လိူတ်ႈတႆး
လိူတ်ႈတႆး မႄးထတ်း
ၵေႃႉႁၢၼ်ႁဝ်းၶဝ်
‘‘လိူတ်ႈ’’ ဢၼ်ဝႃႈၼႆႉ မၼ်းပဵၼ်သီလႅင်သေ ၼႄပၼ်တၢင်းႁတ်းႁၢၼ်။
‘‘တႆး’’ ဢၼ်ဝႃႈၼၼ်ႉ ပွင်ႇဝႃႈ ၵူၼ်းမီႈၽိင်ႈ၊ ၵူၼ်းမေႃပူၵ်းပွင်မိူင်းႁင်းၶေႃ၊ ၵူၼ်းႁၵ်ႉလွင်ႈလွတ်ႈလႅဝ်းသဝ်းၶေႃ။
ၼႂ်းလုမ်ႈၾႃႉၼႆႉ တႆးႁဝ်းၵေႃႈ ပဵၼ်ၶိူဝ်းလိူတ်ႈႁတ်းႁၢၼ်မႃး ၶိူဝ်းၼိုင်ႈၼႆ ၽႂ်တေဢမ်ႇထဵင်လႆႈ။
(1) လိူတ်ႈတႆႈ ယၢမ်ႈလႅင် ၵိုၵ်းပိုၼ်းမႃးသေဢမ်ႇၵႃး
(2) လိူတ်ႈတႆး တိုၵ်ႉလႅင် ၵိုၵ်းပိုၼ်း
(3) လိူတ်ႈတႆး တေသိုပ်ႇလႅင် ၵိုၵ်းပိုၼ်းၵႂႃႇထႅင်ႈ တေႃႇၵမ်ႇၽႃႇသုတ်းသဵင်ႈယူႇ။
တႃႇၶိူဝ်းၵူၼ်းၼိုင်ႈၶိူဝ်း တေတိူဝ်းတွၼ်းႁတ်းႁၢၼ် မီးၼမ်ႉၸႂ်ၵႅၼ်ႇၶႅင်သေ မေႃၶိုင်ပွင်ၼႃႈၵၢၼ်ၵူႈပိူင် ႁႂ်ႈၶိုၼ်ႈယႂ်ႇမႂ်ႇသုင်ၼၼ်ႉ တၵ်းတေ လႆႈမီးပိုၼ်း၊ တၵ်းတေလႆႈႁူႉ ပိုၼ်းၶိူဝ်းၸဝ်ႈၵဝ်ႇ ဢွၼ်တၢင်းယဝ်ႉ။ တႆးႁဝ်းၼႆႉ ပဵၼ်ၵူၼ်းမီးပိုၼ်း မၼ်ႈၵႅၼ်ႇၼႅၼ်ႈၼႃၶိူဝ်းၼိုင်ႈလႄႈ ၵေႃႉ ႁၢၼ်တႆးႁဝ်းၶဝ် ယႃႇပေၶၢၼ်ႉလူဢၢၼ်ႇပိုၼ်း။ တေႃႈၵူၼ်းမၢင်ၶိူဝ်း ဢမ်ႇမီးပိုၼ်းမၼ်ႈၵႅၼ်ႇသင်၊ ယင်းၶူင်တႅမ်ႈပဵၼ် ပိုၼ်းပွမ် (ယင်းႁိမ် လိပ်းႁိမ်လႅင် ဢဝ်ပိုၼ်းပိူၼ်ႈ) သေ ႁဵတ်းပဵၼ်ပိုၼ်းၶဝ် သိုပ်ႇသၢႆၸႂ်ၶိူဝ်းၶဝ်ၵႂႃႇယူႇ။ တႆးႁဝ်းပဵၼ် ၶိူဝ်းၵူၼ်းမီးပိုၼ်း၊ မီးမိူင်း၊ မီးၽိင်ႈ -ၶိူဝ်းၼိုင်ႈၼႆႉ ၶတ်းၸႂ် ႁႂ်ႈႁူႉပိုၼ်းတႆးလႄႈ။ ပေႃးႁူႉပိုၼ်းယဝ်ႉၸိုင် ဝႆႉၸႂ်မၼ်ႈၵႅၼ်ႇ လွင်ႈလူၺ်ႈ ၸဝ်ႈၵဝ်ႇပဵၼ်ၶိူဝ်းလိူတ်ႈတႆးတႃႉ။ ဝႆႉၸႂ်ႁၵ်ႉ ၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈ လွင်ႈၸဝ်ႈၵဝ်ႇ ပဵၼ်တႆးၶိူဝ်းလူင်တႃႉ။ လိူတ်ႈတႆးလႅင်ႁၢၼ် ဢၼ်ပူႇမွၼ်ႇႁဝ်းၶဝ် ယွမ်ႉသီမၼ်းမႃးၼၼ်ႉ ႁႂ်ႈသိုပ်ႇလႅင်ၼႂ်း လိူတ်ႈ ၸဝ်ႈၵဝ်ႇတႃႉ။
သႂ်ႇ ႁဝ်းသိုပ်ႇလူတူၺ်း လွင်ႈလိူတ်ႈတႆးလႅင်ႁၢၼ် ပၢၼ်ပူႇမွၼ်ႇႁဝ်းၶဝ် မိူဝ်ႈၵွၼ်ႇၼၼ်ႉသေ ဢဝ်မႃးယွမ်ႉသႂ်ႇ လိူတ်ႈႁၢၼ်ႁဝ်းၵွၼ်ႇ။
ၸဵမ်မိူဝ်ႈ BC 2000 (ပူၼ်ႉမႃး 4000) ပီလိူဝ်ၼၼ်ႉ တႆးႁဝ်း တိုၼ်းပဵၼ်မႃး ၶိူဝ်းမီးမိူင်း မီးၸဝ်ႈ မီးၸွမ်။ မေႃႁၵ်ႉႁွမ် လွင်ႈလွတ်ႈလႅဝ်း၊ မေႃ ၸႂ်သႅဝ်း လွင်ႈပိူၼ်ႈတဵၵ်းၼဵၵ်းပႄႉၵိၼ်သေ မေႃလုၵ်ႉၽိုၼ်ႉ ၼပႄၼ်လွင်ႈ လိူတ်ႈလႅင်ႁၢၼ်တႆးမႃး ၸဵမ်ပၢၼ်ပူႇပၢၼ်မွၼ်ႇႁဝ်းၼၼ်ႉယူႇ။ လိူတ်ႈတႆးႁတ်းႁၢၼ် ပူႇမွၼ်ႇ ၼၢႆးယႃႈႁဝ်းၸိူဝ်းၼၼ်ႉ တိုၼ်းတေလႆႈလႅင် ႁတ်းႁၢၼ်ထိုင် တမ်ႈတီႈ ၼႂ်းလိူတ်ႈႁဝ်း တေႃႇၸူဝ်ႈတေႃႇပၢၼ် တေႃႇထိုင် လုၵ်ႈသိုပ်ႇလၢၼ်ယူႇ။
ၽူႈလူင်ႉပိုၼ်းၶဝ် လၢမ်းဝႃႈ မိူဝ်ႈ BC 2000 လိူဝ် (ပူၼ်ႉၼႃးသီႇႁဵင်ပီလိူဝ်)ၼၼ်ႉ ၶိူဝ်းတႆးၼႆႉ လုၵ်ႉတီႈ လွႆဢၢႆႈတႆး (ႁွင်ႉ) လွႆဢၢၼ်ႈတႆး ၼႂ်းမိူင်းမုၼ်ႇၵူဝ်းရီးယႃး လူင်းမႃး သဝ်းသၢင်ႈဝႆႉ တမ်ႈတီႈ ၽၢႆႇၸၢၼ်းၼမ်ႉႁွင်ႈႁူဝ်ႉၼၼ်ႉသေ တႄႇတင်ႈပဵၼ်မိူင်းဝႆႉ။ (ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ တႆးႁဝ်းဢဝ် မႄႈၼမ်ႉႁွင်ႈလူင်ၼၼ်ႉ ႁဵတ်းပဵၼ် ႁူဝ်ႉမိူင်းလႄႈ ႁွင်ႉဝႃႈ ‘‘ႁွင်ႈႁူဝ်ႉ’’၊ ၶႄႇၶဝ်ႁွင်ႉဝႃႈ ‘‘ႁွင်ႈႁေႃႈ’’ ပွင်ႇဝႃႈ မႄႈၼမ်ႉလိူင်၊ ဢင်းၵိတ်းၶဝ်ၵေႃႈ ဢဝ်တီႈပွင်ႇ မႄႈၼမ်ႉလိူင်သေ ႁွင်ႉဝႃႈ Yellow River ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ ပဵၼ်ႁူဝ်ၼမ်ႉလႄႈ ‘‘ႁွင်ႉႁူဝ်’’ၼႆၵေႃႈဝႃႈ)။ ၶိူဝ်းၶႄႇၼႆႉ မီးဝႆႉ ၽၢႆႇႁွင်ႇၼမ်ႉႁွင်ႈႁူဝ်ႉ။ ၵွပ်ႈၼၼ် ၽၢႆႇၸၢၼ်း ၼမ်ႉႁွင်ႈႁူဝ်ႉၼႆႉ ပဵၼ်မိူင်းတီႈယူႇ ဢူႇတီႈၼွၼ်းတႆးမႃး ၸဵမ်ၵွၼ်ႇ ၼႆ ၽူႈလူင်ႉပိုၼ်း Professor Douglas လႄႈ Mr. Hal let ၶဝ် ႁၼ်ထိုင်မၵ်းမၼ်ႈၼင်ႇၼႆသေ တႅမ်ႈၼဝႄႆႉၼႂ်းပပ်ႉ Historical Sketch of the Shan ယဝ်ႉ။ ၼႂ်းပပ်ႉ Shan at Home ဢၼ် Milne, Leslies (Mrs.) ၵေႃႈ တႅမ်ႈဝႆႉၼင်ႇၼၼ်။ ငိူၼ်ႈၶိူဝ်းၵူၼ်းၼိုင်ႈၶိူဝ်း လုၵ်ႉတီႈလႂ်မႃးၼႆ ၽႂ်ၵေႃႈ ဢမ်ႇ ၸၢင်ႈလၢတ်ႈလႆႈ တႅတ်ႈတေႃးသေတႃႉ ဢၼ်ၽူႈလူင်ႉပိုၼ်းၶဝ် လၢမ်းဝႆႉၼႆႉတႄႉ ပဵၼ်လူၺ်ႈ ဢၼ်ၶဝ်ယိုၼ်ႈႁၼ်ထိုင် ၸွမ်းၼင်ႇ ၶဝ်ၶူၼ်ႉ ၶႂႃႉႁၼ်ၼၼ်ႉၵူၺ်း။ ၶိူဝ်းတႆးႁဝ်း ၸဝ်ႉသေ ပိုၼ်းဢၼ်တႅမ်ႈဝႆႉၼႆႉၵွၼ်ႇၼႆ ၽႂ်တေဢမ်ႇထဵင်လႆႈ။ [1]
မိူင်းၸူႈ (မိူင်းသိူဝ်) Tsu (or) Tso (BC 1122-222) မႄးထတ်း
ၶိူဝ်းၵူၼ်းဢၼ်ဝႃႈၼႆႉ ယူႇၸမ်ၶိူဝ်းသင်ၵေႃႈ တိုၼ်းလႆႈမီး လွင်ႈၵဵဝ်ႇၶွင်ႈၵၼ် တင်းၶိူဝ်းႁိမ်းႁွမ်းၼၼ်ႉယူႇ။ ၶိူဝ်းတႆးႁဝ်းၼႆႉ လႆႈယူႇ ၸမ်ၶိူဝ်းၶႄႇ (ပၵ်ႉ Bak (ႁွင်ႉ) ၶိူဝ်ႈႁေႃႈ) မႃးလႄႈ တင်းၶႄႇသေ မီးလွင်ႈၵဵဝ်ႇၶွင်ႈ ၵပ်းၵၢႆႇၵၼ် တင်းၼမ်ယဝ်ႉ။ ၶႄႇၶဝ် ႁွင်ႉတႆးဝႃႈ ‘‘ပႃးယီႈ’’ ဢမ်ႇၼၼ် ‘‘ပၢႆႈယီး’’ သေ ပွင်ႇဝႃႈ ‘‘ၵူၼ်းလိူင်း Barbarians ဢမ်ႇၼၼ် ၵူၼ်းၼုင်ႈသိူဝ်ႈၶူဝ်းၽိူၵ်ႇ ၶူဝ်းၶၢဝ်’’ၼႆယဝ်ႉ။ ဢၼ်ၶႄႇၶဝ် ႁွင်ႉႁဝ်း ဝႃႈ ၵူၼ်းလိူင်း Barbarians ၼႆၼၼ်ႉ ၶႄႇၼႆႉ လိူဝ်သေ ၶိူဝ်းၶဝ် ၶဝ်တိုၼ်းတႅမ်ႈဝႃႈ ပိူၼ်ႈပဵၼ် ၵူၼ်းႁၢႆႉၵူၼ်းလိူင်းလွၼ်ႉလွၼ်ႉ။ ထႅင်ႈပိူင်ၼိုင်ႈ ၶဝ်ၶႂ်ႈႁႂ်ႈ ၵူၼ်းၶိူဝ်းၶဝ် တူၺ်းပိုၼ်းၶဝ် ႁႂ်ႈၶဝ်ၶိုၼ်းႁၼ်တူဝ်ၶဝ် ပဵၼ်ယႂ်ႇၵေႃႈ ပဵၼ်လႆႈယူႇ။ ပေႃးလၢတ်ႈၵၼ်သိုဝ်ႈသိုဝ်း ၵၢပ်ႈပၢၼ်မိူဝ်ႈ ၼၼ်ႉ ၽႂ်ၵေႃႈ တေဢမ်ႇပိူင်ႈၽႂ်။ တႆးႁဝ်း မေႃယဵပ်ႉၼုင်ႈ သိူဝ်ႈၶူဝ်းၽိူၵ်ႇ ၶူဝ်းၶၢဝ်ၼႆ တေဢမ်ႇလိူင်းတၢၼ်ႇ ၸိူဝ်းဢၼ်ၼုင်ႈၼင်သတ်း ၸိူဝ်းၼၼ်ႉသႄႈ။ မိူင်ႈၸူႈၼႆႉ ၽူႈၶူၼ်ႉၶႂႃႉပိုၼ်းၶဝ်ဝႃႈ ပူၵ်းတင်ႈမိူင်း မၼ်ႈၵႅၼ်ႇ မိူဝ်ႈ BC 1122 ၼႆသေတ ပိုၼ်းတႆးမိူဝ်ႈၸဝ်ႉသေၼႆႉ ဢၼ်ဢမ်ႇႁူႉ ၸွမ်းၼၼ်ႉၵေႃႈ တေမီးမႃးတင်းၼမ်ယူႇ။ ၶုၼ်တႆးမိူင်းၸူႈၼႆႉ ပူၵ်းတင်ႈၸိုင်ႈမိူင်း တမ်ႈတီႈ ထုင်ႉၼမ်ႉယၢၼ်ၸႄႈ(ၼမ်ႉသၢႆးၶမ်း)သုၼ်ၵၢင် မိူင်းၶႄႇယၢမ်းလဵဝ်သေ ၵွၼ်းၸိုင်ႈထိုင် ႁူပႄႈ၊ ႁူဝ်ၼၢၼ်ႇ၊ ၵုၺ်ႇၸိူႂဝ်း လႄႈ ၽၢႆႇၸၢၼ်းၼမ်ႉႁွင်ႈႁူဝ်ႉယဝ်ႉ။ လႆႈဝႃႈပဵၼ်ၸဝ်ႈႁေႃသႅင် ၽၢႆႇတႂ်ႈမၼ်းၸဝ်ႈ မီးမိူင်းႁေႃၶမ်း (20) မိူင်းသေ လႆႈဝႃႈ ပဵၼ်မိူင်းႁူမ်ႈတုမ်ယူႇ။ မိူင်းပၢင် (Pang)၊ မိူင်းပႃး Pa ၊ မိူင်းလူင် (Long) ၊ မိူင်းသိင် (Tsen)၊ မိူင်းထႅၼ်ႈ (Techen)၊ မိူင်းၼႃးၶီး (Na Khi)၊ မိူင်းငူး (Ngu)၊ မိူင်းငိဝ်ႉ (Ngio)၊ မိူင်းပႄႉငၢႆႈ (Pegnai) ၸိူဝ်းၼႆႉ ပဵၼ်မိူင်းၸိုဝ်ႈသဵင်ယႂ်ႇ ဢၼ်ၶဝ်ႈပႃး ၼႂ်းသိုင်ႇၸိုင်ႈမိူင်းၸူႈယဝ်ႉ။ လႆႈဝႃႈ မိူင်ႈၸူႈၼႆႉ ႁိုင်ယိုၼ်းတေႃႇထိုင် BC 220 လႄႈ တင်းၶႄႇ လႆႈတေႃႇသူႈၵၼ်မႃး တင်းၼမ်သေ ၸုၵ်းမၼ်ႈမႃး ႁဵင်ပီလိူဝ်ယူႇ။
တႃႇတေၸုၵ်းမၼ်ႈလႆႈ ၼႂ်းၵႄႈႁိမ်းႁွမ်းၼၼ်ႉ ယူႇလွၵ်ႇယူႇလၢႆတႄႉ ဢမ်ႇလႆႈ။ တႃႇတေတင်ႈ ၶိူဝ်းၼိုင်ႈၶိူဝ်း ႁႂ်ႈမၼ်ႈၵိုမ်းၼၼ်ႉ မိူၼ်ၼင်ႇ လႆႈလတ်းၶၢမ်ႈၼမ်ႉၸႅဝ်ႈ တၵ်းတေလႆႈ လိူၵ်ႈတီႈယၼ်မၼ်ႈ ပၼ်ႈတီႈလီယိပ်း ၸိုၼ်ႇလိပ်းယၼ်ၶႃ ႁႃလၢႆးပူၼ်ႉလွတ်ႈတႃႇသေႇယူႇ။ တႃႇ ၶိူဝ်းတႆးႁဝ်း မိူင်းၸူႈ တေတင်ႈမိူင်းလႆႈ ဢၢၼ်ႇႁူဝ်ႁဵင်ပီၼႆႉ မိူဝ်ႈ BC 880 ၶိူဝ်းတႆး မိူင်းၸူႈလႄႈ ၶႄႇ ဢၼ်တႄႇတင်ႈ ‘‘မိူင်းသျိၼ်း’’ T’sin ဢၼ်မီးၽၢႆႇႁူဝ်ၼမ်ႉ ၼမ်ႉႁွင်ႈႁူဝ်ႉၼၼ်ႉ ပဵၼ်သိုၵ်းၵၼ်သေ ၶုၼ်တႆးမိူင်းၸူႈ တိုၵ်းသိမ်းဢဝ်လႆႈ မိူင်းသျိၼ်းယဝ်ႉ။ မိူင်းၶႄႇႁၢၼ်ႉ (Han) ၶဝ်တင်းသဵင်ႈ တေႃႇထိုင် ၼမ်ႉယၢၼ်ၸႄႈၼၼ်ႉ မီးတႂ်ႈမိုဝ်း မိူင်းၸူႈမႃး။
