼၼ်ႉ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ မီး(လိၵ်ႈၵဝ်ႇ တင်း လိၵ်ႈမႂ်ႇ) သွင်ဢၼ်လႄႈ တေလႆႈသိုပ်ႇဢဝ် ဢၼ်လႂ်ပူင်သွၼ်ၼႆယဝ်ႉ။ ထိုင်မႃး 1964 လိူၼ်ၵျူႇလၢႆႇ (16) ဝၼ်း ပၢင်ၵုမ်ပွၵ်ႈၵမ်းသွင်ၼၼ်ႉ ၸင်ႇယႃႉပႅတ်ႈ လိၵ်ႈတႆးမႂ်ႇ ဢၼ်လူင်ပွင်ၸိုင်ႈ(ပၢၼ်ပႃႇလီႇမၢၼ်ႇ) ႁဵတ်းမႃးၼၼ်ႉသေ ၶိုၼ်းမၵ်းမၼ်ႈဝႃႈ ႁႂ်ႈဢဝ်လိၵ်ႈတႆးၵဝ်ႇသွၼ်ၼႆယဝ်ႉ။ ၶေႃႈတႅပ်းတတ်းဢၼ်ၼၼ်ႉ လုမ်းၵူမ်းထၢၼ်မိူင်းတႆး (ရှမ်းပြည်နယ်ဦးစီးအဖွဲ့ရုံး) ဢဝ်မၢႆလိၵ်ႈ 25-ရပ(ၶ) 66 သေ ၸတ်းၵၢၼ်ၵႂႃႇယဝ်ႉ။ မၢႆလိၵ်ႈ 25-ရပ(ၶ) 66 တႅပ်းတတ်းၵႂႃႇဝႃႈ -

• လိၵ်ႈတႆးမႂ်ႇၼႆႉ ႁဵတ်းႁႂ်ႈၵူၼ်းမေႃလိၵ်ႈတႆးၼင်ႇၵၼ် တႅၵ်ႇယၢႆႈၵၼ်လႄႈသင်၊ ၵူၼ်းဝၢၼ်ႈၼွၵ်ႈၼႃးပၢင်ႇ ၵမ်ႉပႃႈၼမ် ဢမ်ႇမေႃလႄႈသင် လိၵ်ႈတႆးမႂ်ႇ ဢၼ်လူင်ပွင်ၸိုင်ႈမိူဝ်ႈဢွၼ် ႁဵတ်းမႃးၼၼ်ႉ ပၢၵ်ႈပႅတ်ႈ လွင်ႈမၵ်းမၼ်ႈမၼ်းယဝ်ႉ။ ၵွပ်ႈပိူဝ်ႈ ပၢၵ်ႈပႅတ်ႈယဝ်ႉလႄႈ တမ်ႈတီႈ ၼႂ်းလုမ်း ၼႂ်းႁူင်းႁဵၼ်း ဢၼ်ၵပ်းၵၢႆႇ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈၼၼ်ႉ ဢွင်ႈတီႈ လိၵ်ႈတႆးမႂ်ႇၸိုင် တေလႆႈၸႂ်ႉလိၵ်ႈတႆးၵဝ်ႇၵႂႃႇ ၼႆယဝ်ႉ။

လိၵ်ႈတႆးမႂ်ႇ ဢၼ်တႄႇပဵၼ်တူဝ် ပဵၼ်တိၼ်ႇမႃး မိူဝ်ႈ 1955 ၼၼ်ႉ ထိုင်မႃး 1966 လႆႈၵိုတ်းယိုတ်း လွင်ႈပူင်သွၼ်ၵႂႃႇယူႇယဝ်ႉ။ တႃႇတေပူင်သွၼ်ၼၼ်ႉ လိၵ်ႈတႆးၵဝ်ႇၵေႃႈ သမ်ႉဢမ်ႇမီး လၵ်းသုတ်ႇ တႃႇႁဵတ်းပဵၼ်ပပ်ႉသင်လႄႈ လွင်ႈပူင်သွၼ်လိၵ်ႈတႆး ၼႂ်းႁူင်းႁဵၼ်း ဝၢႆးႁၢႆၵႂႃႇပႅတ်ႈယဝ်ႉ။

လိၵ်ႈတႆးလူင် လိၵ်ႈတႆးမႂ်ႇ

1. မႄႈသဵင်ငဝ်ႈ 18 တူဝ်

ၵ ၶ င ၸ သ ၺ တ ထ ၼ ပ ၽ မ ယ ရ လ ဝ ႁ ဢ (မၢႆတွင်း။ ။မႄႈသဵင်ငဝ်ႈလိၵ်ႈတႆး မီး 16 တူဝ်ၵွႆး။ ဝၢႆးမႃး သႂ်ႇထႅင်ႈ ၺ တင်း ရ သေ ၸင်ႇ ပဵၼ်မႃး 18 တူဝ် ၶဝ်ႈၸႂ်ၸိူင်ႉၼႆ။)။

2. မႄႈသဵင်ၵႅမ် 3 တူဝ် (ဢၼ်ႁဵတ်းဢွၵ်ႇၼႂ်းပၢၼ်“မ”ႁႃႈတူဝ်) ၵ ၻ ၿ

3. မႄႈသဵင်သွၼ်ႉ 5 တူဝ် ၵျ ၵြ ၵွ ၵျွ ၾ(ၽ+ဝ=ၽႂ+ၾ?)။

4. မႄႈသဵင်ၵပ်း 12 တူဝ် ဢ ဢု ဢိ ဢီ ဢု ဢူ ဢေ ဢႄ ဢူဝ် ဢေႃ ဢိုဝ် ဢိူဝ်။

ၵိင်ႇၽႄလိၵ်ႈတႆးၵူၼ်းၶိူဝ်းတႆး

ၼွၵ်ႈသေလိၵ်ႈၶႄႇၵႂုႇ ၵႃႈပဵၼ်လိၵ်ႈၶိူဝ်းၵူၼ်းၼႂ်းလုမ်ႈၾႃႉၼႆႉ ဢမ်ႇဝႃႈလိၵ်ႈဢင်း ၵိတ်းသ်၊ လိၵ်ႈပႃႇလိ၊ လိၵ်ႈဢီႇၵျိပ်ႉ၊ လိၵ်ႈသီႇႁူဝ်ႇ၊ လိၵ်ႈၶွမ်၊ လိၵ်ႈပိဝ်ႇ၊ လိၵ်ႈမွၼ်း-လိၵ်ႈ ၶမဵၼ်၊ လိၵ်ႈမၢၼ်ႊ၊ လိၵ်ႈယူၼ်း လႄႈ လိၵ်ထႆး ပႃးတင်းလိၵ်ႈတႆးလူင် လႆႈၶၢမ်ႇပိုၼ်ႉၼိူဝ် လိၵ်ႈပြုႇမီႇ(မိူင်းၵလႃးဢိၼ်းတိယိူဝ်ႊသေ လတ်းပႅင်ႁဵတ်းပဵၼ်မႃးလွၼ်ႉလွၼ်ႉ လဵပ်ႈႁဵၼ်း ႁၼ်မႅၼ်ႈၸိူင်ႉၼႆ။) လိၵ်ႈပြုႇႁ်မီႇ လႆႈတႄႇမီးမႃးၼႂ်းမိူင်းၵလႃးဢိၼ်းတိယိူဝ်ႊ ၸဵမ်မိူဝ်ႈဢွၼ်ပီၶရိတ်ႉသ် 500(BC 500)တေႃႇထိုင် ၶ.သ 300(AD 300)ၼႆ၊ ၼႂ်းပၢၼ်ၶုၼ်ႁေႃၶမ်းသီရိထမ်ႇမႃႇသေႃးၵ(မွၵ်ႈ AD 300)ၼၼ်ႉ လိၵ်ႈပြုႇရ်မီႇ လီႈၽႄႈႁိူင်းၸွတ်ႇတူဝ်ႈမိူင်းဢိၼ်းတိယိူဝ်ႊ လႄႈ ၽႄႈၸွတ်ႇၵႂုႇလၢႆလၢႆမိူင်းၸွမ်းလူၺ်ႈငဝ်းလၢႆးလၢႆလၢႆပိူင်ၼႆယူႇ။ ယဝ်ႉၵေႃႈ လိၵ်ႈပြုႇရ်မီႇၼႆႉ မႅင်ႇပဵၼ်(2)သၢႆသွင်တၢင်းသေ ၽႄႇၶဝ်ႈမႃးတၢင်းပွတ်းဢေးသျိူဝ်းဝၼ်းဢွၵ်ႇ လႄႈ ၸဵင် ၸၢၼ်းဝၼ်းဢွၵ်ႇၸိူင်ႉၼင်ႇၼႆ-

သၢႆတီႈ(1)-ဝၢႆးသေ ဢႃႇၼႃႇၸၢၵ်ႈမေႃးရိယ ၶွင်ၶုၼ်ႁေႃၶမ်းသီရိထမ်ႇမႃႇသေႃးၵလႆႈ လူႉပင်းၵႂုႇယဝ်ႉၼၼ်ႉ တၢင်းပွတ်းႁွင်ႇမိူင်းၵလႃးဢိၼ်းတိယိူဝ်ႊ မီးၶိူဝ်းၶုၼ်ၵုသျၼ်ႊ လႄႈ ၶိူဝ်းၶုၼ်ၵုပ်းတ(ၵုတ်ႉတ)ၵိူတ်ႇမီးမႃးထတ်းတၢမ်းၵၼ် လႄႈ လႆႈသိုပ်ႇဢဝ်လိၵ်ႈပြုႇရ်မီႇမႃးမႄး လတ်းႁဵတ်းပဵၼ် လိၵ်ႈၵုသျၼ်ႊ လႄႈ လိၵ်ႈၵုပ်းတ ၸွမ်းၶၼ်ႈတွၼ်ႈပၢၼ်မၼ်းမႃး။ ယဝ်ႉ ၵေႃႈသိုပ်ႇယဵၼ်းမႃးပဵၼ်လိၵ်ႈၼႃႇၵရီ(တေႇဝၼႃႇၵရီႇ)ၼႆယဝ်ႈ။ သၢႆပွတ်းႁွင်ႇၼႆႉ ၽႄႇၶိုၼ်ႈ မႃးထိုင် မိူင်းပိဝ်ႇ၊ မိူင်းမွၼ်း(သုထမ်ႇမဝတီ)လႄႈ ဝၢႆးလိုၼ်းမႃးယဵၼ်းမႃးပဵၼ် လိၵ်ႈပိဝ်ႇ၊ လိၵ်ႈမွၼ်း လႄႈ လိၵ်ႈမၢၼ်ႊ တေႃႇထိုင်ပၢၼ်ၼႆႉၼႆႉယူႇ။