ၵွပ်ႈသင် တႆးႁဝ်းဝႃႈ ႁဝ်းပဵၼ်ၶိူဝ်းသိူဝ် မႄးထတ်း
မိူဝ်ႈ BC 700 ၸဝ်ႈႁေႃသႅင်မိူင်ႈၸူႈ ဢၼ်ၸိုဝ်ႈဝႃႈ ၶုၼ်သိူဝ်ႁၢၼ် ၵိူတ်ႇႁၼ်ၼႃႈယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈမၼ်းၸဝ်ႈ လဵၵ်ႉၼၼ်ႉ ယွၼ်ႉပေႃႈမႄႈ သဵင်ႈၵၢမ်ႇပႅတ်ႈလႄႈ ၸင်ႇမီးသိူဝ်ၽိူၵ်ႇတူဝ်ၼိုင်ႈ ဢၼ်မီးလုၵ်ႈၼွင်ႉတပႄး မွၵ်ႈႁႃႈသိပ်းၼၼ်ႉ မႃးႁၼ်လုၵ်ႈဢွၼ်ႇႁႆႈလႄႈ ၸုမ်းသိူဝ်ၽိူၵ်ႇ ၼၼ်ႉ ၸင်ႇမႃးတိုၵ်းၼူမ်းပၼ်မၼ်းၸၢႆးသေ ၵေႃႉယႂ်ႇမႃးယဝ်ႉ။ ဝၢႆးသေ မၼ်းၸဝ်ႈပဵၼ်ၶုၼ်မႃး ၸင်ႇဢမ်ႇလိုမ်း ၵုင်ႇမုၼ်သိူဝ်ၽိူၵ်ႇသေ ၸင်ႇဢဝ်သိူဝ် ႁဵတ်းပဵၼ် ၶိူင်ႈမၢႆမႃးလႄႈ တႆးႁဝ်းၵေႃႈ ၸင်ႇသိုပ်ႇဢဝ်သိူဝ် ႁဵတ်းပဵၼ် ၶိူင်ႈမၢႆၸိူဝ်ႉၶိူဝ်းႁဝ်းမႃးယဝ်ႉ။ (ဢူႈႁဝ်းပဵၼ်သိူဝ် မႄႈ ႁဝ်းပဵၼ်ၵူၼ်းသေ ႁဝ်းပဵၼ်လုၵ်ႈၶိုင်ႈသတ်းဢမ်ႇၸႂ်ႈၼႆ ပွင်ႇၸႂ်သေၵမ်း)။
မိူဝ်ႈ BC 579 ၸဝ်ႈႁေႃသႅင်မိူင်းၸူႈလႄႈ ၸဝ်ႈဝွင်ႉၶႄႇ မိူင်းသျိၼ်း လႆႈမီးလွင်ႈၵပ်းသိုပ်ႇ ၵၢၼ်မိူင်းၵၼ်မႃးသေ ၾိင်ႈထုင်ႈတႆးလႄႈ ၶႄႇပႅၵ်ႇ ပိူင်ႈၵၼ်ဝႆႉၼႆ ၽူႈတႅမ်ႈပိုၼ်း Parker တၢင်ႇၽိုၼ်မၢႆဝႆႉယူႇ။ ၼႆႉၼႄပၼ်ဝႃႈ တႄႇတင်ႈမိူင်းဢၼ်ဝႃႈၼႆႉ ဢမ်ႇၸႂ်ႈလႄႈဝႃႈ တေလႆႈတိုၵ်းၽၼ်းၵၼ်တႃႇသေႇ မၢင်ပွၵ်ႈ ၵိုင်ႇလီ ၵပ်းသိုပ်ႇၵၼ်ၵေႃႈ တေႃႈမီးၼႆယဝ်ႉ။
ပိူၼ်ႈတိုၵ်းႁဝ်းတိုၵ်း မႄးထတ်း
မိူဝ်ႈ BC 1231 ၸဝ်ႈဝွင်ႉၶႄႇ သျႅင်းဝုတိင်း (Shang Wu Ting) ၶွတ်ႇဢဵၼ်ႁႅင်းသေ မႃးတိုၵ်းဢဝ် မိူင်းပၢင် (ပၢင်ႁူႈ Pang Hu) ယဝ်ႉ။ ၵူၼ်းၶိူဝ်းတႆးမိူင်ပၢင် ယူႇတႂ်ႈမိုဝ်းၶဝ်သေ ႁႃလွၵ်းလၢႆး တႃႇတေလုၵ်ႉၽိုၼ်ႉမႃးတႃႇသေႇယူႇ။ ဢမ်ႇပႆႇၵိုင်ႉၵင်ႉ ၸၢင်ႈႁဵတ်းႁိုဝ်သေတႃႉ ၶွတ်ႇတႃမိုဝ်းဝႆႉ ႁႂ်ႈၵႅၼ်ႇသေ မူၵ်းထွင်းဝႆႉယူႇ။ ထိုင်မႃး BC 1122 ပၢၼ်ၶိူဝ်းၶုၼ်ၶႄႇသျႅင်း (Shang Yin Dynasty) ၶိူဝ်းတႆးမိူင်းပၢင် ၶွတ်ႇတႃမိုဝ်းၵႅၼ်ႇၼႅၼ်ႈယဝ်ႉလႄႈ ၶိုၼ်းလုၵ်ႉၽိုၼ်ႉ ဢွင်ႇပႄႉလႆႈ ၶိူဝ်းၶုၼ်ၶႄႇသျႅင်းၶဝ်လီငၢမ်းယဝ်ႉ။ လႆႈဝႃႈ လိူတ်ႈပူမွၼ်ႇတႆးႁဝ်းၶဝ် တိုၼ်းႁတ်းႁၢၼ် တိုၼ်းၵတ်ႉငၢၼ်မႃး ပၢၼ်သိုပ်ႇပၢၼ်သေ ၼလႄၵ်းထၢၼ်ပၼ်လုၵ်ႈလၢၼ်ဝႆႉယူႇ။ မိူင်းပၢင်ၼႆႉ ဢဝ်မိူင်းၶႄႇယၢမ်းလဵဝ် ပဵၼ်သုၼ်ၵၢင် သေ ႁွတ်ႈထိုင် ၸူႈၶျွၢၼ်း (Suchuan)၊ ႁူပႄႈ (Hubei)၊ ႁူဝ်ၼမ်ႉ (Honam)၊ ၵူၺ်ႈၶျဵဝ် (Kwei Chow) တေႃႇထိုင် ၽၢႆႇႁွင်ႇ ၼမ်ႉႁွင်ႈႁူဝ်ႉ (Yellow river)သေ မၼ်ႈၵိုမ်းယိုၼ်းႁိုင် တေႃႇထိုင် AD 11 ယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈမိူင်းပၢင် လႆႈယွမ်းၵၢၼ်ႉၼၼ်ႉတႄႉ ပဵၼ်မိူဝ်ႈ AD 11 ယွၼ်ႉလူၺ်ႈ ဢမ်ႇတဝ်ႉလႆႈ ဢဵၼ်ႁႅင်းပၢၼ်ၶိူဝ်းၶုၼ်သွင်း (Sung Dynasty) ဢၼ်ဢဵၼ်ႁႅင်းယႂ်ႇလူင်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ လႆႈဝႃႈ တႆးႁဝ်းမိူင်းပၢင် တင်ႈတူဝ် လႆႈ ႁင်းၶေႃ 1133 ပီ ယူႇသဝ်းၶေႃလူၺ်ႈ လိူတ်ႈတႆး ဢၼ်ႁတ်းႁၢၼ်ၼႂ်းၵႄႈ ၵူၼ်းၶိူဝ်းလူင်ႁိမ်းႁွမ်း ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
လၢႆးၶႂၢၵ်ႈမိူင်း၊ ႁိမ်မိူင်း မႄးထတ်း
ၽႆးဢၼ်ဝႃႈၼႆႉ ဢမ်ႇႁၢၼ်ႉၸႂ်လႆႈ တႃႇတေမႆႈယုပ်းယၢပ်း၊ ၶုၼ်ဢၼ်ဝႃႈၼႆႉ ဢမ်ႇႁၢၼ်ႉၸႂ်လႆႈ တႃႇတေသိမ်းမိူင်းၼႆယဝ်ႉ။ ၶုၼ်ၶႄႇ ၶုၼ်တႆးၵေႃႈ တေႃႈၼင်ႇၼၼ်။ ပေႃးၸွပ်ႇတူၺ်းပိုၼ်းၼႆ လႆႈဝႃႈ ၶုၼ်တႆးႁဝ်းၵေႃႈ လုၵ်ႉၽၢႆႇႁွင်ႇသေ ၶႂၢၵ်ႈလူင်းမႃး ၽၢႆႇၸၢၼ်းတိၵ်း တိၵ်းယူႇ။ BC 666 ၶုၼ်တႆးမိူင်းၸူႈ မႄႇၶႂၢၵ်ႈမိူင်း သိမ်းဢဝ်လႆႈ ထုင်ႉၵူၺ်ႈၶျဵဝ်။ BC 400-300 ၼၼ်ႉ ၽၢႆႇတၢင်းဢွၵ်ႇ မိူင်းၸူးၶႂၢၵ်ႈလႆႈထိုင် ပၢင်ႇလၢႆႇလိူင် (Yellow Sea)၊ ဢိၵ်ႇၸဵမ် မိူင်းငူး၊ မိူင်းယူၺ်ႉသေ ၽၢႆႇၸၢၼ်းသမ်ႉ တေႃႇထိုင်လွႆၼၢင်းလိုၼ်း၊ ၸီႇၶျွၼ်ႇပွတ်းဢွၵ်ႇ၊ ထုင်ႉၵူၺ်ႈၶျဵဝ်ဢိၵ်ႇ ယူႇၼၢၼ်ႇတွၼ်ႈၵၢင်ပုၼ်ႉယဝ်ႉ။ တႃႇတေၶႂၢၵ်ႈမိူင်းဢၼ်ဝႃႈၼၼ်ႉ တၵ်းလႆႈမီး ဢဵၼ်ႁႅင်းၽွမ်ႉၵၼ် ႁူမ်ႈၸႂ်လဵဝ်ၵၼ်ယူႇ။ ထႅင်ႈပိူင်ၼိုင်ႈ မိူဝ်ႈၵွၼ်ႇၼႆႉ ပေႃးဢမ်ႇတိုၵ်းဢမ်ႇၽၼ်းဢဝ် ၽႂ်ၵေႃႈ တိုၼ်းဢမ်ႇပၼ်လၢႆလၢႆ။ ယွၼ်ႉၼၼ် တႆးႁဝ်းၶႂၢၵ်ႈမိူင်းမႃး ၽၢႆႇၸၢၼ်းၼႆႉၵေႃႈ တေႃႈလႆႈႁေႃႈႁိုပ်ႈလိုပ်ႈတိုၵ်း (ဢမ်ႇၼၼ်) ႁူၺ်းႁႂ်ႈၽွမ်ႉၼွမ်း ၵူၼ်းၶိူဝ်း ၸိူဝ်းမီးဝႆႉၼၼ်ႉယူႇ။ မၢင်တီႈၵေႃႈ တူၺ်းၼမ်ႉလိၼ်ႁိၼ်ၽႃ တီႈႁဵတ်းလႆႈၼႃးသေ တႄႇမႂ်ႇ။ ၼႂ်းလိၵ်ႈလူင်တႆးႁဝ်းတႄႉ ဢၼ်ႁဝ်း ၶႂၢၵ်ႈမိူင်းမႃး သိမ်းဢဝ် ၼႃႈတီႈပိူၼ်ႈၼၼ်ႉ ၽူႈတႅမ်ႈပိုၼ်း မိူဝ်ႈၵွၼ်ႇ ႁဝ်းၶဝ် ၵူၺ်းတႅမ်ႈဝႆႉဝႃႈ ႁဝ်းမႃးတိုၵ်းမိူင်းၽၢႆးၼႆၵူၺ်း။ (တေလႆႈဝႃႈ ပၢႆးဝူၼ်ႉတႆးႁဝ်းဢမ်ႇတႅမ်ႇ၊ ပေႃးတေလၢတ်ႈၸိုဝ်ႈ ၶိူဝ်းၵူၼ်းၼႆ ဝၢႆးမႃး ၸိူဝ်းလႆႈၶၢႆႉၼီပၢႆႈယၢၼ်ၼၼ်ႉ ၸၢင်ႈတွင်းပိုၼ်းၶဝ်ၼႆယဝ်ႉ။)
လႆႈဝႃႈ ၶုၼ်ၶႄႇၶဝ်သမ်ႉ ၸွမ်းၽဵဝ်ႈဢဝ် ႁွႆးတိၼ်ဢၼ်တႆးယဵပ်ႇသိမ်းမႃးၼႆၵေႃႈ တေႃႈဢမ်ႇၽိတ်း။ တႃႇတေ ၽဵဝ်ႈလႆႈ မိူင်းၸူႈ ၸိုင်ႈတႆးၼၼ်ႉ လႆႈႁၼ် ၶႄႇၶဝ် ၸတ်းၵၢၼ် ၽဵဝ်ႈပႅတ်ႈ မိူင်းဢွၼ်ႇ ၸိူဝ်းၵမ်ႉထႅမ်ဢဵၼ်ႁႅင်း မိူင်းၸူႈၼၼ်ႉယူႇ။ ၼႆႉတႄႉ ပဵၼ်ထုင်းလၢႆးၵၢၼ်သိုၵ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ သင်ၶဝ်ႈၸူးငဝ်ႈမၼ်းဢမ်ႇလႆႈ တၵ်းတေလႆႈ ယႃႉပႅတ်ႈႁိမ်းႁွမ်းမၼ်းၼၼ်ႉယူႇ။ ၵွပ်ႈၼၼ် မိူဝ်ႈ BC 1231 ၶႄႇၶဝ် ၶဝ်ႈတိုၵ်း မိူင်းပၢင်၊ မိူဝ်ႈ BC 339 ၶႄႇၶဝ် ၸင်ႇၽႅၼ်ၵၢၼ် ႁုပ်ႈဢဝ် မိူင်းပႃး (Pa) လႄႈ မိူင်းလူင် (Long)ယဝ်ႉ။ ဝၢႆးၼၼ်ႉ ၶႄႇၶဝ်ၵေႃႈ ႁႅင်းယႂ်ႇမႃးတိၵ်း တိၵ်း မိူင်ႈၸူႈၵေႃႈ ဢၼ်ၵမ်ႉႁႅင်းမၼ်း မိူၼ်ၼင်ႇ မိူင်းလူင် မိူင်းပႃးၸိူဝ်းၼၼ်ႉၵေႃႈ ဝွတ်ႈၵႂႃႇလႄႈ မိူင်ႈၸူႈ သိုပ်ႇၸုၵ်းမၼ်ႈၶေႃၶေႃ တေႃႇထိုင် BC-222 ယဝ်ႉ။ မိူင်းၸူႈ လႆႈလူႉလႅဝ်ယွၼ်ႉၶႄႇ မိူဝ်ႈ BC 222 သေ မိူင်ႈၵမ်ႉထႅမ်ထႅင်ႈမိူင်ႈၼိုင်ႈ မိူင်းငိဝ်ႉၵေႃႈ လူႉပင်းၵႂႃႇ မိူဝ်ႈ BC 215 ၼႆယဝ်ႉ။
တႃႇၶိူဝ်းတႆးႁဝ်း တေမၼ်ႈၵိုမ်းယိုၼ်းႁိုင် ဢွၼ်ႇႁူဝ်ႁဵင်ပီမၼ်းၼင်ႇၼႆၼၼ်ႉ ပူႇမွၼ်ႇၼၢႆႈယႃႈ တႆးႁဝ်းၶဝ် လႆႈဢဝ်လိူတ်ႈတႆး တူၵ်းယွတ်ႇယွမ်ႉပိုၼ်းမႃး တင်းၼမ်။ ထုၵ်ႇတိုၵ်းၵေႃႈတိုၵ်း ထုၵ်ႇၽၼ်းၵေႃႈၽၼ်း မၢင်ပွၵ်ႈၵေႃႈ ႁဝ်းတၼ်းဢွၼ်တၢင်း မၢင်ပွၵ်ႈၵေႃႈ ပိူၼ်ႈတၼ်းဢွၼ် တၢင်း မၢင်ပွၵ်ႈၵေႃႈ ပိူၼ်ႈၶၢင်း မၢင်ပွၵ်ႈၵေႃႈ ႁဝ်းၶင်း မၢင်ပွၵ်ႈၵေႃႈ ပိူၼ်ႈၵူဝ် ႁဝ်းသမ်ႉၶူဝ်၊ မၢင်ပွၵ်ႈၵေႃႈ ႁဝ်းၵူဝ် ပိူၼ်ႈသမ်ႉၶူဝ် မီးၼင်ႇၼႆမႃး တင်းၼမ်။ တီႈၼႆႈ ႁဝ်းထုၵ်ႇလီတွင်းဝႆႉဝႃႈ ပေႃးၶွၼ်ႈၵၼ်ႁႅင်းၵိုၼ်း ပိူၼ်ႈတိုၼ်းၸိမ်ဢမ်ႇလႆႈ၊ ပေႃးယၢႆႈၵၼ်ႁႅင်းတႅၵ်ႇ ပိူၼ်ႈထႅၵ်ႇ ဢဝ်လွႆး လွႆးၼႆယူႇ။ ပေႃးၶႂ်ႈယႃႉဢၼ်ႁႅင်းယႂ်ႇၼႆ ႁဝ်းလူဝ်ႇမေႃႁႃၸိမ် ႁႂ်ႈပိူၼ်ႈတႅၵ်ႇယၢႆႈ၊ ပေႃးႁဝ်းၶႂ်ႈႁႅင်းယႂ်ႇ လူဝ်ႇၽွမ်ႇသႂ်ႇၸႂ်ၽၼ်ႈမိုဝ်းၵၼ်။