သၢႆတီႈ(2)-သၢႆၼႆႉၵေႃႈ ဝႆးသေဢႃႇၼႃႇၸၢၵ်ႈမေႃးရိယ ၶွင်ၶုၼ်သီႇရိထမ်ႇမႃသေႃးၵ လႆႈလူႉပင်းလႅဝ်ၵႂုႇယဝ်ႉၼၼ်ႉ တၢင်းပွတ်းတႂ်ႈ(ပွတ်းၸၢၼ်း)မိူင်းဢိၼ်တိယိူဝ်ႊ လႆႈမီႈၶိူဝ်းၶုၼ်ဢၼ်ႇထ၊ ၶိူဝ်းၶုၼ်ပၢၼ်လဝ လႄႈ ၶိူဝ်းၶုၼ်ၸူဝ်းရ တင်းဢႃႇၼႃႇၸၢၵ်ႈထတ်းတၢမ်းၵၼ် ပဵၼ်ပၢၼ်ပဵၼ်ပၢၼမႃး။ ယဝ်ႉၵေႃႈ လႆႈဢဝ်လိၵ်ႈပြုႇရ်မီ လတ်းပႅင်ႁဵတ်းပဵၼ်မႃး လိၵ်ႈပၸ်ႉ သိမ၊ လိၵ်ႈၸႃႇလုၵျုႉ လႄႈ လိၵ်ႈတမီးလ်သေ ၸႂ်ႉၸွမ်းပၢၼ်ၽႂ်ပၢၼ်မၼ်းၼႆယူႇ။ သၢႆတီႈသွင်ၼႆႉ လႆႈလႆလွင်ႈလူင်းမႃးတၢင်းၸၢၼ်းၶိူဝ်းယႂ်းယႂ်းသေ ၽႄႈၶဝ်ႈထိုင်မိူင်း သီႇႁူဝ်ႇ၊ မိူင်းၶွမ်၊ မိူင်းၶမဵၼ်၊ မိူင်းမွၼ်း(တွုႇရုႇဝတီႇ)(မၢႆတွင်း-မၼ်း(သုထမ်ႇမဝတီ)ပဵၼ် မွၼ်းမိူင်းမၢၼ်ႊ၊ မွၼ်း(တွုႇရုႇဝတီႇ)ပဵၼ်မွၼ်းမိူင်းထႆး ၼႂ်းပၢၼ်ၵွၼ်ႇ။)လႄႈ မိူင်းယူၼ်း၊မိူင်းထႆးသယၢမ်၊ ယဝ်ႉ ၵမ်းလိုၼ်းသုတ်း လႆႈယဵၼ်းမႃးပဵၼ် လိၵ်ႈသွင်ႁုၼ်၊ လိၵ်ႈၶွမ်၊ လိၵ်ႈၶမဵၼ်၊ လိၵ်ႈယူၼ်း၊ လိၵ်ႈမွၼ်း(တွုႇရုႇဝတီႇ)လႄႈ လိၵ်ႈထႆး၊ လၢဝ်း-ၶိုၼ်-လိုဝ်ႉ- လႅမ်း တေႃႇထိုင်ပၢၼ်မိူဝ်ႈလဵဝ်ၼႆယဝ်ႈ။ ၼွၵ်ႈသေ ၵဵင်ႇသၢႆယႂ်ႇယႂ်ႇ (2)သၢႆၼႆယဝ်ႉ ယင်းလႆႈႁၼ်မီးထႅင်ႈသၢႆဢွၼ်ႇသၢႆဢိတ်း လၢႆလၢႆသၢႆ။ ၼႂ်းၼၼ်ႉၶဝ်ႈၸႂ်ဝႃႈ မီးလိၵ်ႈပြုႇရ်မီ မီးထႅင်ႈသၢႆၼိုင်ႈလုၵ်ႉမိူင်းၵလႃးဢိၼ်းတိ ယိူဝ်ႊပွတ်းၼိူဝ် ၶဝ်ႈတၢင်းမိူင်းတိပႅတ်ႈ(Tibet)ထိုင်ၵႂုႇမိူင်းသႄလူင်(ယီႊၼၢၼ်ႊ ဢမ်ႇၼၼ် ယုၼ်ၼၢၼ်)ၼႂ်းပၢၼ်ၶုၼ်ႁေႃၶမ်းဢသေႃးၵၼၼ်ႉၼင်ႇၵဝ်ႇၼႆယူႇ။ ဝၢႆးမႃး လႆႈယဵၼ်းမႃးပဵၼ် လိၵ်ႈတႆးယီႊ(ပၢႆယီး)၊ ယဝ်ႉလႆႈသိုပ်ႇမႃးပဵၼ်လိၵ်ႈတႆးၼိူဝ်(ပၢၼ်ၼၼ်ႉ ႁွင်ႉလိၵ်ႈထူဝ်ႇငွၵ်ႈ) လႄႈ လိၵ်ႈတႆးမၢဝ်း။ ၵမ်းလိုၼ်းသုတ်း ၸင်ႇလႆႈယဵၼ်းပဵၼ်မႃးပဵၼ်လိၵ်ႈတႆးလူင် ၼႆၵေႃႈဢမ်ႇၽိတ်းယေႊ။ ၵူၺ်းၵႃႈ ၼႂ်းပိုၼ်းတႆးမၢဝ်း လႄႈ တႆးလူင်ၶဝ်တႄႉ တႅမ်ႈဝႆႉဝႃႈ တူဝ်လိၵ်ႈ ထူဝ်ႇငွၵ်ႈ ဢၼ်ပဵၼ်တူၼ်ႈတေႃလိၵ်ႈတႆးမၢဝ်း လႄႈ လိၵ်ႈတႆးလူင်ၼၼ်ႉ ၵိူတ်ႇမီးမႃး ၸဵမ် မိူဝ်ႈပၢၼ်တႆးသၢမ်မိူင်း(မိူင်းလုင်း၊ မိူင်းပႃး လႄႈ မိူင်းငဵဝ်ႉ)ၼၼ်ႉယဝ်ႉၼႆယူႇ။

ပေႃးဢဝ်ၸွမ်းလိၵ်ႈၽႅၼ်ႇသဝ်ႁိၼ်(Inscription-stone)ၸၢင်းပိဝ်ႇ၊ ၶွမ်ႇ၊ မွၼ်း၊ ၶ မဵၼ် လႄႈ ယူၼ်း၊ လၢဝ်း၊ ထႆး ဢၼ်ၶူၼ်ႉႁုႁၼ်ၼၼ်ႉဝႃႈၸိုင် လိၵ်ႈပြုႇရ်မီႁေႈလႆဢွၵ်ႇ မိူင်းဢိၼ်းတိယိူဝ်ႊသေ AD 1st Century တေႃႇ AD 8th Century ၵွႆးၼႆၼၼ်ႉၵွႆး။ ၵူၼ်းၶိူဝ်းတႆးႁဝ်းၼႆႉ ပေႃးဢဝ်မႃးတႅၵ်ႈၵၼ်တင်းႁူဝ်ၵူၼ်းလုမ်ႈၾႃႉၸိုင် လႆႈဝႃႈမီး ဢိတ်းဢွၼ်ႇဢွတ်းၼိုင်ႈၵွႆး။ ၼၼ်သေတႃႉပေႃးမႃးတူၺ်းပၢႆးၾိင်ႈငႄႈ လႄႈ ၽႃႇသႃႇ(ၵႂၢမ်း လၢတ်ႈ လိၵ်ႈလၢႆး)ၸိုင် လၢတ်ႈလႆႈတဵမ်ပၢၵ်ႇဝႃႈ မီးၼမ်လိူဝ်ၸိူဝ်ႉၶိူဝ်းဢိုၼ်ႇၶဝ်တႄႉတႄႉ။ ၸွမ်းၼင်ႇ(ၽူႈတႅမ်ႈ)လႆႈလဵပ်ႈႁဵၼ်းယိုၼ်းထိုင်ၼၼ်ႉ ပၢႆးတိတ်းတေႃႇသိုဝ်ႇသၢၼ်ၼႂ်းတူင်ႇဝူင်း ၵူၼ်း ၵူၼ်းၶိူဝ်းတႆးႁဝ်းမီးၼမ်လိူဝ်ပိူၼ်ႈၼႆၵေႃႈဝၢႈလႆႈယူႇ။ ၸူၵ်းဢဝ်တူဝ်ယၢင်ႇပၢႆးလိၵ်ႈလႆးၵွႆး ၵေႃႈပေႃးမီးၼမ်ၼႃႇယဝ်ႉ ၸိူင်ႉၼင်ႇ-