မိူင်းဢၢႆႈလၢဝ်း (Aik Lao) မႄးထတ်း
ဝၢႆးမိူင်းၸူႈလူႉပင်းယဝ်ႉ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ ဢမ်ႇၶႂ်ႈပဵၼ် ၶီႈၶႃႈႁႅၼ်ၼႃႈတူၺ်းပိူၼ်ႈလႄႈ ၵူၼ်းၶိူဝ်းတႆး ၶၢႆႉလူင်းမႃးပွတ်းၸၢၼ်း ႁႃၼမ်ႉတီႈ ၵိၼ် လိၼ်တီႈယူႇ ဢူႇတီႈၼွၼ်း ၵွၼ်း တီႈမႂ်ႇသေ မိူဝ်ႈ AD 47 ၽူႈဢွၼ် ႁူဝ်တႆး ဢၼ်ႁိၵ်ႈ ၸိုဝ်ႈဝႃႈ ၶုၼ်ၵိဝ်ႇလူင် (Kiu Lung) တႄႇတင်ႈ ပဵၼ် မိူင်းဢၢႆႈလၢဝ်းယဝ်ႉ။ မိူင်းတႆးဢၢႆႈလၢဝ်းၼႆႉ ၼႃႈတီႈမၼ်း ပဵၼ်တီႈၽၢႆႇၸၢၼ်းၼမ်ႉယၢၼ်ၸႄႈ (ၼမ်ႉသၢႆးၶမ်း) တင်းမူတ်းယဝ်ႉ။ ၶွတ်ႇ ၽၼ်ႈလႆႈ လိူတ်ႈတႆးသေ AD 48 ၼၼ်ႉ သိုၵ်းတႆးဢၢႆႈလၢဝ်း လတ်းၶၢမ်ႈမႄႈၼမ်ႉႁၢၼ်ႇ မႄႈၼမ်ႉယၢၼ်ၸႄႈ ၶဝ်ႈတိုၵ်းသိမ်းဢဝ် ၼင်လိၼ်ဢၼ်ၶႄႇၵွၼ်းဢုပ်ႉဝႆႉၼၼ်ႉၶိုၼ်းယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈပၢၼ်တႆးဢၢႆႈလၢဝ်းၼၼ်ႉ ၶႄႇလႄႈတႆး တဝ်ႉႁႅင်းၵၼ်ဝႆႉယူႇ။ လႆႈဝႃႈ ဢဵၼ်ႁႅင်းၶႄႇယႂ်ႇသေတႃႉ ၶိူဝ်းတႆးဢၢႆႈလၢဝ်း ႁတ်းတႃႉၶဵင်ႇမႃးယူႇ။ ၶုၼ်ၶႄႇၵေႃႉလႂ်သေဢမ်ႇဝႃႈ ပၢၼ်လႂ်သေဢမ်ႇဝႃႈ တိုၼ်းလႆႈ ၽၢင်ႉသတိၼိူဝ်တႆးမႃးတႃႇသေႇယဝ်ႉ။ (တေႃႇထိုင်ပၢၼ်မၢဝ်ႇၸီႇတူင်း တိုၵ်ႉဝႃႈ ‘‘ ဢၼ်ႁဝ်း တေလႆႈၵူဝ်ၼႆႉ ပဵၼ်ၶိူဝ်းတႆးဢိူဝ်ႈ၊ ၵူဝ်သင်ပေႃးၼႆ ၵူဝ်ၶဝ်ႁူႉ ပိုၼ်းၶဝ်သေ လုၵ်ႉၽိုၼ်ႉႁဝ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ၊ ၵွပ်ႈတႆးၶဝ်ၼႆႉ ယူႇၸမ်ႁဝ်းလိူဝ်သေ ဢမေႇရိၵၢၼ်ႇ’’ၼႆယဝ်ႉ) ၵွပ်ႈဝႃႈ တႆးၼႆႉ ပေႃးမီးႁႅင်းမႃး တိုၼ်းႁတ်းၽိုၼ်ႉၶဝ်ၼႆ ၶဝ်ႁၼ်ထိုင်ဝႆႉၼင်ႇၼၼ် တႆးႁဝ်းၵေႃႈ တေႃႈႁတ်းႁၢၼ်ၼင်ၼၼ် ၵိုၵ်းပိုၼ်းမႃးယူႇ။ ပၢၼ်ၶုၼ်ဢၢႆႈလၢဝ်းၼႆႉ ပၢၼ်ၶုၼ်မၢင်ၸဝ်ႈၵေႃႈ ၵၢၼ်ႉပၼ်ၶႄႇ၊ မၢင်ၸဝ်ႈၵေႃႈ ႁဵတ်းဢူၺ်းလီၶႄႇ မၢင်ၶုၼ်ၵေႃႈ သၢၵ်ႈၶွၼ်ႇၶႄႇ မၢင်ၶုၼ်ၵေႃႈ ၼၢၵ်ႈၶိုၼ်းၶႄႇယဝ်ႉ။ ၵွပ်ႈၶဝ်မႃးႁိမ် ၼမ်ႉတီႈၵိၼ် လီတီႈယူႇႁဝ်းလူး။ မိူဝ်ႈ AD 222 ၼၼ်ႉ ၶုၼ်လိဝ်လၢဝ်း (Lei Lao) ပဵၼ်ၶုၼ်ဢၢႆႈလၢဝ်းမႃးသေ မၼ်းၸဝ်ႈ ၶိုၼ်းတိုၵ်းၶႄႇ၊ ၶႄႇၶဝ် လႆႈဢဝ် ႁူဝ်သိုၵ်းလူင် ၵေႃႉၸိုဝ်ႈသဵင်ယႂ်ႇ ၵျူးၵေႃႇလႅင်း ဢွၼ်ဢဝ် သိုၵ်းၶႄႇ (500000) မႃးတိုၵ်းတႆးယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈၼၼ်ႉ မိူင်းဢၢႆႈလၢဝ်ႈၼႆႉ ၶုၼ်ပႅၵ်းႁၵ်ႉလႄႈ ၶုၼ်ပႅၵ်းသူႈၶႃပီႈၼွင်ႉ မီးၼမ်ႉၸႂ်ငၢၼ်သေ ယူႇၸွမ်းႁူၺ်ႈလွႆမိူင်းတႆး တေႃႇသူႈ သိုၵ်းၵျူး ၵေႃႇလႅင်း (Chu Ko Leang) ၶဝ်တႄႉတႄႉဝႃႈဝႃႈ။ ၵပ်းၵၢႆႇလူၺ်ႈ ၼႂ်းပွႆးတိုၵ်းဢၢႆႈလၢဝ်းၼႆႉ တီႈၼႂ်းပပ်ႉ The Romance of the Three Kingdoms By C.H Brewoll Taylor & Tuttle တႅမ်ႈပႃးလွင်ႈ ၸဝ်ႈယိင်းတႆး ႁတ်းႁၢၼ်ၵေႃႉၼိုင်ႈလူးၵွၼ်ႇ။ သိုၵ်းတႆး ဢၢႆႈလၢဝ်းလႄႈ ၵျူးၵေႃႇ လႅင်း ပဵၼ်ပွႆးတိုၵ်းလူင် ၸဵတ်းပွၵ်ႈ။ ပွၵ်ႈၼိုင်ႈ သိုၵ်းၶႄႇလွမ်ႉလႆႈသိုၵ်းတႆး၊ ၽွင်းသိုၵ်းတႆး တိုၵ်ႉတူၵ်းၵိၼ်းယူႇၼၼ်ႉ ၸဝ်ႈယိင်းႁၢၼ် တႆးၵေႃႉၼိုင်ႈ ၸိုဝ်ႈဝႃႈ ၸဝ်ႈယိင်းၶဵဝ်ယုင်း (Chu Yong) ဢၼ်ပဵၼ် မေးၶုၼ်ပႅင်းႁၵ်ႉၼၼ်ႉ ဢွၼ်ႁူဝ်သိုၵ်းတႆး မႃးၽႃၵၢင် တပ်ႉၶႄႇသေ ၺွပ်းတီႉလႆႈ ႁူဝ်သိုၵ်းၶႄႇသွင်ၵေႃႉ ၶဝ်ႈမႃးၸွႆႈ တပ်ႉသိုၵ်းတႆးယဝ်ႉ။ လႆႈဝႃႈ ၼၢင်းယိင်းတႆးႁဝ်း ၸဵမ်မိူဝ်ႈမိုၼ်ႉ သိုၼ်းၵွၼ်ႇၵေႃႈ ႁတ်းႁၢၼ် လူၺ်ႈ ၵၢၼ်သိုၵ်းၼႆ ဢဝ်လိူတ်ႈလႅင် တႅမ်ႈပိုၼ်းၼႁဝႄ်းမႃးယူႇ။ ႁူဝ်သိုၵ်းၶႄႇ သွင်ၵေႃႉၼၼ်ႉ ပဵၼ်ၵူၼ်းလမ်ႇလွင်ႈ ၼႂ်းသိုၵ်းၶႄႇလႄႈ ၶႄႇၶဝ် ၸင်ႇၶတ်းၸႂ် ဢဝ်လၢႆးၵူတ်ႉငွၵ်း ၺွပ်းဢဝ်လႆႈ ၸဝ်ႈယိင်းၶဵဝ်ယုင်းသေ ၶိုၼ်းယွၼ်းလႅၵ်ႈဢဝ် ႁူဝ်သိုၵ်းသွင်ၵေႃႉၼၼ်ႉၼႆယဝ်ႉ။ ပဵၼ်ႁိုဝ်ပဵၼ် ၼၢင်းယိင်းႁတ်းႁၢၼ်တႆးႁဝ်း ဢၼ်တိုၵ်ႉမီးလိူတ်ႈတႆးႁတ်းႁၢၼ် ၸိူင်ႉၼင်ႇၸဝ်ႈယိင်းၶဵဝ်ယုင်းၼၼ်ႉ ၼႂ်းၼၢင်းယိင်းတႆး ႁဝ်း တိုၵ်ႉမီးယူႇတင်းၼမ်။ တႃႇၶိူဝ်းတႆး တေမၼ်ႈၵိုမ်းယိုၼ်းႁိုင်ၼၼ်ႉ ၼၢင်းယိင်းႁၢၼ်တႆးႁဝ်း ပဵၼ်ဢဵၼ်ႁႅင်းလူင် ၽၢႆႇသၢႆႉ၊ ၵူၼ်းၸၢႆးတႆးႁၼ်ႁဝ်း ပဵၼ်ဢဵၼ်ႁႅင်းလူင် ၽၢႆႇၶႂႃယဝ်ႉ။ (လွင်ႈသိုၵ်းၵျူးၵေႃႇလႅင်း မႃးတိုၵ်းမိူင်းတႆးဢၢႆႈလၢဝ်း ယၢပ်ႇယၢပ်ႇယဵၼ်းယဵၼ်းၼၼ်ႉ လူတူၺ်း တီႈၵႂၢင်ႈမၼ်း ၼႂ်းပပ်ႉ ‘‘ယၢၼ်’’ ဢၼ် ‘‘ၶိူဝ်းသႅၼ်’’ တႅမ်ႈဝႆႉၼၼ်ႉတႃႉ) ၼႂ်းပိုၼ်း Shan at Home တႅမ်ႈမၢႆဝႆႉဝႃႈ ၶႄႇမႃးသိမ်းလႆႈမိူင်းဢၢႆႈလၢဝ်း မိူဝ်ႈ AD 225 ၼႆယဝ်ႉ။ ၵူၺ်းၵႃႈ ၼမ်ႉၸႂ်တႆး ဢၼ်ၶႂ်ႈယူႇလွတ်ႈလႅဝ်းၼၼ်ႉတႄႉ ၽႂ်ၵေႃႈ တေဢမ်ႇသိမ်းလႆႈ။
လိူတ်ႈတႆး ၼႂ်းၵႄႈ သၢမ်ၶႃၵဵင်း ပၢၼ်မိူင်းလၢၼ်ႉၸဝ်ႈ မႄးထတ်း
တီႈၼႂ်းပပ်ႉပိုၼ်း The Shans ဢၼ် W.W Cochrane တႅမ်ႈဝႆႉဝႃႈ ဝၢႆးသေ မိူင်းတႆးဢၢႆႈလၢဝ်း လူႉပင်းၵႂႃႇ ၵူၼ်းၶိူဝ်းတႆး သိုပ်ႇၶၢႆႉမႃး ၽၢႆႇၸၢၼ်း တႄႇတင်ႈဝၢၼ်ႈမိူင်းမႂ်ႇ ဝၢၼ်ႈမိူင်းယႂ်ႇလူင်ၼႆယဝ်ႉ။ ပၢၼ်လၢၼ်ႉၸဝ်ႈ (AD 649-1253) ၼႆႉ လႆႈဝႃႈ ပဵၼ်ပၢၼ် ဢဵၼ်ႁႅင်းလူင် သၢမ်ၶႃၵဵင်း ၶႄႇ၊ တႆး လႄႈ တီႉပႅတ်ႉ တင်ႈပူၵ်းတမ်ႈ ၼႂ်းမိူင်းၶႄႇ ယၢမ်းလဵဝ်ၼႆယူႇ။ ၶိူဝ်းတႆးႁဝ်း ဢဝ်လိူတ်ႈတႆး ႁတ်းႁၢၼ်ႁဝ်းသေ ႁဵတ်းႁိုဝ် ၸုၵ်းယၼ်ၼႂ်းၵႄႈ ၶႄႇလႄႈ တီႉပႅတ်ႉမႃးၼႆ ႁဝ်းၽိုၼ်ႉတူၺ်း ၼႃႈလိၵ်ႈပိုၼ်းႁဝ်းသေ ယွမ်ႉသီလိူတ်ႈတႆး ႁၢၼ်လႅင်ႁဝ်းၵွၼ်ႇ။ (ပေႃႈၶႂ်ႈ ႁူႉတီႈၵႂၢင်ႈမၼ်းတႄႉ တူၺ်းၼႂ်းပပ်ႉ ‘‘ပိုၼ်ႉၶိူဝ်းတႆးလႄႈ ပိုၼ်းမိူင်းတႆး’’ ဢၼ် ‘‘ၶိူဝ်းသႅၼ်’’တႅမ်ႈဝႆႉတႃႉ)
မိူဝ်ႈၽွင်း AD 649-674 ၼႆႉ ၸဝ်ႈသိူဝ်လုၵ်ႈလၢဝ် Si Nu Lo တႄႇတင်ႈမိူင်းမႂ်ႇလၢၼ်ႉၸဝ်ႈ တီႈယူႇၼၢၼ်ႇ ဢဝ်မိူင်းသႄၸဝ်ႈ (Mong She Chao) ဢၼ်မီးႁိမ်းၵဵင်းႁုင်ႈ (သိပ်းသွင်ပၼ်းၼႃး) ပဵၼ်ငဝ်ႈမိူင်းသေ ႁွမ်ႁႅင်းဝႆႉယူႇ။ တႃႇတေပဵၼ်မိူင်းဢဵၼ်ႁႅင်းယႂ်ႇၼၼ်ႉမၼ်းၸဝ်ႈ ၶွတ်ႇၽၼ်ႈ မိူင်းတႆးႁူၵ်းမိူင်း ႁႂ်ႈပဵၼ်မိူင်းႁူမ်ႈတုမ်ဢွၼ်တၢင်းယဝ်ႉ။ ယွၼ်ႉၼၼ် တႆးႁူၵ်းမိူင်းၶိူဝ်းယႂ်ႇၼႆၵေႃႈဝႃႈယဝ်ႉ။ တႃႇဝၢၼ်ႈမိူင်း တေမၼ်ႈ ၵႅၼ်ႇၼႅၼ်ႈၼႃၼၼ်ႉ မၼ်းၸဝ်ႈ တမ်းဝၢင်းပၼ် မၢႆမီႈလႄႈ ပၵ်းပိူင်သေ ပူၵ်းပွင်ႁႅင်းတူဝ် ႁႅင်းၸႂ် ၵူၼ်းၶိူဝ်းတႆးဝႆႉယူႇ။ ပီဢၼ် မၼ်းၸဝ်ႈ ၶိုၼ်ႈပဵၼ်ၶုၼ်ၼၼ်ႉ မီးတၢင်းဝူၼ်ႉ လၵ်းလႅမ်သေ ႁဵတ်းဢူၺ်းလီတေႃႇ ၸဝ်ႈဝွင်ႉၶႄႇ‘‘ၶၢဝ်သုင်’’ (Kao sung) ဢွၼ်တၢင်းယူႇ။ ၽွင်းၼၼ်ႉ ၶႄႇလႄႈ တီႉပႅတ်ႉ တိုၵ်ႉပဵၼ်သိုၵ်း ၶႄႉၶဵင်ႇဢဵၼ်ႁႅင်းၵၼ် ဝႆႉယူႇ။ မိူဝ်ႈ AD 641 ၼၼ်ႉ တီႉပႅတ်ႉၶဝ် တိုၵ်းပႄႉၶႄႇသေ ဢဝ် လုၵ်ႈယိင်းၸဝ်ႈဝွင်ႉၶႄႇမိူဝ်းၵႂႃႇယဝ်ႉ။ ၸဝ်ႈၶုၼ်တႆးၸဝ်ႈၼႆႉတႄႉ ဢမ်ႇတိုၵ်းၽႂ်၊ ပႂ်ႉတူၺ်း ၶႄႇလႄႈတီႉပႅတ်ႉတိုၵ်းၵၼ် ပၼ်ႁႂ်ႈႁႅင်းၶဝ် ယွမ်းၼၼ်ႉယူႇ။ ပႂ်ႉတူၺ်းလၢႆလၢႆတႄႉဢမ်ႇၸႂ်ႈ။ ၶွတ်ႇၽွတ်ႈၽိုၵ်းၽွၼ်ႉ ႁႅင်းၵူၼ်းႁႅင်းသိုၵ်းဝႆႉယူႇ။ AD 674 မၼ်းၸဝ်ႈ ၼွၼ်ႈၽေးၵႂႃႇသေ လုၵ်ႈၸၢႆးမၼ်း ၸဝ်ႈလၢဝ်သႅင် Lo Shang ၶိုၼ်ႈပုတ်ႈပလၢင်ႇတႅၼ်ႈၵႅဝ်ႈယဝ်ႉ။ ပၢၼ်မၼ်းၸဝ်ႈၵေႃႈ တေႃႈယူႇၸွမ်းၼင်ႇ ပေႃႈၸဝ်ႈ တမ်းဝၢင်းသေ သိုပ်ႇၶွၼ်ႈႁႅင်းၵူၺ်းၼင်ႇၵဝ်ႇ။