1. လိၵ်ႈထႆး၊
2. လိၵ်ႈယူၼ်း(လိၵ်ႈၶိုၼ်၊ လိုဝ်ႉ၊ လႅမ်း လႄႈ လၢဝ်းၼိူဝ်)၊
3. လိၵ်ႈလၢဝ်း(လၢဝ်းတႂ်ႈ)၊
4. လိၵ်ႈလိုဝ်ႉမႂ်ႇ၊
5. လိၵ်ႈတႆးလူင်(ႁူမ်ႈပႃးလိၵ်ႈၵဝ်ႇလႄႈလိၵ်ႈမႂ်ႇ)၊
6. လိၵ်ႈတႆးၶမ်းတီႈ(ၶမ်းတီႈလူင်)၊
7. လိၵ်ႈတႆးၶမ်းတီႈၼွႆႉ(ၼႂ်းၸေႊၵႅင်ႇ)၊
8. လိၵ်ႈတႆးဢႃႊႁူမ်၊
9. လိၵ်ႈတႆးလႅင်(တႆးၶျွင်း-ၼႂ်းမိူင်းၶၢင်)၊
10. လိၵ်ႈတႆးသူင်ႉ(တႆးၼႂ်းၵႂၢင်ႊသီႊ)၊
11. လိၵ်ႈတႆးလႅင်(တႆးၸွင်း ၼႂ်းမိူင်းၵႅဝ်)၊
12. လိၵ်ႈတႆးၼုင်း(တႆးလုင်း ၼႂ်းမိူင်းၵႅဝ်)၊
13. လိၵ်ႈတႆးလမ်(ၼႂ်းမိူင်းၵႅဝ်)၊
14. လိၵ်ႈတႆးၶၢဝ်(ၼႂ်းမိူင်းၵႅဝ်)၊
15. လိၵ်ႈတႆးဢၢႆႈတွၼ်ႊ၊
16. လိၵ်ႈတႆးယီႊ(ပၢႆယီး)၊
17. လိၵ်ႈတႆးၵုၺ်ႊ(ၼႂ်းၵုၺ်ႊၸႂ်ႊဝ်)လႄႈ၊
18. လိၵ်ႈတႆးဢီႉ(တႆးဢီႉငီႉယုႇလေုႉ ၼႂ်းမိူင်းၵႅဝ်)၊

ၸဵမ်ၸိူဝ်းၼႆႉ(ဢၼ်တိုၵ်ႉၶူၼ်ႉႁၼ်)မီးပဵၼ် (18)သႃၶႃ။

မႅင်ႇလိၵ်ႈတႆးပဵၼ်ၸုမ်းၸုမ်း

လိၵ်ႈတႆးတင်း(18)သႅၼ်းၼႆႉ ပေႃးၸႅၵ်ႇႁတ်းပဵၼ်ၸုမ်းၸုမ်းၸိုင် တေႁၼ်လႆႈၸိူင်ႉ ၼႆယူႇ။

ၸုမ်းတီႈၼိူင်ႈ

1. လိၵ်ႈတႆးၶမ်းတီႈၼွႆႉ၊
2. လိၵ်ႈတႆးၶမ်းတီႈလူင်၊
3. လိၵ်ႈတႆးဢႃႈႁူမ်၊
4. လိၵ်ႈတႆးၼုင်း၊
5. လိၵ်ႈတႆးဢၢႆႈတွၼ်ႊ၊
6. လိၵ်ႈတႆးလႅင် လႄႈ
7. လိၵ်ႈတႆးယီႊ။

ၸုမ်းတီႈၼိုင်ႈၼႆႉ ၸႂ်ႉလၵ်းပိူင်မႄႈသဵင်ငဝ်ႈ(ဢၵ်ႉၶရဝိထီ) သၢမ်တူဝ်မိူၼ်ၵၼ်။ ၸိူင်ႉၼင်ႇ က ၶ င ၸ သ ၺ လႄႈ ၸႂ်ႉတူဝ် က လူင် (ၵသွင်ႁွင်ႈ) ပဵၼ်တူဝ်တႄႇငဝ်ႈ မႄႈသဵင်ငဝ်ႈ မိူၼ်ၵၼ်တင်းၸဵတ်းၶိူဝ်း။

ၸုမ်းတီႈသွင်

1. လိၵ်ႈတႆးၼိူဝ်(လိၵ်ႈတႆးမၢဝ်း၊
2. လိၵ်ႈတႆးလူင်၊ ၸုမ်းတီႈသွင်ၼႆႉၵေႃႈ ၸႂ်ႉလၵ်းပိူင်မႄႈသဵင်ငဝ်ႈ(ဢၵ်ႉၶရဝိထီ)သၢမ်တူဝ် ၼင်ႇၵဝ်ႇ။ ၸိူင်ႉၼင်ႇ ၵ ၶ င ၸ သ ၺ ၸိူင်ႉၼႆ။ ၵွႆးၵႃႈ ၸႂ်ႉတိူဝ် ၵ ဢွၼ်ႇ(ၵ ႁွင်ႈလဵဝ်)ပဵၼ်တူဝ်တႄႇငဝ်ႈမႄႈသဵင်ငဝ်ႈ မိူၼ်ၵၼ်တင်းသွင်ၶိူဝ်း။ (ဢမ်ႇမီး က လူင် မိူၼ်ၸုမ်းတီႈၼိုင်ႈ။)