မိူဝ်ႈ AD 712 လၢဝ်သႅင် Lo Shang ၼွၼ်ႈၽေႈၵႂႃႇယဝ်ႉ လုၵ်ႈၸၢႆးမၼ်းၸဝ်ႈ သႅင်လၢဝ်ပီ Shang Lo Pi ၶိုၼ်ႈပဵၼ်ၶုၼ်သေ မႄႇၶႂၢၵ်ႈမိူင်း ႁွမ်ႁႅင်းသိုၵ်း၊ ႁႅင်းမၢၵ်ႇၶဝ်ႈတဝ်ႈၼမ်ႉ ၶူဝ်းၶွင်သေ မိူဝ်းတိုၵ်းမိူင်းပိဝ်ႇ (သရေၶဵတ်ႉတရႃႇ)ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ လိူဝ်ၼၼ်ႉ မိူဝ်ႈ AD 713 ၵႂႃႇႁုပ်ႈသိမ်း ထုင်ႉၵၢၼ်ၸူႈသေ ဢဝ်ၵူၼ်းၶိူဝ်း‘‘ၶျိဢၢၼ်း’’ မႃးလဵင်ႉပၼ်မႃႉ ၼႂ်းတပ်ႉလၢၼ်ႉၸဝ်ႈ (ၶျိဢၢၼ်းၼႆႉ ဝၢႆးမႃး မႃးပဵၼ် ဢၼ်ထႆးႁွင်ႉဝႃႈ ‘‘ၽမႃႉ’’ မၢၼ်ႈ-ၼၼ်ႉၼႆယဝ်ႉ)။
မိူဝ်ႈ AD 739 ၸဝ်ႈလၢဝ်သႅင် (Lo Shang) ၼွၼ်းၽေးသေ လုၵ်ႈၸဝ်ႈပီႈလၢဝ်ၶုၼ် Pi Lo Ko ပုတ်ႈႁၢင်ႈႁေႃယဝ်ႉ။ မၼ်းၸဝ်ႈႁၼ်ထိုင်ဝႃႈ မိူင်းဢၼ်ပေႃႈၸဝ်ႈ ၸႅၵ်ႇၽဝႄႆႉပၼ် ၼွင်ႉၸၢႆးမၼ်း ၸိူဝ်းၼၼ်ႉ ၵိုင်ႇလီၶွၼ်ႈပဵၼ် တႂ်ႈၸွင်ႉ လူင်ႇလဵဝ်ၼႆလႄႈ ၽွင်းမိူဝ်ႈ မၼ်းႁဵတ်းပွႆး ၶိုၼ်ႈႁၢင်ႈႁေႃၼၼ်ႉ ၸင်ႇႁုပ်ႈသိမ်းဢဝ် ဢႃႇၼႃႇတင်းမူတ်း ပုတ်ႈဢဝ်မိူင်ႈလၢၼ်ႉၸဝ်ႈ ႁႂ်ႈမီးတႂ်ႈၸွင်ႈလူင်ႇလဵဝ်ယူႇ။ ငဝ်ႈၸိုင်ႈမိူင်းၵေႃႈ ၶၢႆႉမႃး ပူၵ်းတင်ႈ တီႈ ‘‘တႃႈလီ (ႁွင်ႉ) တႃႇလီၽူႈ (Da li) ႁိမ်ႈၽင်ႇၼွင် ဢၢင်ႇႁူၺ်ႈ (ႁွင်ႉ) ၼွင်ဢေႁႆႈ (Erhai-lake) ဢၼ်ပဵၼ်ၼွင်ၵႂၢင်ႈသႂ်ႁၢင်ႈလီလူင်၊ ဢၼ်မီးလွႆမူၺ်လွမ်ႉႁွပ်ႈဝႆႉ။ ပၢၼ်မၼ်းၸဝ်ႈၼႆႉ ၵမ်ႉထႅမ်ပၼ် လုၵ်ႈၸၢႆးမၼ်းၸဝ်ႈ တႄႇတင်ႈဝၢၼ်ႈမႂ်ႇ မိူင်းမႂ်ႇယဝ်ႉ။ ၸိူဝ်းၸဝ်ႈလုၵ်ႈမၼ်းၼႆႉ ၼႂ်းၽွင်း 8 AD ၼၼ်ႉ (႑) ၶုၼ်လူၽူင်း ၵႂႃႇတိုၵ်းပႄႉ လူင်ၽရပၢင်းသေ တႄႇတင်ႈမိူင်း၊ (႒) တၢဝ်ႉၵမ်ၽွင်း တိုၵ်းပႄႉသိုၵ်း သေ တႄႇတင်ႈ ဝဵင်းၵဵင်းသႅၼ်၊ (႓) ၶုၼ်ၽရၢမ်း ၵႂႃႇၵွၼ်းဢုပ်ႉၼွင်သႄ၊ (႔) ၶုၼ်ၶျၢတ်ႈၶျွင်း ၵႂႃႇတႄႇတင်ႈ ၵဵင်းၶွင်၊ (႕) ၶုၼ်ၶျူးသွင်း ၵႂႃႇတႄႇတင်ႈ တူင်ႇၵိၼ်း၊ (႖) ၶုၼ်ၶရွမ် ၵႂႃႇတႄႇတင်ႈ ဝဵင်းၶမုၼ် ဢၼ်ႁွင်ႉဝႃႈ ‘‘တႃၶၢႆ’’ ယၢမ်းလဵဝ် မီးတီႈလႅၼ်လိၼ် လၢဝ်းလႄႈ ဝႅတ်ႉၼၢမ်း၊ (႗) ၶုၼ်ဢိၼ်း ၵႂႃႇတႄႇတင်ႈ ဝဵင်းဢယုတ်ႉထယယဝ်ႉ။
ပၢၼ်ၼၼ်ႉ ၶႄႇလႄႈ တိပႅတ်ႈၵေႃႈ တိုၵ်ႉၶဵင်ႇဢဵၼ်ႁႅင်းၵၼ်ဝႆႉယူႇ။ မိူဝ်ႈ AD 737 ၼၼ်ႉ ၶႄႇၶဝ်ႈတိုၵ်း လိၼ်တီႉပႅတ်ႉလႄႈ တီႉပႅတ်ႉၶဝ်မႃး ယွၼ်းတၢင်းၸွႆႈထႅမ် တီႈလၢၼ်ႉၸဝ်ႈယဝ်ႉ။ ၶႄႇသမ်ႉဝူၼ်ႉဝႃႈ ပေႃးတႆးၵႂႃႇၸွႆႈ တီႉပႅတ်ႉသေ တိုၵ်းၶဝ်ၼႆ ၶဝ်တေသုမ်းၼႆလႄႈ ၼင်ႇႁိုဝ် တေတၼ်းၸဝ်ႉၼၼ်ႉ သိုၵ်းၶႄႇၶဝ် ၶိုၼ်ႈမႃးၸူး မိူင်းလၢၼ်ႉၸဝ်ႈယဝ်ႉ။ ၶုၼ်ႁေႃၶမ်းလၢၼ်ႉၸဝ်ႈ ပၼ်ပုၼ်ႈၽွၼ်း လုၵ်ႈၸၢႆးလူင်မၼ်း ၶုၼ်လူၽူင်း ၵွၼ်းၼႃႈသိုၵ်း လၢၼ်ႉၸဝ်ႈသေ ႁပ်ႉတိုၵ်းၶႄႇလႄႈ ၶႄႇၶဝ် လူႉယႂ်ႇတၢႆၼမ်သေ ႁူၼ်တပ်ႉၵွႃႇယဝ်ႉ။ ၶႄႇၶဝ် ယုပ်းၼဵတ်းၼိူဝ် ဢဵၼ်ႁႅင်း လၢၼ်ႉၸဝ်ႈသေ ၸင်ႇၶိုၼ်းယွၼ်းႁဵတ်း မိူင်းဢူၺ်းလီ မိူဝ်ႈ AD 745 ယဝ်ႉ။ ႁူဝ်ဢူၼ်ႈပိူၼ်ႈတဵၵ်း ႁူဝ်လဵၵ်းပိူၼ်ႈဝႄႈဢၼ်ဝႃႈ ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၶႄႇၶဝ် ၶဝ်ႈၶူင်ႁဵတ်း သဵၼ်ႈတၢင်းမႂ်ႇ လုၵ်ႉဢဝ်ဝူႈၶျၢၼ်း တေႃႇထိုင် တူင်ႇၵိၼ်း ႁိမ်းလႅၼ်လိၼ် ဝႅတ်ႉၼၢမ်းပုၼ်ႉသေတႃႉ ၼႂ်းၵႄႈၵၢင်ၼႆႉ သမ်ႉမီး ၶိူဝ်းၵူၼ်း‘‘လၢဝ်းတွင်း (မူးသိူဝ်း)’’ ၶဝ်လႄႈ ၶႄႇယွၼ်းတၢင်းၸွႆႈထႅမ်သေ လၢၼ်ႉၸဝ်ႈလႆႈၵႂႃႇ ၸွႆႈသၢင်းလၢင်းပၼ်ယဝ်ႉ။
ၶုၼ်လူၽူင်း မႄးထတ်း
ပီႈလၢဝ်ၶုၼ် (Pi Lo Ko) ၼွၼ်ႈၽေးၵႂႃႇသေ မိူဝ်ႈ AD 748 ၼၼ်ႉ ၶုၼ်လူၽူင်း ပုတ်ႈႁၢင်ႈႁေႃ လၢၼ်ႉၸဝ်ႈယဝ်ႉ။ မၼ်းၸဝ်ႈ ပဵၼ်ၶုၼ်ၵတ်ႉၶႅၼ်ႇၸဝ်ႈၼိုင်ႈလႄႈ ၶႄႇၶဝ် မၵ်းမၼ်ႈပဵၼ် ၸဝ်ႈႁေႃၶမ်းပွတ်းၸၢၼ်း (Nan Cho) သေ ဢဝ်လုၵ်ႈယိင်းၸဝ်ႈႁေႃၶမ်းၶႄႇ မႃးၼွပ်ႇပၼ်ၼၢင်းၼိုင်ႈယူႇ။ ပေႃးပဵၼ်ၶုၼ်မႃးၵေႃႈ မၼ်းၸဝ်ႈ မိူဝ်းတိုၵ်းဢဝ် မိူင်းတိပႅတ်ႉ ဢၼ်မီးၽၢႆႇတူၵ်း မိူင်းၶႄႇၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ လိူဝ်သေၼၼ်ႉ တီႈလႅၼ်လိၼ်ၶႄႇၵေႃႈ မီးလွင်ႈၶွင်ႉၶမ်ၵၼ် လူၺ်ႈၽူႈၵွၼ်းလႅၼ်လိၼ်ၶႄႇ ၵေႃႉဢၼ်မေႃပိၼ်ႈၼႃႈပိၼ်ႈလင်ၼၼ်ႉလႄႈ AD 750 ႁႂ်ႈၵူၼ်းသိုၵ်းမၼ်း ၵႂႃႇဢဝ်တၢႆပႅတ်ႈ ၽူႈၵွၼ်းလႅၼ်လိၼ်ၶႄႇ ဢၼ်ၸိုဝ်ႈဝႃႈ ထၢႆႉသဵဝ်ႈၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၶႄႇၵေႃႈ ၶီႇသိုၵ်းၶိုၼ်ႈမႃးၸူး လိၼ်လိၼ်လၢၼ်ႉၸဝ်ႈ၊ ၶုၼ်လူၽူင်း ပွႆႇၵူၼ်းၽွင်းၶဵဝ်မၼ်း ၵႂႃႇယွၼ်းယိုၼ်တၢင်းၽိတ်းမၼ်းသေတႃႉ ၶႄႇၶဝ် ၺွပ်းတီႉဝႆႉသဵင်ႈသဵင်ႈသေ ၶီႇသိုၵ်းၶိုၼ်ႈမႃးၸူး တႃႈလီ (ငဝ်ႈၸိုဝ်ႈဝဵင်းလၢၼ်ႉၸဝ်ႈ ဢၼ်ၶုၼ်လူၽူင်း ၶၢႆႉမႃးတင်ႈႁေႃ မိူဝ်ႈ AD 739) ၼၼ်ႉယူႇ။ ဢမ်ႇၶႂ်ႈပဵၼ်သိုၵ်းၵေႃႈ ႁူႉတၵႃႈ တၵ်းတေလႆႈတိုၵ်းယူႇယဝ်ႉလႄႈ သိုၵ်းလၢၼ်ႉၸဝ်ႈတင်း သိုၵ်းၶႄႇ ႁူပ်ႉတိုၵ်းၵၼ် တီႈပႄႉငၢႆႈ (Pehngai) သိုၵ်းၶႄႇၶဝ် ဢမ်ႇတႃႉလႆႈ သိုၵ်းႁၢၼ်လၢၼ်ႉၸဝ်ႈလႃးလႃးသေ လႆႈထွႆလင်ၵႂႃႇယဝ်ႉ။ ၶုၼ်လူၽူင်း ဝူၼ်ႉဝႃႈ သင်မီးၽူႈၶဵၼ် တင်းသွင်ၽၢႆႇၸိုင် တေယၢပ်ႇၼႆလႄႈ ၸင်ႇၶိုၼ်းႁဵတ်းဢူၺ်းလီၵၼ် တင်းတီႉပႅတ်ႉယဝ်ႉ။ ၵူၼ်းပွင်ၵၢၼ်ဝၢၼ်ႈမိူင်း ဢၼ်ဝႃႈၼႆႉ ဢမ်ႇၸႂ်ႈလႄႈဝႃႈ တေလႆႈပဵၼ် ၶဵၼ်ၵၼ်တႃႇသေႇ၊ ဢမ်ႇၸႂ်ႈလႄႈဝႃႈ တေလႆႈလီၵၼ်တႃႇသေႇ။ ႁူႉတၵႃႈ တေလႆႈတူၺ်းသၢႆငၢႆ ဢၼ်သၢင်ႇထုၵ်ႇသေ ႁႂ်ႈမီးလွၼ်ႉမွၼ်း ၼမ်ႉတွၼ်း ပုၼ်ႈတႃႇ ၸိူဝ်ႉ ၶိူဝ်းဝၢၼ်ႈမိူင်းယူႇ။ ၵွပ်ႈၼၼ် ၶုၼ်လူၽူင်း ၸင်ႇတွၵ်ႇဝႆႉ လၵ်းသဝ်ပႅင်ႈမိူင်းၼဝႄႆႉဝႃႈ
‘‘မိူဝ်ႈမိုၼ်ႉသိုၼ်းၵွၼ်ႇ ၶိူဝ်းႁဝ်း လႆႈယူႇသဝ်း တႂ်ႈမိုဝ်းၶႄႇမႃးယဝ်ႉ။ လႆႈႁပ်ႉဢဝ် ၸုမ်ႈ ဢၼ်ၶႄႇၶဝ် ၶေျႃးဝၢၼ် ၼွပ်ႇပၼ်မႃးၼၼ်ႉ တင်းၼမ်ယဝ်ႉ။ ဢဝ်ၼႆႉၵႂႃႇၼႃႈ ၸိူဝ်းတေမႃးပုတ်ႈတႅၼ်းတၢင်ၵဝ်ၼၼ်ႉ ဢွၼ်ၵၼ် ပိၼ်ႇပၢႆႇလႅၵ်ႈလၢႆႈပႅတ်ႈ ၽိင်ႈဢၼ်ၼႆႉတႃႉ။ ၵဝ်ၸႂ်ႉပိၼ်ႇ၊ ပၼ်ပိၼ်ႇယူႇယဝ်ႉ။ ပေႃးၽွင်းၶဵဝ်ၶႄႇၶဝ်မႃးၼႆ ၸီႉၼႄၶဝ် လၵ်းသဝ်ပႅင်ႈမိူင်းၼႆႉသေ ဢဝ်ၵဝ်ႁဵတ်း သၢၵ်ႈသေႇမၼ်းတႃႉ။ ၵူၼ်းတႂ်ႈမိုဝ်းပိူၼ်ႈၼၼ်ႉ ဢမ်ႇၵိုင်ႇလီလႆႈ ၶၢမ်ႇတၢင်း ၶီႇၼဵၵ်းတဵၵ်းတဵင်’’ ၼႆသေ ၼပႄၼ် လွင်ႈၵၢင်ၸႂ် လိူတ်ႈတႆး ဢၼ်ႁၵ်ႉ တၢင်းလွတ်ႈလႅဝ်း ဢၼ်မဵၼ်ၶႅဝ်း လွင်ႈတဵၵ်းတဵင်ၼၼ်ႉယူႇ။
မိူဝ်ႈ AD 753 ၼၼ်ႉ ႁူဝ်သိုၵ်းလူင်ၶႄႇ လီမီ Li Mi ဢွၼ်ဢဝ် တပ်ႉသိုၵ်းၶႄႇ သႅၼ်ၼိုင်ႈသေ တေမႃး သင်ႇသွၼ် တႆးလၢၼ်ႉၸဝ်ႈၼႆလႄႈ ၶီႇသိုၵ်းမႃး တႃႈလီယူႇ ။ လိူတ်ႈတႆး သိုၵ်းလၢၼ်ႉၸဝ်ႈၵေႃႈ တေႃႈဢမ်ႇၵူဝ်ဢမ်ႇႁႄ ႁႃဢဝ် တီႈယူႇလီ၊ လိူၵ်ႈဢဝ် တီႈယမ်၊ ၵမ်ဢဝ်တီႈၵိၼ်း၊ လိၼ်းဢဝ်တီႈၸႂ်ႈ ဢမ်ႇတႅၵ်ႇဢမ်ႇယၢႆႈ ဢမ်ႇပၢႆႈဢမ်ႇႁူၼ် ထွမ်ႇသူပ်းဢဝ်ၵႂၢမ်းၵၼ် ၵႅတ်ႇၶႄႇမိူင်းလၢၼ်ႉၸဝ်ႈ၊ ၽၼ်းတႅင်း ပိုတ်းယိုဝ်းၶိုၼ်း တႄႉတႄႉဝႃႈဝႃႈလႄႈ တပ်ႉသိုၵ်းၶႄႇသႅၼ်ၼိုင်ႈၼၼ်ႉ ပုတ်းပင်းၵႂႃႇတႄႉတႄႉဝႃႈဝႃႈယဝ်ႉ။ ၼႂ်းပိုၼ်း The Shans ဢၼ် W.W Cochrane တႅမ်ႈဝႆႉၼၼ်ႉ ၼႂ်းၵႃႈ သိုၵ်းၶႄႇ 100 ၵေႃႉၼၼ်ႉ လႆႈတၢႆၵႂႃႇ 90 ၵေႃႉၼႆယဝ်ႉ။ သိုၵ်းၶႄႇတၢႆၵႂႃႇ ဢမ်ႇတႅမ်ႇသွင်လၢၼ်ႉၼႆ (Shan at Home ၼႃႈလိၵ်ႈ 28) တႅမ်ႉပဵၼ်ပိုၼ်ႈဝႆႉ ။ ပူႇမွၼ်ႇၼၢႆးယႃႈ တႆးႁဝ်းမိူင်းလၢၼ်ႉၸဝ်ႈၼႆႉ ၵတ်ႉၶႅၼ်ႇႁၵ်ႉဝၢၼ်ႈႁၵ်ႉမိူင်းတႄႉတႄႉ။ ႁတ်းႁၢၼ်ၵတ်ႉငၢၼ်တႄႉတႄႉ။ ဝူၼ်ႉတူၺ်းလူး ၵူၼ်းမိူဝ်ႈၵွၼ်ႇတိုၵ်းၵၼ်ဢၼ်ဝႃႈၼၼ်ႉ ဢမ်ႇၸႂ်ႈလႄႈဝႃႈ မႅပ်ႉယုမ်းမႅပ်ႉယွမ်ႇသေ ယူႇၵႆၵႆ ယိုဝ်းၵၼ်ဢမ်ႇၸႂ်ႈ။ တိုၼ်းလႆႈ လႅင်ႈဢူၵ်းလႅင်ႈၼႃႈ ဢဝ်ႁွၵ်ႇဢဝ်လၢပ်ႇ ၽၼ်းတႅင်းၵၼ်မႃးယဝ်ႉ။ ၽွင်းပွႆးတိုၵ်း ဢၼ်သိုၵ်းၶႄႇၶဝ် တၢႆၼမ်တၢၼ်ႇၼၼ်ႉ လိူတ်ႈတႆးႁဝ်းၵေႃႈ တေယွမ်ႉသီပိုၼ်ႈလႅင်ႁဝ်းၵႂႃႇ တၢၼ်ႇႁိုဝ်ၼႆ ဝူၼ်ႉပွင်ႇၸႂ်ဢဝ်တႃႉ။ ပူႇမွၼ်ႇႁဝ်းၶဝ်ၼႆႉ ဢမ်ႇတွၼ်ႉႁွၼ်ႇၶီႈၶုၺ်ႈမႃး။ ပၢၼ်ႁဝ်းႁႃးၵေႃႈ တိုၼ်းယႃႇပေယွမ်းၼမ်ႉၸႂ်လႃးလႃး။ လႅတ်ႇဢၼ်ၼိူဝ်ႁူဝ်တႆး တၵ်းတေၶိုၼ်းႁိူဝ်ႈလႅင်ႈယူႇဝၼ်းၼိုင်ႈ။
မိူဝ်ႈ AD 674 ၼၼ်ႉ ၶုၼ်တွင်ၶမ်း (မိူင်းမၢဝ်း) လႆႈပဵၼ် လုၵ်ႈၶူၺ် ၶုၼ်လူၽူင်းသေ မႃးတႄႇတင်ႈ မိူင်းတိုင်းၶေႃ (မိူင်းမၢဝ်း)ယဝ်ႉ။ ပၢၼ်ၸဝ်ႈၶုၼ်လူၽူင်းၼၼ်ႉ မၼ်းၸဝ်ႈၵပ်းသိုပ်ႇလႆႈ တီႉပႅတ်ႉသေ ဢေႃးၸႃႇမၼ်းၸဝ်ႈ ႁူမ်ႇငမ်းထိုင် မိူင်းပိဝ်ႇ (ယၢမ်းလဵဝ်မိူင်းမၢၼ်ႈပွတ်းၵၢင်)ယူႇ။ လုၵ်ႈၸၢႆးမၼ်းၸဝ်ႈ ၽူင်းၵႅဝ်ႈယီႈၼႆႉ မိူဝ်ႈ AD 763 တႄႇတင်ႈဝဵင်း တပ်ႉသိုၵ်းၶေျႇတူင်ႈ (Che Tung)ယဝ်ႉ။ ၵူၺ်းၵႃႈ ၽူင်းၵႅဝ်ႈယီႈ ၼွၼ်းၽေးၸဝ်ႉသေ ပေႃႈမၼ်း ၶုၼ်လူၽူင်းလႄႈ ၶုၼ်လူၽူင်းလႆႈဢဝ် လၢၼ်ၸၢႆးမၼ်း ယီႈမုၼ်သုင် (လုၵ်ႈၸၢႆးၽူင်းၵႅဝ်ႈယီႈ) ၶိုၼ်ႈပဵၼ်ၵႅမ်မိူင်းဝႆႉယဝ်ႉ။ ၸဝ်ႈၶုၼ်လူၽူင်း ၼွၼ်းၽေးၵႂႃႇ မိူဝ်ႈ AD 778 လႄႈ လၢၼ်ၸၢႆးမၼ်းယီႈမုၼ်သုင် ၶိုၼ်ႈပုတ်ႈႁၢင်ႈႁေႃလၢၼ်ႉၸဝ်ႈယဝ်ႉ။
ယီႈမုၼ်သုင် Yi Mon Son AD 778-808 မႄးထတ်း
ၸဝ်ႈၶုၼ်ယီႈမုၼ်သုင်ၼႆႉ မိူဝ်ႈၸဝ်ႉ ၶႄႇလႄႈတိပႅတ်ႉၶဝ် ထၢင်ႇလဵၵ်ႉမၼ်းတႄႉတႄႉ။ မၼ်းၸဝ်ႈ ၵပ်းသိုပ်ႇ ႁူမ်ႈႁႅင်းတိပႅတ်ႉသေ မိူဝ်ႈ AD 779 ဢဝ်ဢဵၼ်ႁႅင်း 200000 ၽုၺ်ႇၼႃႈသိုၵ်း သၢမ်ငႃး တိုၵ်းၶႄႇ ဢၢၼ်းဢဝ် ဢွင်ႈတီႈသျူႉ (Shuh) ၶႂၢၵ်ႈပဵၼ် လႅၼ်လိၼ်လၢၼ်ႉၸဝ်ႈယဝ်ႉ။ ပွႆးတိုၵ်းၼၼ်ႉ ၶႄႇၶဝ် တူၵ်းသုမ်း ၼမ်တႄႉတႄႉ။ ၽိူဝ်ႇပႄႉသိုၵ်းၶႄႇမႃး တိပႅတ်ႉ သမ်ႉၵူတ်ႉတေႃႇမၼ်းၸဝ်ႈလႄႈ ၶူဝ်းလဵင်းဢၼ်သိမ်းလႆႈၼႃႈသိုၵ်း ၼၼ်ႉ တိပႅတ်ႉၶဝ် တေႃႉဢဝ်ၵႂႃႇသဵင်ႈသေဢမ်ႇၵႃး ၶွၼ်ႇၼႃႈလိၼ်သိုၵ်းၵေႃႈ တိပႅတ်ႉၶဝ် ၵဵပ်းဢဝ်ယဝ်ႉ။ လိူဝ်သေၼၼ်ႉ ၸဝ်ႈဝွင်ႉၶႄႇ တေႉသူင်း (Tesung) ဢဝ်သိုၵ်းၽိသဵတ်ႇ မႃးတိုၵ်းလၢၼ်ႉၸဝ်ႈၵေႃႈ တိပႅတ်ႉဢမ်ႇမႃးၸွႆႈသင်။ ယွၼ်ႉၼၼ် သိုၵ်းလၢၼ်ႉၸဝ်ႈၶဝ် လႆႈလူႉသုမ်းတင်းၼမ်သေ သိုၵ်းၶႄႇၵေႃႈ ၶိုၼ်းတိုၵ်းပႄႉ လိၼ်ၶဝ်ၶိုၼ်းယဝ်ႉ။ လိူဝ်ၼၼ်ႉ သိုၵ်းလၢၼ်ႉၸဝ်ႈ လႆႈပႂ်ႉၵႅတ်ႇၶပႄၼ် ၼႃႈလိၼ်တီႉပႅတ်ႉသေ ဢမ်ႇၵႃး ၶဝ်သမ်ႉၵွႆမႃး ၵဵပ်းၶွၼ်ႇၼႂ်းၼႃႈလိၼ်လၢၼ်ႉၸဝ်ႈလႄႈ ယီႈမုၼ်သုင် ဢိမ်ႇမိူဝ်ႇလွင်ႈၵပ်းသိုပ်ႇ ႁဵတ်းၵေႃႉ တီႉပႅတ်ႉမႃးယူႇ။ ပေႃးတေ ႁူမ်မိုုဝ်းႈၶႄႇၵေႃႈ လိၵ်ႈသဝ်ႁိၼ်ပႅင်ႈမိူင်း ဢၼ်ၸဝ်ႈပူႇ ၶုၼ်လူၽူင်းတွၵ်ႇမၼ်ႈဝႆႉၵေႃႈ သမ်ႉမီးလႄႈ ဝူၼ်ႉၵႂင်ဝႆႉယူႇတႄႉယဝ်ႉ။ ၵူၺ်းၵႃႈ ၵမ်းလိုၼ်းမႃး ၼင်ႇႁိုဝ် မိူင်းလၢၼ်ႉၸဝ်ႈ တေသိုပ်ႇယိုၼ်းႁိုင် ၶိူဝ်းတႆး တေလႆႈလီၵႂႃႇၶၢဝ်းၼႃႈၼၼ်ႉ ယီႈမုၼ်သုင် ၸင်ႇၶိုၼ်းၵပ်းသိုပ်ႇၶႄႇသေ ၵိုတ်းသိုၵ်းႁူမ်ႈမိုဝ်းၵၼ်ယဝ်ႉ။
ထုၵ်ႇႁွမ်းၵေႃႈႁွမ်း ထုၵ်ႇတိုၵ်းၵေႃႈတိုၵ်း မႄးထတ်း
ၸဝ်ႈၶုၼ်ယီႈမုၼ်သုင်ၼႆႉ ဢဝ်ၸွမ်းသၢႆငၢႆ ဢၼ်ၵိုင်ႇလီႁဵတ်းၼၼ်ႉသေ ၸင်ႇၶိုၼ်းႁွမ်းၶႄႇ တိုၵ်းတီႉပႅတ်ႉၶဝ် မိူဝ်ႈ AD 794 ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ မၼ်းၸဝ်ႈ တိုၵ်းသိမ်းလႆႈ ဝဵင်းတီႉပႅတ်ႉ (16) ဝဵင်းယဝ်ႉ။ သိုၵ်းၶႄႇၶဝ်ၵေႃႈ ၶဝ်ႈတိုၵ်းၽၢႆႇႁွင်ႇလႄႈ ၽၢႆႇဢွၵ်ႇတီႉပႅတ်ႉ ယီႈမုၼ်သုင်သမ်ႉ ၶဝ်ႈတိုၵ်းၽၢႆႇတူၵ်းလႄႈ တီႉပႅတ်ႉၶဝ် လူႉသုမ်း ဢဵၼ်ႁႅင်းယူပ်ႈယွမ်းၵႂႃႇတႄႉယဝ်ႉ။ ဝၢႆးပွႆးတိုၵ်းယဝ်ႉ ၵူၼ်းတႆးၼႂ်းမိူင်းလၢၼ်ႉၸဝ်ႈ ၵမ်ႈၽွင်ႈ ၸိူဝ်းဢမ်ႇၶႂ်ႈႁူမ်ႈႁွမ်းၶႄႇၼၼ်ႉ ၶႂ်ႈသၢၼ်ၶတ်း ၸဝ်ႈၶုၼ်ယီႈမုၼ်သုင်ယဝ်ႉ။ လွင်ႈဢၼ် ၼႂ်းႁဝ်းတေႃႇၼႂ်းႁဝ်း တႅၵ်ႇၵၼ်ၼၼ်ႉ ပဵၼ်ဢၼ်လမ်ႇလွင်ႈလိူဝ်သေ ပိူၼ်ႈမႃးယႃႉႁဝ်းလႄႈ ယီႈမုၼ်သုင် လႆႈၶိုၼ်းမႄးၵႄႈလိတ်ႈ ပျသၼႃႇၽႆးတၢင်းၼႂ်းၼႆႉတႄႉတႄႉဝႃႈဝႃႈယဝ်ႉ။ မၼ်းၸဝ်ႈ သုၼ်းတုမ်ၶိူဝ်းတႆး ၽႅဝ်ထိုင် သႅၼ်ဝီၵွၼ်ႇယဝ်ႉ။ တီပႅတ်ႉၶဝ်ၵေႃႈ ၶိုၼ်းၽုၺ်ႇၼႃႈသိုၵ်းတေႃႇ လၢၼ်ႉၸဝ်ႈသေ ပဵၼ်သိုၵ်းၵၼ်ဝႆႉယူႇ သွင်ပီ။ ၵူၺ်းၵႃႈ မိူဝ်ႈ AD 802 ၼၼ်ႉ ယီႈမုၼ်သုင် ဢိၵ်ႇသိုၵ်းလၢၼ်ႉၸဝ်ႈ ၶဝ်ႈတိုၵ်း မိူင်းတီပႅတ်ႉ ယႃႉလႅဝ်ပႅတ်ႈ တပ်ႉသိုၵ်းတီပႅတ်ႉ (150) တပ်ႉ၊ ၽၼ်ႈလႆႈၵွၵ်းႁူဝ်တိပႅတ်ႉ (10000)ၵေႃႉ၊ ၺွပ်းလႆႈ ႁၢႆးသိုၵ်း (ၶႃႈသိုၵ်း) 15000 ၵေႃႉယဝ်ႉ။ သိုၵ်းၶႄႇၶဝ်သမ်ႉ တီႉၺွပ်းလႆႈ ၶႃႈသိုၵ်း တီႉပႅတ်ႉ (20000) ၵေႃႉယဝ်ႉ။ တႄႇဢဝ်ၼၼ်ႉ တီႉပႅတ်ႉၶဝ်ၵေႃႈ ဢဵၼ်ႁႅင်း ဢူၼ်ႈၵႂႃႇသေ ဢမ်ႇၸၢင်ႈႁဵတ်းၶဵၼ်တေႃႇ လၢၼ်ႉၸဝ်ႈယဝ်ႉ။ တီႈပွႆးတိုၵ်းၼၼ်ႉ သိုၵ်းလၢၼ်ႉၸဝ်ႈ ၶဝ်ႈသိမ်းလႆႈ ဝဵင်းတီႈယမ်တီႉပႅတ်ႉတင်းၼမ်လႄႈ ၸဝ်ႈဝွင်ႉၶႄႇ ယွင်ႈယေႃး ယီႈမုၼ်သုင်တႄႉတႄႉ။ လွင်ႈဢၼ် တူႇရၵီႇ ၵႆႉမႃးယႃႉၵဝ်းၶႄႇၼၼ်ႉၵေႃႈ ယီႈမုၼ်သုင် လႆႈၵႂႃႇၸွႆႈၽဵဝ်ႈပၼ်ၵွၼ်ႇယဝ်ႉ။ တေလႆႈဝႃႈ ၸဝ်ႈၶုၼ်ယီႈမုၼ်သုင်ၼႆႉ မေႃတူၺ်းသၢႆငၢႆ ႁိမ်းႁွမ်းသေ လဵၼ်ႈၵၢၼ်ဝၢၼ်ႈမိူင်းၵႂႃႇၼႆယူႇ။ ၵၢၼ်ဝၢၼ်ႈမိူင်းဢၼ်ဝႃႈၼႆႉ ဝႆႉပိူင်တၢႆ ဢမ်ႇလႆႈ၊ ၵိုင်ႇလီလႅၵ်ႈလၢႆႈၵေႃႈ တၵ်းတေလႆႈတူၺ်း သၢႆငၢႆမၼ်းသေ လႅၵ်ႈလၢႆႈယူႇ။ ၵူၺ်းၵႃႈ ယိူင်းဢၢၼ်း တႃႇႁႂ်ႈၸိူဝ်ႉၶိူဝ်းဝၢၼ်ႈမိူင်းၶိုၼ်ႈယႂ်ႇ တိူဝ်းတွၼ်း မီးၽွၼ်းလီၼၼ်ႉတႄႉ တိုၼ်းဢမ်ႇၸၢင်ႈလႅၵ်ႈ။
ၶုၼ်ၽူင်းယူႉ မႄးထတ်း
ဝၢႆးၸဝ်ႈၶုၼ်ယီႈမုၼ်သုင်ယဝ်ႉ AD 808-824 ၼၼ်ႉ ၸဝ်ႈသုင်ၶိူဝ်းၶုၼ်၊ ၸဝ်ႈၶုၼ်လၢဝ်သႅင်၊ ၸဝ်ႈၶုၼ်လီၶဝ် သိုပ်ႇပုတ်ႈႁၢင်ႈႁေႃ လၢၼ်ႉၸဝ်ႈၵႂႃႇသေ ဢမ်ႇမီးလွင်ႈတုမ်ႉတိူဝ်ႉ ၶႄႇလႄႈတီႉပႅတ်ႉ။ ဝၢႆးၼၼ်ႉ ၸင်ႇထိုင်မႃးပၢၼ် ၶုၼ်ၽူင်းယူႉယူႇ။ ဝၢႆးယီႈမုၼ်သုင်ၼွၼ်း ၽေး ၵႂႃႇယဝ်ႉ လၢၼ်ႉၸဝ်ႈလႄႈ ၶႄႇၼႆႉ လွင်ႈၵပ်းသိုပ်ႇၶဝ် ၸုတ်ႈယွမ်းတေႃႇၵၼ်ၶိုၼ်းယူႇ။ ၶႄႇလႄႈတီႉပႅတ်ႉၵေႃႈ ဢမ်ႇပေႃးၶႂ်ႈၼပ်ႉယမ် ၶုၼ်ၽူင်းယူႉ။ ၵွပ်ႈၼၼ် ၶုၼ်ၽူင်းယူႉၸင်ႈဝႆႉၸႂ် ၼပႄၼ် တၢင်းၵတ်ႉလိူတ်ႈတႆးလႄႈ မိူဝ်ႈ AD 829 ၼၼ်ႉ ၸႂ်ႉႁႂ်ႈႁူဝ်သိုၵ်းလူင် ဢၼ်ပဵၼ်လၢၼ်ၸၢႆးမၼ်း လူင်တူင်ႈ Lung Tung (ႁွင်ႉ) သုၺ်းလူင် ၵႂႃႇသိမ်းဢဝ် ဝဵင်းၶျိၼ်ႇတူႇ (Chen Tu) ၺွပ်းဢဝ် ၵူၼ်းမေႃမိုဝ်းပၢႆးမွၼ်းၶဝ်သေ ၶိုၼ်းပွၵ်းမႃး ပွတ်းၸၢၼ်းယဝ်ႉ။ လွင်ႈဝႃႈ လိူတ်ႈတႆးၼႆႉ မၼ်းတိုၼ်းလႅင်မႃး လုၵ်ႈသိုပ်ႇလၢၼ် ပၢၼ်သိုပ်ႇပၢၼ်ၼႆ ထၢင်ႇၸႅင်ႈယူႇ။