ၸုမ်းတီႈသၢမ်

1. လိၵ်ႈတႆးယူၼ်း လႄႈ လိၵ်ႈတႆးၶိုၼ်၊ တႆးလိုဝ်ႉ၊ တႆးလႅမ်း၊
2. လိၵ်ႈထႆး၊
3. လိၵ်ႈတႆးသူင်ႉ၊
4. လိၵ်ႈတႆးလမ်၊
5. လိၵ်ႈတႆးၶၢဝ်၊ ၸုမ်းတီႈသၢမ်ၼႆႉ ၸႂ်ႉလၵ်းပိူင်မႄႈသဵင်ငဝ်ႈ (ဢၵ်ႉၶရဝိထီ) ႁႃႈတူဝ် ႁႃႈတူဝ် မိူၼ်လိၵ်ႈပႃႇလိလႄႈ လိၵ်ႈသၵ်ႉၵတ။ ၸိူင်ႉၼင်ႇ ᨠ ᨡ ᨣ ᨥ ᨦ ၊ ᨨ ᨩ - ᨬ (တင်းလိၵ်ႈ ၶမဵၼ်၊ မွၼ်းလႄႈ မၢၼ်ႊၵေႃႈ မိူၼ်ၵၼ်ၸိူင်ႉၼႆ။) ယဝ်ႉ ဢဝ်တူဝ် က လူင်(ၵ သွင်ႁွင်ႈ) ပဵၼ်တူဝ်တႄႇငဝ်ႈမႄႈသဵင်ငဝ်ႈ မိူၼ်ၵၼ်တင်းမူတ်း။

ၸုမ်းတီႈသီႇ

1. လိၵ်ႈတႆးၵုၺ်ႊ၊
2. လိၵ်ႈတႆးဢီႉ လႄႈ၊
3. လိၵ်ႈတႆးလႅင်(ၼႂ်းမိူင်းၵႅဝ်)။

ၸုမ်းတီႈသီႇၼႆႉသမ်ႉ ၸႂ်ႉလၵ်းပိူင်မႄႈသဵင်ငဝ်ႈ(ဢၵ်ႉၶရဝိထီ)ၸိူင်ႉၸုမ်းတီႈသၢမ်ႁႃႈတူဝ် ႁႃႈတူဝ် ၵ ၶ ၵ ဃ ถ ၊ သ ဇ - ည ၼင်ႇၵဝ်ႇ။ ၵွႆးၵႃႈ မီးတူဝ် ၵ ဢွၼ်ႇပဵၼ်တူဝ်တႄႇ ငဝ်ႈမႄႈသဵင်ငဝ်ႈ တင်းသၢမ်ၶိူဝ်း။ ဢမ်ႇမီးၸႂ်ႉတူဝ် က လူင်(ၵ သွင်ႁွင်ႈ)ၸိူင်ႉၼင်ႇၸုမ်းတီႇ သၢမ်။

ၵႃႈပဵၼ်လိၵ်ႈလၢႆးၸိူဝ်ႉၶိူဝ်းတႆးႁဝ်းၼႂ်းလုမ်ႈၾႃႉ 18-19 သႅၼ်း(ဢၼ်တိုၵ်ႉသွၵ်ႈၶူၼ်ႉ ႁႃႁၼ်)ၼႆႉ ပေႃးဢဝ်ၸွမ်းႁွႆးပိုၼ်းဝႃႈၸိုင် တေႁၼဝႃႈ လိၵ်ႈတႆးၼိူဝ် ၵိူတ်ႇမီးဢွၼ်တၢင်း ပိူၼ်ႈ(တီႈၼႆႈ လိၵ်ႈတႆးထူဝ်ႇငွၵ်ႈ လႄႈ တႆးၼိူဝ် ၼပ်ႉပဵၼ်ဢၼ်လဵဝ်ၵၼ်)။ တၢမ်းမႃးပဵၼ် လိၵ်ႈတႆးယီႊ၊ တၢမ်းမႃးထႅင်ႈ ပဵၼ်လိၵ်ႈတႆးမၢဝ်း။ ယဝ်ႉ မႃးလိၵ်ႈတႆးယူၼ်း၊ ယဝ်ႉသမ်ႉလိၵ်ႈ ထႆးၼႆသေ ယဝ်ႉမႃးၸင်ႇလိၵ်ႈတႆးလူင်ၼႆ ၵဵၼ်ၵၢပ်ႈပဵၼ်ပၢၼ်မႃးၸိူင်ႉၼႆယူႇယဝ်ႉ။ တီႈၼႆႈ ဝႃႈလူၺ်ႈ လိၵ်ႈတႆးလူင်မိူဝ်ႈပၢၼ်ၵဵင်းဝီ)။