ၼွင်လူင်ဢေႁႆႈ၊ ထုင်ႉတီႈတႆးပူၵ်းတင်ႈႁေႃ လၢၼ်ႉၸဝ်ႈ ပၢၼ်ၸဝ်ႈၶုၼ်ၽူင်းယူႉၼႆႉ မၼ်းၸဝ်ႈ ၶႂၢၵ်ႈၼႃႈတီႈ မႃးၽၢႆႇၸၢၼ်းသေ ႁွတ်ႈထိုင် မိူင်းပိဝ်ႇ မီႉၼေႃး မီႉၶႅျၼ်း၊ ႁရိပုၼ်ႇၸ (မိူင်းထႆးပွတ်းႁွင်ႇ)၊ ၵမ်ႇပေႃးတီးယႃး ဢိၵ်ႇပႃး သိုၵ်းမၼ်းၸဝ်ႈ ႁွတ်ႈထိုင် ၵႂၢင်းတူင်ႈ၊ ၵႂၢင်းၸီႈပုၼ်ႉၵွၼ်ႇယဝ်ႉ။ AD 859 ၶုၼ်ၽူင်းယူႉ ၼွၼ်းၽေးၵႂႃႇသေ လၢၼ်ၸၢႆးမၼ်း ႁူဝ်သိုၵ်း သုၺ်းလူင် ၶိုၼ်ႈပဵၼ်ၶုၼ်ယဝ်ႉ။ ၸဝ်ႈသုၺ်းလူင်ၼႆႉ ၸဵမ်မိူဝ်ႈပဵၼ်ႁူဝ်သိုၵ်းၼၼ်ႉ မီးလွင်ႈတူဝ်ထူပ်း သိုၵ်းဝႆႉယဝ်ႉလႄႈ မၼ်းသိုပ်ႇၶွတ်ႇၽၼ်ႈလႆႈ ႁႅင်းသိုၵ်းလၢၼ်ႉၸဝ်ႈလီငၢမ်းယူႇ။
တၢင်းႁတ်းႁၢၼ် သိုၵ်းလၢၼ်ႉၸဝ်ႈ မႄးထတ်း
မိူဝ်ႈ AD 861-863 ပၢၼ်သုၺ်းလူင် ဢွၼ်ႁူဝ်သိုၵ်းလၢၼ်ႉၸဝ်ႈၼၼ်ႉ ၽူႈတႅမ်ႈလိၵ်ႈၽၢၼ်ႇၶျဵဝ်ႈ Fan Cho လႆႈႁၼ်သေ တႅမ်ႈမၢႆပိုၼ်းဝႆႉၼင်ႇၼႆယူႇ။ ‘‘မိူဝ်ႈသိုၵ်းလၢၼ်ႉၸဝ်ႈ ၶဝ်ႈတိုၵ်း ဝဵင်းႁၼွႆး (Hanoi) ၼၼ်ႉ ၶဝ်ၸိူဝ်းၼႆႉ ႁတ်းႁၢၼ်တႄႉတႄႉ။ လွၵ်းလၢႆးတိုၵ်းသိုၵ်းၵေႃႈ ၵတ်ႉၶႅၼ်ႇလႅၼ်ႇၽၢႆတႄႉတႄႉ။ ႁတ်းႁၢၼ်သေ တိုၼ်းဢမ်ႇၵူဝ်တၢႆ။ မၢႆမီႈသိုၵ်းၶဝ်ၵေႃႈ ယႂ်ႇတႄႉ။ ၽွင်းၶိုၼ်ႈသိုၵ်းၼၼ်ႉ ၸႂ်ၵူဝ်ၸႂ်ၶီႈယၢၼ်ႈဢမ်ႇလႆႈႁၼ်။ ၵေႃႉၵူဝ်သေ ႁူၼ်လင်ၼၼ်ႉ လႆႈၺႃးႁူဝ်သိုၵ်းၶဝ် ၽၼ်းတၢႆပႅတ်ႈယဝ်ႉ၊ ၵွပ်ႈၼၼ် သိုၵ်းလၢၼ်ႉၸဝ်ႈၶဝ် သိမ်းဢဝ် လႆႈ မိူင်းႁၼွႆးၼႆယဝ်ႉ’’။
AD 870 တႃႇတေၶိုၼ်းတိုၵ်းဢဝ် မိူင်းၸူႈမိူဝ်ႈၵွၼ်ႇၼႆသေ သိုၵ်းလၢၼ်ႉၸဝ်ႈ ၶိုၼ်းၶဝ်ႈသိမ်းဢဝ် မိူင်းၶျိၼ်ႇတူႇထႅင်ႈယဝ်ႉ။ ၵွပ်ႈၼၼ် ၶႄႇၸင်ႇၶိုၼ်းၵႂႃႇ ႁွမ်းမိုဝ်ႈ တီႉပႅတ်ႉသေ AD 875 ၶိုၼ်းသိမ်းလႆႈ ဝဵင်းၶျႅၼ်ႇတူႇလႄႈ သိုၵ်းတႆးလႆႈယွမ်းၵၢၼ်ႉၵႂႃႇယဝ်ႉ။ AD 877 ၶႄႇလႄႈတႆး ႁဵတ်းလွင်ႈငမ်းယဵၼ်ၵၼ်သေ ၵိုတ်းသိုၵ်းၵႂႃႇယဝ်ႉ။ ဝၢႆးသေ သုၺ်းလူင်ၼွၼ်းၽေးၵႂႃႇ မိူဝ်ႈ AD 877 လုၵ်ႈၸၢႆးမၼ်း ၸဝ်ႈလူင်သုၼ်ႇ သိုပ်ႇပုတ်ႈႁၢင်ႈႁေႃယဝ်ႉ။ ပၢၼ်မၼ်းၸဝ်ႈၼႆႉ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ ၵူၼ်းၶိူဝ်းတႆး လၢၼ်ႉၸဝ်ႈ ႁိူဝ်ႉမွႆႈသိုၵ်းၼႃႇယဝ်ႉလႄႈ မၼ်းၸဝ်ႈ ဢမ်ႇၵေႃႇၵၢၼ် သိုၵ်းသေ ၶတ်းၸႂ်ယူႇသဝ်းၵႂႃႇ ႁႂ်ႈထုၵ်ႇမေႃ တၢင်ႇမိူင်းယဝ်ႉ။ ၶႄႇၵေႃႈ ႁူႉဝႃႈ ႁဵတ်းသိုၵ်းတေႃႇတႆးၼႆႉ ႁိူဝ်ႉၸႂ်ၼႃႇၼႆသေ မိူဝ်ႈ AD 884 ၼၼ်ႉ ၸဝ်ႈဝွင်ႉၶႄႇ ဢဝ်လုၵ်ႈယိင်းမၼ်းၸဝ်ႈၼိုင်ႈ မႃးၼွပ်ႇပၼ် ၸဝ်ႈလူင်သုၼ်ႇယဝ်ႉ။ သၢႆသိုပ်ႇၶိူဝ်းၶုၼ်‘‘မိူင်း’’ Mong Dynasty မႃး သုတ်းသဵင်ႈ တမ်ႈတီႈ ၸဝ်ႈသုၼ်ႇၾ (AD 897-902)သေ သၢႆသိုပ်ႇၶိူဝ်းၶုၼ်‘‘ထၢဝ်ႉ’’ Twan Dynasty ၶိုၼ်းသိုပ်ႇပုတ်ႈၵႂႃႇ တေႃႇထိုင် 1253 ယဝ်ႉ။ သၢႆသိုပ်ႇၶိူဝ်းၶုၼ်‘‘ထၢဝ်ႉ’’ၼႆႉ ၼႂ်းပိုၼ်းမၢၼ်ႈၶဝ် တႅမ်ႈဝႆႉဝႃႈ ဢူးတီႇပႂႃးၼႆၼၼ်ႉသေ ဢမ်ႇၽုၺ်ႇၼႃႈသိုၵ်းတေႃႇၶႄႇ ယူႇသဝ်းၵတ်းယဵၼ်သေ သၢၵ်ႈၶွၼ်ႇၶႄႇၵႂႃႇယဝ်ႉ။ ၵူၺ်းၵႃႈ မိူဝ်ႈဢေႇတီႇ 1253 ၼၼ်ႉ သိုၵ်းမုၼ်ႇၵူဝ်း ၵူႇပလၢႆႇၶၢၼ်ႇ ၶဝ်ႈတိုၵ်းမိူင်းလၢၼ်ႉၸဝ်ႈလႄႈ မိူင်းလၢၼ်ႉၸဝ်ႈ ၶွတ်ႇယွတ်ႈသုတ်းၵႂႃႇ တီႈၼၼ်ႈယဝ်ႉ။ မိူင်းလၢၼ်ႉၸဝ်ႈၼႆႉ တႄႇတင်ႈမိူဝ်ႈ AD 649-1253 သေ မၼ်ႈၵိုမ်းယိုၼ်းႁိုင်မႃးလႆႈ 604 ပီယူႇ။ တႃႇတေလႆႈမၼ်ႈၵိုမ်းယိုၼ်းႁိုင်ၼင်ႇၼႆၼႆႉ လႆႈဢဝ်လိူတ်ႈတႆးႁၢၼ် လိူတ်ႈတႆးငၢၼ် သိူဝ်ႇၼင်ႇလိၼ်မိူင်းမႃးၼႆၵေႃႈ တေႃႈဢမ်ႇၽိတ်း။ ၶိူဝ်းတႆးပၢၼ်လၢၼ်ႉၸဝ်ႈၼႆႉ လႆႈဝႃႈ ၶဝ်ၶွတ်ႇၽၼ်ႈၵၼ် ႁၢမ်ဢဝ် ပုၼ်ႈၽွၼ်းပိုၼ်းသေ တႅမ်ႈၼပႄိုၼ်းႁၢင်ႈလီတႆး ဢၼ်ၵိုၵ်းၵမ်ႇၽႃႇၵႂႃႇသေ ဢဝ်ပိုၼ်းမၼ်ႈၵႅၼ်ႇ ၸီႉသင်ႇဝႆႉပၼ်လုၵ်ႈလၢၼ် တေႃႇထိုင် ပၢၼ်ႁဝ်းၼႆႉယူႇ။
တႃႈလီ ၼွင်ဢေႁႆႈ၊ တီႈတႆး ပူၵ်းတင်ႈႁၢင်ႈႁေႃ လၢၼ်ႉၸဝ်ႈ မႄးထတ်း
ဝၢႆးသေ မိူင်းလၢၼ်ႉၸဝ်ႈ တႅၵ်ႇယၢႆႈၵႂႃႇယဝ်ႉ ၸိူဝ်ႉၶိူဝ်းတႆး ၸင်ႇလုၵ်ႉတီႈ မိူင်းလၢၼ်ႉၸဝ်ႈသေ ၸႅၵ်ႇၽလႄူင်းမႃး ၽၢႆႇၸၢၼ်းၵုၼ်ဢေးသျႃး ၸိူင်ႉၼင်ႇဝီးၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ ၶိူဝ်းတႆးႁဝ်း တိုၼ်းၶၢႆႉမႃးယူႇဝႆႉ ထႃႈၸဵမ်ၸဝ်ႉလႄႈ ၵူၼ်းမိူင်းလၢၼ်ႉၸဝ်ႈၵေႃႈ သိုပ်ႇလူင်းမႃးၸွမ်းသေ သိုပ်ႇတင်ႈပဵၼ် မိူင်းႁင်းၶေႃၽႂ်မၼ်းဝႆႉယူႇ။ မိူင်းလၢၼ်ႉၸဝ်ႈတႄႉ ဝၢႆးသေ ၶႄႇၶဝ် ၶိုၼ်းလုၵ်ႉၽိုၼ်ႉလႆႈ မုၼ်ႇၵူဝ်းယဝ်ႉၼၼ်ႉ ပႃးၵႂႃႇၼႂ်းမိူင်းၶႄႇယဝ်ႉ။ ၶိူဝ်းတႆး မိူင်းတႆး ဢၼ်ၸွတ်ႇၽႄႈမႃး ၼႂ်းၵုၼ်ဢေးသျႃးၼႆႉ လႆႈဝႃႈ ႁဝ်းလုၵ်ႉတီႈ မိူင်းလၢၼ်ႉၸဝ်ႈ ၶိူဝ်းလဵဝ်မႃးသေ မႃးတင်ႈပဵၼ် မိူင်းၵူၺ်းၼႆ ပွင်ႇၸႂ်သေၵမ်း။ သၢႆသိုပ်ႇၶိူဝ်းၶုၼ် ႁေႃသႅင်လၢၼ်ႉၸဝ်ႈ ဢၼ်မႃးတင်ႈမိူင်းဝႆႉၼၼ်ႉ ပေႃးမႃးၼပ်ႉတူၺ်းၸိုင် -
(1) AD 729 ပီလၢဝ်ၶုၼ် တႄႇတင်ႈ မိူင်းတိင် (ႁွင်ႉ) ၼႃးၼွႆႉဢွႆႈၼူႉ မီးၼႂ်းဝႅတ်ႉၼၢမ်းသေ ယၢမ်းလဵဝ် ႁွင်ႉ ‘‘တဵင်ႇမဵင်ႇၾူး’’။
(2) 8 Century AD မိူဝ်ႈပႅတ်ႇပၢၵ်ႇပီမိူင်းဢေႇတီႇၼၼ်ႉ ၶုၼ်လူၽူင်း တႄႇတင်ႈ လူင်ၽရႃႉပၢင်း။
(3) AD 773 တၢဝ်ႉၵမ်ႇၽွင်း တႄႇတင်ႈ မိူင်းၵဵင်းသႅၼ်။
(4) ၶုၼ်ၾႃႉရမ်း ၽွင်းငမ်းမိူင်းသႄ။
(5) ၶျၢတ်ႉၶျွင်း တင်ႈမိူင်းၵဵင်းၶႂၢင်။
(6) ၶျူးသွင်း တင်ႈမိူင်း သိပ်းသွင်ၸဝ်ႈတႆး။
(7) ၶွမ် (ႁွင်ႉ) ၶရွမ် တင်ႈမိူင်းၶမွၼ် (ယၢမ်းလဵဝ် မီးလႅၼ်လိၼ်လဝ်းလႄႈ ၶမဵၼ်)
(8) ဢိၼ်း တႄႇတင်ႈ ဢယုတ်ႉထယ။
(9) လူၵ်ႉၵူမ်း တႄႇတင်ႈ ပႃႇၵိူဝ် (ပၵူဝ်း)။
(10) ၶုၼ်တိုင်းၶမ်း (လုၵ်ႈၶူၺ်ၶုၼ်လူၽူင်း) တႄႇတင်ႈ မိူင်းတိုင်းၶေႃ။
(11) AD 1227 ၸဝ်ႈသိူဝ်ၵၢႆႇၾႃႉ (မိူင်းမၢဝ်း) တႄႇတင်ႈ မိူင်းဢသမ်ႇ၊ ပေႃးတူၺ်းၼင်ႇၼႆ သၢႆႁိူဝ်ငိူၼ်ႈတႆးႁဝ်း ဢၼ်လႆႈမႃးသဝ်း ၼမ်ႉတီႈၵိၼ် လိၼ်တီႈယူႇ ဢူႇတီႈၼွၼ်း ၵွၼ်းၼႃႈတီႈ ပႅၵ်ႇပိူင်ႈၵၼ်ၵႂႃႇ ဢိတ်းဢီႈသေ ၵႂႃႇႁိၵ်ႈၸိုဝ်ႈဝႃႈ တႆးထႆး၊ တႆးလၢဝ်း၊ တႆးယူၼ်း၊ တႆးၶိုၼ်၊ တႆးလိုဝ်ႉ၊ တႆးလႅမ်း၊ တႆးမၢဝ်း၊ တႆးၼိူဝ်၊ တႆးလမ်၊ တႆးလႅင်၊ တႆးၶၢဝ်၊ တႆးၶမ်ႈတီႈ တႆးၼၼ်ႉ တႆးၼႆႉ ၸိူဝ်းၼၼ်ႉ လႆႈဝႃႈ ငိူၼ်ႈမၼ်း ငဝ်ႈမၼ်း ပဵၼ်ဢၼ်လဵဝ်ၵူၺ်း။ ၸိူဝ်းႁဝ်းပဵၼ် လုၵ်ႈလၢၼ် လိူတ်ႈတႆးႁတ်းႁၢၼ် လၢၼ်ႉၸဝ်ႈတင်းသဵင်ႈၵူၺ်း။