ၼႂ်းပိုၼ်းမိူင်းတႆး လႄႈ ပိုၼ်းၶိူဝ်းတႆး ဢၼ်ၶိူဝ်းသႅၼ်တႅမ်ႈ(1996)ၼၼ်ႉ လႆႈ ႁၼ်ပႃးဝႃႈ မိူဝ်ႈပီ ၶ.သ 1416 ပၢၼ်ၸဝ်ႈၶမ်းၵၢႆႇၾႃႉသႅၼ်ဝီၵေႃႈလႆႈဢွၼ်ၵၼ်မႄးတူဝ်လိၵ်ႈ တႆးမႃးပွၵ်ႈၼိုင်ႈၼႆ။ ဢၼ်ၶႃႈႁဝ်းၽူႈလဵပ်ႈႁဵၼ်းပိုၼ်းလိၵ်ႈတႆး ဢမ်ႇႁၼ်ၸွမ်းတႄႉ ပဵၼ် တွၼ်ႈပိုၼ်းလိၵ်ႈတႆး ဢၼ်ၶိူဝ်းသႅၼ်တႅမ်ႈဝႆႉၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၼႂ်းတွၼ်ႈၼၼ်ႉ ၶိူဝ်းသႅၼ်တႅမ်ႈ ဝႃႈလိၵ်ႈတႆးၼႆႉ ပဵၼ်ၶုၼ်ၽိၼ်ႇၼၵရိတ်ႊမိူင်းတႃႊၵွင် ပဵၼ်ၽူႈၶူင်ႁဵတ်းဢွၵ်ႇ၊ မိူဝ်ႈၼၼ်ႉ ပဵၼ်လိၵ်ႈတႆးတူဝ်လၢဝ်ႈ ဢမ်ႇၼၼ်တူဝ်လိၵ်ႈသၼ်သၵရိတ်ႊ။ လိၵ်ႈတႆးတူဝ်လၢဝ်ႈၼႆ ယိူင်ႈ ဢဝ်(ႁဵတ်းပိူင်ဢဝ်)တူဝ်လိၵ်ႈဢၼ်ၶုၼ်ၵလႃးဢၽိရႃႇၸႃႇၶဝ် လႆႈမႃးတီႈမိူင်းၵေႃးလိယ(ၼႂ်း မိူင်းၵလႃးဢိၼ်းတိယိူင်ႊ)ၼၼ်ႉသေ လတ်းပႅင်ႁဵတ်းမႃးဝႃႈၼႆ။ သမ်ႉဝႃႈထႅင်ႈ လိၵ်ႈထႆး၊ လိၵ်ႈယူၼ်း၊ လၢဝ်းၶဝ်ၵေႃႈယိူင်ႈဢဝ်လိၵ်ႈတႆးတူဝ်လၢဝ်ႈၼႆႉၵႂုႇႁဵတ်းလွၼ်ႉလွၼ်ႉၼႆၼၼ်ႉ ယူႇယဝ်ႉ။ ၸွမ်းၼင်ႇၽူႈလဵပ်ႈႁဵၼ်းပိုၼ်းလိၵ်ႈတႆး(ၶႃႈႁဝ်း)ၶဝ်ႈၸႂ်တႄႉ လိၵ်ႈတႆးႁဝ်းဢမ်ႇမႃး ၸိူင်ႉၼၼ်၊ လိၵ်ႈယူၼ်းလိၵ်ႈထႆး လႄႈ လိၵ်ႈလၢဝ်းမႃးတၢင်းသၢႆဢိၼ်းတိယိူဝ်ႊပွတ်းၸၢၼ်း၊ ထိုင်မိူင်းတွုႇရႃႇဝတီႇ၊ ယဵၼ်းပဵၼ်မႃး လိၵ်ႈၶွမ်-လိၵ်ႈၶမဵၼ် လႄႈ လိၵ်ႈမွၼ်း။ ဝၢႆးၼၼ်ႉ ၵူၼ်းတႆးၸိူဝ်းပဵၼ်ၸုမ်းယူၼ်းလၢဝ်း ထႆး ၸင်ႇယိူင်ႈႁဵၼ်းဢဝ်မႃးပဵၼ်လိၵ်ႈယူၼ်း လိၵ်ႈလၢဝ်း လႄႈ လိၵ်ႈထႆး၊ လိၵ်ႈတႆးလူင်ႁဝ်းသမ်ႉ မႃးတီႈလိၵ်ႈတႆးမၢဝ်း လႄႈ လိၵ်ႈတႆးၼိူဝ်။ မိူင်းတႆး ၼိူဝ်သမ်ႉ ယူႇတီႈမိူင်းသႄ ယီႊၼၢၼ်ႊ(ယုၼ်ႊၼၢၼ်ႊ)။ ငဝ်ႈၶၢမ်ႇမၼ်းမႃးတီႈ လိၵ်ႈပြုႇရ်မီ လႄႈ သၼ်သၵရိတ်ႊ(သၵ်ႉၵတ)သေတႃႉ ၶဝ်ႈၸႂ်ဝႃႈ တေလုၵ်ႉတၢင်းဢိၼ်းတိယိူဝ်ႊပွတ်းႁွင်ႇ ၶဝ်ႈၵႂုႇတၢင်းမိူင်းတိပႅတ်ႉသေ ထိုင်မႃးၼႂ်းမိူင်းသႄလႄႈ ၵူၼ်းတႆးႁဝ်း ၸင်ႇယိူင်ႈႁဵတ်းလတ်း ဢဝ်မႃးပဵၼ်လိၵ်ႈတႆး(ပၢၼ်ၼၼ်ႉ တိုၵ်ႉပဵၼ်တူဝ်လိၵ်ႈထူဝ်ႇငွၵ်ႈ)။ ပေႃးဢဝ်ၸွမ်းႁွႆး ပိုၼ်းၸိုင် တေပဵၼ်လႆႈၸိူင်ႉၼႆ။ ၵွႆးၵႃႈတူဝ်မႄႈလိၵ်ႈတႆး သမ်ႉလႆႈႁၼ်ပႃးမီးၼႂ်းလၵ်းသဝ် ႁိၼ်ပၢၼ်ၶွမ် မွၼ်း ၶမဵၼ် ၼႂ်းမိူင်းထႆးယူႇပဵၼ်လၢႆလၢႆတီႈဝႆႉလႄႈ လၢတ်ႈလႆႈဝႃႈ လိၵ်ႈတႆး ၵေႃႈမႃးတီႈလိၵ်ႈ ၶွမ်၊ မွၼ်း၊ မိူၼ်ယူၼ်း ထႆးၶဝ်ၵေႃႈ ပဵၼ်လႆႈယူႇၾၢႆႇၼိုင်ႈယဝ်ႉ။