ၸဵမ်မိူဝ်ႈပၢၼ် လၢၼ်ႉၸဝ်ႈၼၼ်ႉ တႆးပေႃးမႃးၽႄႈတိူၼ်းယူႇသဝ်းဝႆႉ ၸွမ်းသၢပ်ႇၼမ်ႉမၢဝ်းဝႆႉယူႇ။ ယွၼ်ႉဝႃႈ ၶုၼ်လူၽူင်း (ၸဝ်ႈႁေႃသႅင်လၢၼ်ႉၸဝ်ႈ)ၼၼ်ႉ လုၵ်ႈၶူၺ်မၼ်းၸဝ်ႈ ပဵၼ်ၶုၼ်တိုင်းၶမ်း မႃးတႄႇတင်ႈ မိူင်းတိုင်းၶေႃ (ထုင်ႉမၢဝ်း)ၼၼ်ႉသေ ပဵၼ်ဝၢၼ်ႈမိူင်း ၵူၼ်းၵိုၼ်းဝႆႉယူႇ။ ပၢၼ်တိုင်းၶေႃ ႁိုင်ယိုၼ်း AD 764-952 သေ ၶုၼ်ၽွင်းငမ်း တၼ်းမီးသၢမ်ၸဝ်ႈ ၶုၼ်တိုင်းၶမ်း၊ ၶုၼ်လူး၊ ၶုၼ်လၢႆးၼႆၵူၺ်း။ ဝၢႆးၼၼ်ႉ ယွၼ်ႉဢမ်ႇမီးသၢႆသိုပ်ႇၶိူဝ်းၶုၼ်လႄႈ ၽွင်းမိူင်း(ဢမၢတ်ႈ)ၶဝ် ပၼ်ႇပုတ်ႈၵၼ် ၵုမ်းထိင်းဝၢၼ်ႈမိူင်းသၢမ်ပီ။ ဝၢႆးၼၼ်ႉ ၸင်ႈၵႂႃႇႁႃၶိူဝ်းၶုၼ် ၸဝ်ႈၽႃႉလူင်မိူင်းငႅမ်း (မီးၸဵင်ႇၸၢၼ်းဝၼ်းဢွၵ်ႇမိူင်းထႆးယၢမ်းလဵဝ်= ပဵၼ်ၵမ်ႇပေႃးတီးယႃး)သေ မၼ်းၸဝ်ႈ ဢဝ်လုၵ်ႈၸၢႆးမၼ်း ၶုၼ် တႆး(ႁွင်ႉ) ၶုၼ်တၢႆႇၶၢၼ်ႇ မႃးႁဵတ်းၶုၼ် မႃးတင်ႈမိူင်းတီႈ သႅၼ်ၸႄႈလႄႈ ၸင်ႇႁွင်ႉဝႃႈ ပၢၼ်သႅၼ်ၸႄႈ (AD 957-1311) ယဝ်ႉ။ တီႈၼႆႈ လွင်ႈႁႃၶုၼ်ၼၼ်ႉ တႆးႁဝ်းၼင်ႇၵၼ် မႃးႁဵတ်းၶုၼ်ၵၼ်ဢၼ်ဝႃႈၼၼ်ႉ ဢမ်ႇမီးပၼ်ႁႃပျသၼႃႇသင်။ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ ႁဝ်းပဵၼ် ၶိူဝ်းလဵဝ်ၵၼ်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ႁဝ်းၼင်ႇၵၼ် ႁဵတ်းၶုၼ်ႁဵတ်းၶႃႈၵၼ်ၼၼ်ႉ ႁဵတ်းႁိုဝ်ၵေႃႈ မၼ်းတိုၼ်းလီသေ ႁဝ်းဢဝ်ပိူၼ်ႈႁဵတ်းၶုၼ်ႁဝ်းၼၼ်ႉယူႇ။
မိူင်ႈၸဝ်ႈၾႃႉတႆး မႄးထတ်း
မိူဝ်ႈ AD 955 ၸုမ်းၸဝ်ႈၶုၼ်တႆး(ႁွင်ႉ) ၸဝ်ႈၶုၼ်တၢႆႇၶၢၼ်ႇ ႁွတ်ႈၽႅဝ်ဝဵင်းႁူဝ်တူႈသေ ၸင်ႇဢုပ်ႇၵုမ် ၽွင်းမိူင်းဢမၢတ်ႈၶဝ် ၸၵ်းၽတႄႃႇတေတင်ႈဝၢၼ်ႈမိူင်းယဝ်ႉ။ မၼ်းၸဝ်ႈဢွၼ်မႃး လုၵ်ႈၸၢႆးၸဝ်ႈ 4 ၸဝ်ႈ၊ လၢၼ်ၸၢႆးၸဝ်ႈ 8 ၸဝ်ႈ၊ ၼိုင်ႈၸဝ်ႈပႃးမႃး ၼႃႈႁိူၼ်း 8000၊ ၼိုင်ႈၼႃႈႁိူၼ်း မီးၵူၼ်း 3 ၵေႃႉၼႆယဝ်ႉ။ ၶုၼ်တၢႆႇၶၢၼ်ႇ ၸင်ႇမႃးၸတ်းၵၢၼ် ႁႂ်ႈတႄႇတင်ႈ ၵွၼ်းဝၢၼ်ႈမိူင်း ၸွမ်းၼင်ႇတီႈတႂ်ႈၼႆႉယဝ်ႉ။
1. ၶုၼ်တၢႆႇၶၢၼ်ႇ ၽွင်းငမ်းသႅၼ်ၸႄႈ။
2. ၶုၼ်သႅင်ဢၢႆႈ (လုၵ်ႈ) ၽွင်းငမ်း သႅၼ်ဝီ၊ မိူင်းယေႃ၊ မိူင်းၵႅတ်ႈ၊ မိူင်းထမ်း၊ မိူင်းၸီး၊ မိူင်းယႃႉ၊ မင်းၵႃႉ၊ မိူင်းပေႃႈ၊ မိူင်းတိူၼ်း၊ မိူင်းလူင်၊ မိူင်းဝိုၼ် ၸိူဝ်းၼႆႉ။
3. ၶုၼ်ၶမ်းၶႅၼ်ႇ (လုၵ်ႈ) ၽွင်းငမ်း ၵဵင်းလၢဝ်၊ မိူင်းလႅင်၊ မိူင်းၵွင်၊ မိူင်းယၢင်းၸိူဝ်းၼႆႉ။
٭ မၢႆတွင်း ٭ ၶုၼ်ၶမ်းသႅၼ်ၾႃႉ (လုၵ်ႈ) ၸွႆႈၵၢၼ်တီႈ သႅၼ်ၸႄႈသေ ၼွၼ်းၽေးၵႂႃႇၸဵမ်ၸဝ်ႉ။
4. တၢဝ်ႉၶုၼ်ဝႅၼ် (လုၵ်ႈ) ၽွင်းငမ်း မိူင်းယဵၼ်၊ မိူင်းယူၵ်ႉ၊ မိူင်းတၢတ်ႇ၊ မိူင်းႁူၺ်ႈ၊ မိူင်းမေႃႇ၊ မိူင်းႁွမ်။
5. ၶုၼ်ၶမ်းပွင်ႇၾႃႉ (လၢၼ်) ၽွင်းငမ်း ဝဵင်းသိူဝ်။
6. ၶုၼ်သႅင်ပင်ႈၾႃႉ (လၢၼ်) မိူင်းၶိူင်ႇ၊ ၵႂၢႆးလမ်၊ လႃႉပမ်ႇ။
7. တၢဝ်ႉၸႅၼ်ႇၶမ်း (လၢၼ်) ၽွင်းငမ်း မိူင်းယွင်ႁူၺ်ႈ၊ ၼွင်မွၼ်၊ မိူင်းပၢႆး။
8. တၢဝ်ႉဢဝ်ၶႂႃႇ (လၢၼ်) ၽွင်းငမ်း မိူင်းၼၢႆး။
9. တၢဝ်ႉငႃးလူမ်း (လၢၼ်) ၽွင်းငမ်း မိူင်းမၢဝ်း။
10. ၶုၼ်ပႃႇဝူးထိူၼ်ႇ (လၢၼ်) ၽွင်းငမ်း ၵိုဝ်မႃႉ၊ မိူင်းတိင်၊ မိူင်းသိုင်ႇ၊ မိူင်းသႅၼ်၊ မိူင်းၶိင်ႇ။
11. တၢဝ်ႉလူးလိုဝ်း (လၢၼ်) ၽွင်းငမ်း မိူင်းႁိုမ်း၊ မိူင်းယၢင်း။
12. ၶုၼ်ပၢၵ်ႇသိူဝ်လူင် (လၢၼ်) ၽွင်းငမ်း မိူင်းမိတ်ႈ၊ မိူင်းၵုတ်ႈ ij ပဵၼ်ၸိူဝ်းၼႆႉသေ လႆႈဝႃႈ မိူင်းတႆးယၢမ်းလဵဝ်ၼႆႉ ပဵၼ်မိူင်းပီႈမိူင်းၼွင်ႉသဵင်ႈသဵင်ႈယူႇ
ပၢၼ်မိူင်းမၢဝ်း မႄးထတ်း
တၢဝ်ႉငႃးလူမ်း ၵွၼ်းဢုပ်ႉမိူင်းမၢဝ်း မိူဝ်ႈ AD 957-1057 ယဝ်ႉ။ ဝၢႆးၼၼ်ႉပဵၼ် ၸဝ်ႈၶုၼ်တုမ် (ၸဝ်ႈလူင်ႁူမ်ႇမိူင်း) ဢၼ်ပဵၼ် ဢူႈၸဝ်ႈမွၼ်း လႃႈ လႄႈ ၶုၼ်ၵေႃႇမိူင်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၸဝ်ႈမွၼ်းလႃႈၶႃပီႈၼွင်ႉ ၼွၼ်းၽေးၵႂႃႇ၊ ဢမ်ႇမီးသၢႆသိုပ်ႇၶိူဝ်းၶုၼ် မိူင်းမၢဝ်းလႄႈ ၸင်ႇၵႂႃႇပၢင်းဢဝ် ၸဝ်ႈၶုၼ်ၾၢင်ၶမ်း (သႅၼ်ၸႄႈ) မႃးတီႈမိူင်းမၢဝ်းယဝ်ႉ။ မၼ်းၸဝ်ႈ ၶၢႆႉႁေႃ မႃးတီႈ ဝဵင်းဝၢႆမိူဝ်ႈ AD 1178 သေ လုၵ်ႉမိူင်းမၢဝ်း ၵွၼ်းဢုပ်ႉ ၸိူဝ်းမိူင်းလႃႈ၊ ၸၼ်းတႃ၊ မိူင်းတီး၊ မိူင်းႁိုမ်း၊ ၸႄႈၾၢင်၊ မိူင်းၶႂၢၼ်၊ မိူင်းယၢင်း၊ မိူင်ႈၶႃ၊ တႃယႃႉ၊ မိူဝ်ႈ AD 1189 ၶၢႆႉႁေႃမႃးတီႈ ပၢင်ႇၶမ်းသေ ႁိၵ်ႈၸိုဝ်ႈဝႃႈ ‘‘ၸဝ်ႈလူင်မဵဝ်ႉပူင်ႇ’’ယဝ်ႉ။ မၼ်းၸဝ်ႈမီးလုၵ်ႈ
(1) ၼၢင်းယေႈၶမ်းလူင်
(2) ၼၢင်းဢီႇၶမ်းလႅင်
(3) ၼၢင်းဢၢမ်ဢေႃး
(4) ၼၢင်းသႅင်ဢႆႇ
(5) ၶုၼ်ဢၢႆႈငမ်းမိူင်း
(6) ၶုၼ်ယီႈၶၢင်ၶမ်း (ႁွင်ႉ) သိူဝ်ၶၢၼ်ႇၾႃႉ
(7) ၶုၼ်သၢမ်လူင် (ႁွင်ႉ) သိူဝ်သၢမ်လူင်ၾႃႉ။
မိူဝ်ႈ 07.01.1253 သိုၵ်းမုၼ်ႇၵူဝ်း(သိုၵ်းၽၢင်) သိမ်းလႆႈ ႁေႃသႅင်လၢၼ်ႉၸဝ်ႈသေ လူင်းမႃးထိုင် မိူင်းမၢဝ်းယဝ်ႉ။ ၸဝ်ႈလူင်သႅၼ်ၸႄႈ၊ ၸဝ်ႈလူင်မိူင်းမၢဝ်း ဢိၵ်ႇၸဝ်ႈၽွင်းငမ်းမိူင်းတႆးတင်းသဵင်ႈ ၸင်ႇဢုပ်ႇၵၼ်သေ ႁဵတ်းပဵၼ် ဢူၺ်းလီ မုၼ်ႇၵူဝ်းလႄႈ ဢမ်ႇလႆႈပဵၼ်သိုၵ်းသင်သေ ၶုၼ်မုၼ်ႇၵူဝ်း ၶိုၼ်းမၵ်းမၼ်ႈပၼ် မိူင်းၽႂ်မၼ်းၵႂႃႇယူႇ။ ၽွင်းၼၼ်ႉ သိုၵ်းမုၼ်ႇၵူဝ်းၶဝ်ၼႆႉ ၸႂ်ယႂ်ႇလူၺ်ႈ ႁႅင်းတပ်ႉသိုၵ်းၶီႇမႃႉ ၽၼ်းသိုၵ်းၽႂ်းၽၢႆၶဝ် ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ယွၼ်ႉၼၼ် ၶိူဝ်းၶုၼ်တၢႆႇၶၢၼ်ႇ ဢၼ်မႃးဢုပ်ႉမိူင်းတႆးၼႆႉ ၸင်ႇဢမ်ႇႁဵတ်းသိုၵ်းတေႃႇ မုၼ်ႇၵူဝ်း။ ၵၢၼ်သိုၵ်းမၢင်မဵဝ်းၼႆႉ ၼွမ်းဢၼ်ဝႃႈၼၼ်ႉ ဢမ်ႇၸႂ်ႈလႄႈဝႃႈ ၵူမ်ႈႁူဝ်ပၼ်သုမ်းလုမ်းလုမ်း။ ပေႃးၼွမ်း တေမီးၽွၼ်းလီၼႆၵေႃႈ တေႃႈတေလႆႈၼွမ်း၊ ပေႃးတိုၵ်း တေမီးၽွၼ်းလီ ၼႆၵေႃႈ တေႃႈတေလႆႈတိုၵ်းယူႇ။
ဝၢႆးၸဝ်ႈလူင်မဵဝ်ႉပူင်ႇ ၼွၼ်းၽေးၵႂႃႇ ၸိူဝ်းၵေႃႉပဵၼ် ၼွင်ႉၸၢႆး တိုၵ်ႉပႆႇပႄႉတူဝ်လႄႈ ၼၢင်းဢီႇၶမ်းလႅင် ၸင်ႇသိုပ်ႇၵုမ်းထိင်း ဝၢၼ်ႈမိူင်းၵႂႃႇ ၸဵတ်းပီယူႇ AD (1295-1311)။ လႆႈဝႃႈ ၼၢင်းယိင်းတႆးႁဝ်းၵေႃႈ မေႃၵုမ်းထိင်းဝၢၼ်ႈမိူင်းၼႆယဝ်ႉ။ ဝဵင်းၼၢင်း ဢၼ်မီႈၼႂ်းဝူင်ႈၵၢင် မူႇၸေႈလႄႈ ၸႄႈလၢၼ်ႉၼၼ်ႉ ပဵၼ်ဢွင်ႈတီႈ ၵိုၵ်းပိုၼ်း မၼ်းၼၢင်းသေ မီးဝႆႉ မၢၵ်ႇႁိၼ်မွၼ်သဝ်ႁေႃၶမ်းမၼ်းၼၢင်းယူႇ။ ပေႃးဝႃႈ ၼွင်ႉၸၢႆး မၼ်း ၶုၼ်ယီႈၶၢင်ၶမ်း (ႁွင်ႉ) သိူဝ်ၶၢၼ်ႇၾႃႉပႄႉတူဝ်ၵေႃႈ မၼ်းၼၢင်း ဢဝ်ႁၢင်ႈႁေႃမိူင်းမၢဝ်း ပုတ်ႈပၼ်ၼွင်ႉၸၢႆးမၼ်းယဝ်ႉ။
ၸဝ်ႈသိူဝ်ၶၢၼ်ႇၾႃႉ AD 1311-1365 မႄးထတ်း