ႁႂ်ႈပေႃးသွၵ်ႈၶူၼ်ႉႁႃလႆႈ ပိုၼ်းလိၵ်ႈတႆး(တႆးမၢဝ်း၊ တႆးလူင်)တေႃႇငဝ်ႈထိုင်ပၢႆထူၼ်ႈ ထူၼ်ႈတဵမ်တဵမ်ၼၼ်ႉ မုင်ႈမွင်းႁႃၽူႈႁူႉ လႄႈ ၵူၼ်းပၢႆးပိုၼ်း၊ ပၢႆးၶွင်မွၼ်တႆးႁဝ်း ႁူမ်ႈမိုဝ်းၵၼ် ဢွၵ်ႇႁႅင်းတူဝ်ႁႅင်းၸႂ် လႄႈ ႁႅင်းငိုၼ်းသေ တင်ႈမုၵ်ႉၸုမ်းၶူၼ်ႉသွၵ်ႈ ႁႃႁွမ်ဢဝ် ၼႂ်းပိုၼ်း ၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈတႆးၵူႊၶိူဝ်းၼႂ်းလုမ်ႈၾႃႉယူႇ။

ၽိုၼ်ဢိင်ၽၢႆႇၼွၵ်ႈ

1. ၵူၼ်းတႆးၼႂ်းမိူင်းၶႄႇ(ၾၢႆႇတႆး) -ၸၢင်ႊၵူင်းၸိင်ႇ။ 1987
2. ပိုၼ်းတႆးတွၼ်ႊၵၢင်(ၾၢႆႇတႆး) -ၸဝ်ႈယၼ်ႇၾႃႉ။ 1942
3. ပိုၼ်းလၢဝ်း(ၾၢႆႇထႆး) -မႁႃႇသိလႃး ဝီးရဝူင်း။ 1996
4. ၽႂ်ပဵၼ်ၸဝ်ႈၽိုၼ်လိၵ်ႈၼႆႉ တီႈမႄႈၼမ်ႉၸဝ်ႈၽျုး လႄႈ တီႈသႃဝၼ်းၼၽုမ်း(ၾၢႆႇထႆး)-ထၵ်ႉသိၼ်ဢိၼ်းထယူဝ်းထႃး။ 1991
5. လိၵ်ႈသဝ်ႁိၼ် မိူင်းသြီထဵပ်ႉ မွၵ်ႈမိူဝ်ႈပီၶရိတ်ႉႁူဝ်ပၢၵ်ႇ 7 ႁွပ်ႈ ၼႂ်းပပ်ႉတူဝ်လိၵ်ႈၼႂ်းၽႅၼ်ႇ သဝ်ႁိၼ် ဢၼ်မီးဢွၼ်တၢင်းပၢၼ်သုၶူဝ်ထႆး(ၾၢႆႇထႆး) -ဝၼိတႃႊ ၽိလဵတ်ႇၽူင်းသႃ။ 1995
6. လုၵ်ႉတီႈဢဝ်မႃး-သၢႆပႅၼ်း၊ 2008 ...ၵူပ်ႇ ႁူဝ်ႉ 17 ၼႃႈလိၵ်ႈ 8 ထိုင် 23။
7. ပိုၼ်းၵႅပ်ႈလိၵ်ႈလၢႆးတႆး ဢၼ်ၶူးပွင်သွၼ်လူင်လိၵ်ႈလၢႆးတႆး လုင်းၸၢႆးၾႃႈ ၶူၼ်ႉၶႆႊၼႄပၼ်ပွတ်းဢွၼ်ႇတွၼ်ႊ႞ မိူဝ်ႈဝၼ်းထီႉ 31 May, 2008