မၼ်းၸဝ်ႈ ပဵၼ်လုၵ်ႈၸၢႆး ၸဝ်ႈလူင်မဵဝ်ႉပူင်ႇလႄႈ ၼၢင်းဝၢင်ႈၸႄႈသေ ၵိူတ်ႇမိူဝ်ႈ AD 1290၊ ၶဝ်ပီႈၼွင်ႉ ပဵၼ်လုၵ်ႈၽႃၽႄ သၢမ်ၵေႃႉ (႑) ၶုၼ်ဢၢႆႈငမ်းမိူင်း (႒) ၶုၼ်ယီႈၶၢင်ၶမ်း (႓) ၶုၼ်သၢမ်လူင်ၾႃႉ ၼႆသေ ပီႈဢၢႆႈလူင် သဵင်ႈၵႂႃႇ မိူဝ်ႈဢႃႇယူႉသွင်ၶူပ်ႇ။ မိူဝ်ႈတိုၵ်ႉၵႂႃႇႁဵတ်းႁႆႈယူႇၼၼ်ႉ သိူဝ်လူင်တူဝ်ၼိုင်ႈ မႃးၶူပ်းယၢႆးလႄႈ ၶုၼ်ယီႈၶၢင်ၶမ်း ၵႅတ်ႇၶတႄူဝ် ၽၼ်းၶိုၼ်းသိူဝ် သိူဝ်လႆႈပၢႆႈၵႂႃႇသေတႃႉ ၵွင်းလင်ၸဝ်ႈ မီးႁွႆးသိူဝ်ၶၢၼ်ႇဝႆႉလႄႈ ထိုင်တီႈပဵၼ်ၶုၼ်မႃးၵေႃႈ ၸင်ႇႁိၵ်ႈၸိုဝ်ႈဝႃႈ သိူဝ်ၶၢၼ်ႇၾႃႉၼႆယဝ်ႉ။ ၸဝ်ႈၶိုၼ်ႈပဵၼ်ၶုၼ်မိူင်းမၢဝ်း မိူဝ်ႈ AD 1311သေ ပူၵ်းပွင်သရေႇဢူမုၼ်ၶိူဝ်းတႆးယဝ်ႉ။ မၼ်းၸဝ်ႈ ၶႂ်ႈႁႂ်ႈမိူင်းတႆးႁဝ်း ပဵၼ်မိူင်းဢဵၼ်ႁႅင်းယႂ်ႇ မၼ်ႈၵိုမ်းလႄႈ ၼင်ႇႁိုဝ် တေမီးလွင်ႈႁူမ်ႈႁွမ်းၵၼ်ၼၼ်ႉ မၼ်းၸဝ်ႈ ၽိတ်ႈမွၵ်ႇ ၸဝ်ႈဢၢဝ်၊ ၸဝ်ႈၼႃႉၵူႈမိူင်းမိူင်း ႁႂ်ႈႁူမ်ႈႁွမ်းၵၼ် ဝႃႈၼႆသေတႃႉ ၸဝ်ႈပၢၼ်းၼွႆႉ(ဝဵင်းၼၼ်ႈ) လႄႈ ၸဝ်ႈတၢဝ်ႉၼွႆႉၶႄႇ (သႅၼ်ၸႄႈ) ႁၼ်ၽိတ်း ဢမ်ႇၽွမ်ႈၸွမ်းလႄႈ AD 1314 ၸဝ်ႈသိူဝ်ၶၢၼ်ႇၾႃႉ ဢမ်ႇၶႂ်ႈတိုၵ်းၵေႃႈ လႆႈတိုၵ်းဢဝ် သွင်မိူင်းၼၼ်ႉ ၶွၼ်ႈထႅမ်ႁႅင်း မိူင်းမၢဝ်းလူင်ယဝ်ႉ။ AD 1315 ဢဝ်မိူင်းမိတ်ႈ မႃးႁွမ်းမိူင်းမၢဝ်းယဝ်ႉ။ AD 1316 မႄးဝၢၼ်ႈမိူင်းထိုင် မိူင်းမိတ်ႈ၊ လွၵ်းၸွၵ်ႉ၊ မိူင်းၼွင်(ယွင်ႁူၺ်ႈ)၊ မိူင်းၼၢႆး၊ မိူင်းပၢႆး၊ ၵဵင်းမႆႇ၊ ၵဵင်းႁုင်ႈ၊ ၵဵင်းတုင်၊ ၵိုင်မႃႉ၊ မိူင်းတိင်၊ မိူင်းၵႃႉသေ ႁွတ်ႈထိုင်ၶိုၼ်း သႅၼ်ၸႄႈ။ AD 1317 တင်းႁူဝ်သိုၵ်း ၸဝ်ႈသၢမ်လူင် ဢိၵ်ႇလူၺ်ႈ ႁႅင်းသိုၵ်းမိူင်းတႆးၵူႈတီႈတီႈ (400000) သေ ၶိုၼ်းၵႂႃႇတိုၵ်းဢဝ်ၶိုၼ်း မိူင်းၵဝ်ႇၵႄႇတႆး ဢၼ်ၶႄႇဢဝ်ဝႆႉၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ တင်းၶေႇ ပဵၼ်သိုၵ်းၵၼ်သေ သိုၵ်းတႆးသိမ်းဢဝ်လႆႈ မိူင်းတီး (Mong Ti)၊ မိူင်းၼႃႉ (Mong Na)၊ မိူင်းမျႅၼ်း (Mong Man) လႄႈ ယႂၢၼ်ႇၶျၢၼ်း (Yung Chang)ယဝ်ႉ။ ၸဝ်ႈၶုၼ်ၶႄႇ ဢၼ်ၵွၼ်းထိင်းယူႇၼၼ်ႇ ၸင်ႇထၢမ်လွင်ႈတၢင်းမၼ်း ႁူႉထိုင် လွင်ႈၸဝ်ႈသိူဝ်ၶၢၼ်ႇၾႃႉ ၶိုၼ်းမႃးယွၼ်းဢဝ် မိူင်းပူႇမွၼ်ႇၶဝ် မိူဝ်ႈၵွၼ်ႇၼႆလႄႈ ၶႄႇၸင်ႇႁဵတ်းပၼ် လိၵ်ႈငမ်းယဵၼ်သေ ဢဝ်မိူင်းသႄ၊ ယႂၢၼ်ႇၶျၢၼ်း၊ ပူးၶၢၼ်ႉၸိူဝ်းၼႆႉ ပၼ်ၼႂ်းမိုဝ်း ၸဝ်ႈသိူဝ်ၶၢၼ်ႇၾႃႉယဝ်ႉ AD 1318 ၸဝ်ႈသိူဝ်ၶၢၼ်ႇၾႃႉ ၶိုၼ်းႁွတ်ႈထိုင် မိူင်းမၢဝ်းယဝ်ႉ။ AD 1319 ဢွၵ်ႇသိုၵ်းၵႂႃႇ ၼႃႈဝၼ်းဢွၵ်ႇ ၽႅဝ်ထိုင် ၵဵင်းတုင်၊ ၵဵင်းႁုင်ႈ၊ ၵဵင်းမႆႇ၊ မိူင်းလူင်၊ ၽႃသိူဝ်ႇတွင်းသေ ႁႂ်ႈႁူမ်ႈမိုဝ်းၵၼ် တင်းဢဵၼ်ႁႅင်းလူင် မိူင်းမၢဝ်းယဝ်ႉ။ AD 1320-21 ၸဝ်ႈသိူဝ်ၶၢၼ်ႇၾႃႉ ပၼ်ပုၼ်ႈၽွၼ်း ၼွင်ႉၸၢႆးမၼ်းၸဝ်ႈ ၸဝ်ႈၶုၼ်သၢမ်လူင် ဢွၼ်ႁူဝ်သိုၵ်းမိူင်းမၢဝ်း ၶီႇသိုၵ်းသၢမ်ငႃးသေ မိူဝ်းဢွင်ႇပႄႉ မိူင်းဝေႇသႃႇလီ၊ မိူင်းမၼိပူူႇရ၊ မိူင်းဢႃႇသမ်ႇယဝ်ႉ။ ၸဝ်ႈၶုၼ်သၢမ်လူင်ၼႆႉ လွင်ႈၵၢၼ်ပၢႆးမိူင်း၊ လွင်ႈၵၢၼ်ပၢႆးႁူၺ်းၵေႃႈ ၵတ်ႉၶႅၼ်ႇၼင်ႇၵၼ်။ မိူဝ်ႈၽွင်း ၽႅဝ်ၵႂႃႇဝေႇသႃႇလီႇၼၼ်ႉ ဢဝ်ပၢႆးႁူၺ်းသေ သူၼ်းတုမ်လႆႈ မိူင်းဝေႇသႃႇလီ တႃႇတေၽွမ်ႉၸူး မိူင်းမၢဝ်းလူင်ယဝ်ႉ။ သိုၵ်းဢၼ်ဝႃႈၼႆႉ ဢၼ်ဢမ်ႇလႆႈတိုၵ်းသေ ဢွင်ႇပႄႉၼၼ်ႉၵေႃႈ ပိူၼ်ႈႁွင်ႉဝႃႈ ‘‘ပႄႉသိုၵ်းႁိူဝ်ႇၸူမ်’’ၼႆယဝ်ႉ။ ၼၼ်ႉၵေႃႈ ၵူၼ်းသိုၵ်း ဢမ်ႇလႆႈႁိူဝ်ႉ ဢမ်ႇလႆႈတိူဝ်ႉမၢတ်ႇသင်သေ လႆႈဝႃႈ ပႄႉသိုၵ်းၼင်ႇၵဝ်ႇ။ ၵူၺ်းၵႃႈ ၶုၼ်သိုၵ်းမၢဝ်း မၢင်ၸိူဝ်း ဢမ်ႇပွင်ႇၸႂ်လႄႈ ၸင်ႇသူၼ်းဝႃႈ ၸဝ်ႈၶုၼ်သၢမ်လူင် ၶႂ်ႈလုၵ်ႉၽိုၼ်ႉ ၸဝ်ႈသိူဝ်ၶၢၼ်ႇၾႃႉၼႆသေ ၵမ်းလိုၼ်း ၸဝ်ႈၶုၼ်သၢမ်လူင် လႆႈၼွၼ်ႈၽေးၵႂႃႇ တီႈမိူင်းယၢင်း (မိူင်းၵႃယၢင်း)ယဝ်ႉ။
ယွၼ်ႉၵႂၢမ်းၶႃႉၶၢႆ ႁူဝ်သိုၵ်းလူင်သွင်ၵေႃႉသေ ၸဝ်ႈသိူဝ်ၶၢၼ်ႇၾႃႉ ယုမ်ႇၽိတ်းလႄႈ ဢဝ်တၢင်းၵိၼ်ၼႂ်းႁေႃ ၽၢၵ်ႇမႃးပၼ် ၸဝ်ႈၶုၼ် သၢမ်လူင်ယဝ်ႉ။ လွင်ႈဝႃႈ ၼႂ်းတၢင်းၵိၼ်ၼၼ်ႉ ပႃးငူၼ်ႉမႃးၼႆၵေႃႈ ၸဝ်ႈၶုၼ်သၢမ်လူင် ႁူႉယူႇ။ ၵူၺ်းၵႃႈ သင်ဢမ်ႇၵိၼ်ၼႆ တေမိူၼ်ၼင်ႇ ဢမ်ႇထွမ်ႇဢဝ် ၶေႃႈပူင်ၸဝ်ႈၼိူဝ်ႁူဝ်၊ သင်ၵိၼ်ၼႆ သမ်ႉတေ လႆႈတၢႆ၊ သင်ဝႃႈ ဢမ်ႇၶၢမ်ႇတၢႆသေ ဢွၼ်သိုၵ်းမၼ်း ပၢႆႈၵႂႃႇတၢင်ႇတီႈၵေႃႈ တေႃႈတေလႆႈယူႇ။ ၵူၺ်းၵႃႈ ဢဵၼ်ႁႅင်း ဝၢၼ်ႈမိူင်း သမ်ႉတေယူပ်ႈယွမ်းလႄႈပိူင်ၼိုင်ႈ၊ ပီႈဢၢႆႈလႄႈ ၼွင်ႉၸၢႆး သမ်ႉဢမ်ႇၶႂ်ႈႁဵတ်းသိုၵ်းတေႃႇၵၼ်လႄႈ ပိူင်ၼိုင်ႈ ၸဝ်ႈၶုၼ်သၢမ်လူင် ဝူၼ်ႉၵႂၢင်ႈၼင်ႇၼႆသေ ဝႆႉၼမ်ႉၸႂ် ဢမ်ႇယႃႉသတ်ႉၸႃႇၼိူဝ်ဝၢၼ်ႈမိူင်း၊ ဢမ်ႇယႃႉ သတ်ႉၸႃႇ ၼိူဝ်ၸဝ်ႈၼိူဝ်ႁူဝ်သေ ၶၢမ်ႇၵိၼ်ငူၼ်ႉ ၼွၼ်ႈၽေးၵႂႃႇယဝ်ႉ။
AD 1362 ၶုၼ်ၶႄႇမိင်ႈ (Ming Dynasty) မႃးၵဝ်းၼႂ်းၼႃႈလိၼ်မိူင်းမၢဝ်း ၸိူဝ်းပဵၼ် လူင်ႉသၢၼ်၊ မူႇဢၢၼ်၊ ပူးၶၢၼ်ႉလူင်လႄႈ တင်းၸဝ်ႈသိူဝ်ၶၢၼ်ႇၾႃႉ ပဵၼ်သိုၵ်းၵၼ် ႁိုင်ထူၼ်ႈ သၢမ်ပီ။ သိုၵ်းတင်းသွင်ၽၢႆႇ လူႉယႂ်ႇတၢႆၼမ်ၼင်ႇၵၼ်သေ ၵမ်းလိုၼ်း ၶႄႇၶဝ် ဢမ်ႇတဝ်ႉလႆႈ လႆႈၶိုၼ်းႁူၼ်လင်ၵႂႃႇယဝ်ႉ။ AD 1363-64 ၸဝ်ႈသိူဝ်ၶၢၼ်ႇၾႃႉ ပၼ်ပုၼ်ႈၽွၼ်း လုၵ်ႈၸၢႆးမၼ်း ၸဝ်ႈသိူဝ်ပဵမ်ႇၾႃႉ၊ ၸဝ်ႈငိူၼ်ႈၶီဝ်ၾႃႉ ၵွၼ်းဢဝ် တပ်ႉသိုၵ်း
မိူင်းမၢဝ်ႈသေ ၵႂႃႇမိူဝ်းတိုၵ်း မိူင်းၸႄႈၵႅင်း (ၸၵႅင်း)ယဝ်ႉ သိုပ်ႇႁုပ်ႈဢဝ်ပႃး မိူင်းပၢင်ယႃႈ (ပိၼ်းယႃႉ) ၺွပ်းဢဝ်ၶုၼ်ပၢင် ယႃႈ ဢၼ်ၸိုဝ်ႈဝႃႈ ၼရသူႇၼၼ်ႉ မႃးမိူဝ်းမၢဝ်းလႄႈ ၶုၼ်ၼၼ်ႉၵေႃႈ ႁိၵ်ႈၸိုဝ်ႈဝႃႈ (မေႃးပႃႇၼရသူႇ)ၼႆယဝ်ႉ။ ၸဝ်ႈသိူဝ်ၶၢၼ်ႇၾႃႉ ၼွၼ်း ၽေးၵႂႃႇ မိူဝ်ႈ AD 1365 ၽွင်းဢႃႇယု လႆႈ (74)၊ လႆႈၼင်ႈႁေႃ (54) ပီယဝ်ႉ။ မၼ်းၸဝ်ႈ ၼွၼ်းၽေးတီႈ ဢွင်ႈႁေႃမႂ်ႇ တီႈတႃႈသူပ်းဢူ ႁိမ်းပၢင်ႇပုင်ႇ မိူင်းမၢဝ်း ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ယၢမ်းလဵဝ် ဢွင်ႈတီႈၼၼ်ႈ ၶႄႇၶဝ် တိုၵ်ႉတေႁဵတ်း တီႈမၢႆတွင်း ႁေႃလူင်ၸဝ်ႈသိူဝ်ၶၢၼ်ႇၾႃႉသေ တေပဵၼ် ပုၼ်ႈတႃႇ ၵူၼ်းၵူႈတီႈ မႃးဢႅဝ်ႇလႄႇ ယဵမ်ႈတူၺ်းၼႆယဝ်ႉ။ ပၢၼ်ၸဝ်ႈသိူဝ်ၶၢၼ်ႇၾႃႉၼႆႉ လႆႈဝႃႈ လိူတ်ႈတႆးႁဝ်း ႁတ်းႁၢၼ်လႅင်ငၢၼ် ၶဵင်ႇတႃႉပိူၼ်ႈလႆႈယူႇတႄႉယဝ်ႉ။
ဝၢႆးလင် သိူဝ်ၶၢၼ်ႇၾႃႉ မႄးထတ်း
ဝၢႆးသေ ၸဝ်ႈသိူဝ်ၶၢၼ်ႇၾႃႉ ၼွၼ်ႈၽေးၵႂႃႇယဝ်ႉ လုၵ်ႈၸၢႆးၸဝ်ႈ ၸဝ်ႈသိူဝ်ပဵမ်ႇၾႃႉ ပုတ်ႈၼင်ႈႁေႃ မိူင်းမၢဝ်း တႃႈသူပ်းဢူ တၼ်းလႆႈ သွင်ပီသေ ၼွၼ်းၽေးၵႂႃႇ။ ဝၢႆးၼၼ်ႉ လုၵ်ႈၸဝ်ႈသိူဝ်ပဵမ်ႇၾႃႉ ဢၼ်ၸိုဝ်ႈဝႃႈ သိူဝ်ဝၢၵ်ႇၾႃႉ သိုပ်ႇပုတ်ႈႁေႃ မိူင်းမၢဝ်း မွၵ်ႈသွင်ပီၼင်ႇၵဝ်ႇ။ ၼၼ်ႉၵေႃႈ ယွင်ႇမႃႈ ႁဵတ်းႁွတ်းလူင်ၵႂႃႇ ၵူႈပိူင်၊ ၵူၼ်းမိူင်း ဢမ်ႇၶၢမ်ႇလႆႈသေ ဢွၼ်ၵၼ် ပၢႆႈဢွၵ်ႇမိူင်းတင်းၼမ်။ ၵမ်းလိုၼ်း ၼင်ႇႁိုဝ် ၵူၼ်းမိူင်း တေလႆႈယူႇသႃႇၼၼ်ႉ ဢမၢတ်ႈၽွင်းမိူင်းၶဝ် တီႉၺွပ်းၽၼ်းတၢႆပႅတ်ႈယဝ်ႉ။ ၼွင်ႉၸၢႆးမၼ်းၸဝ်ႈ သိူဝ်ၸိုၼ်ႈၾႃႉ ၵေႃႈ ၶိုၼ်ႈၼင်ႈႁေႃ တၼ်းလႆႈႁူၵ်းလိူၼ်ၵူၺ်း၊ ယွင်ႇမႃႈသေ ဢဝ်မိတ်ႈတႅင်းၶေႃးၸဝ်ႈၵဝ်ႇ တၢႆပႅတ်ႈၼင်ႇၵဝ်ႇ။ တေလႆႈဝႃႈ ဢွင်ႈႁေႃၶမ်း တီႈတႃႈသူပ်းဢူၼႆႉ ပဵၼ်ယွၼ်ႉလူၺ်ႈ ပယေႃးၵႃႉၶႄႇၶဝ် တင်ႈၸႂ် ႁဵတ်းႁႂ်ႈ ဢူမုၼ်ၸႆး ယူပ်ႈလူင်းၼႆယဝ်ႉ။ ဢွင်ႈတီႈဢူမုၼ်တႆး လွႆတႄးမိူင်း ႁိမ်းၸႄႈလၢၼ်ႉၼၼ်ႉ ၶႄႇၶဝ် ၶုတ်းလိၼ်မၼ်းပႅတ်ႈၼႆယဝ်ႉ။ တီႈတႃႈသူပ်းဢူ (ယၢမ်းလဵဝ် ႁွင်ႉဝႃႈ ၵွင်းႁေႃၶမ်း)ၼၼ်ႉၵေႃႈ ၶႄႇၶဝ် တင်ႈၸႂ်ၼိၵ်ႈၼၢမ်ႇ ၽင်ဢၢင်းဝႆႉလႄႈ ၸဝ်ႈၶုၼ်တႆး ၸဝ်ႈလႂ်ယူႇသဝ်းၵေႃႈ ဢမ်ႇယူႇလႆႈႁိုင်ထိုင်တီႈ ပေႃးလႆႈၸဵဝ်းၼွၼ်းၽေး၊ ယွင်ႇမႃႈၼႆယဝ်ႉ။ ယွၼ်ႉမိူင်းမၢဝ်း ဢမ်ႇမီးၸဝ်ႈၸွမ်ပုတ်ႈလႄႈ ၸင်ႇၶိုၼ်ႈၵႂႃႇ သေႃႉႁႃ လုၵ်ႈၸၢႆး ၸဝ်ႈၶုၼ်သၢမ်လူင် ဢၼ်မေးမၼ်း ၼၢင်းၵၢၼ်ႈၶမ်းသႂ် ၽိတ်းၵၼ် တင်းၸဝ်ႈသိူဝ်ၶၢၼ်ႇၾႃႉသေ ဢွၵ်ႇပၢႆႈၵႂႃႇယူႇ မိူင်းသႄ(ယူႇၼၢၼ်ႇ)ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ မၼ်းၼၢင်း ၸပ်းတွင်ႉသေ ဢွၵ်ႇပၢႆႈၵႂႃႇလႄႈ ၵွႃႇလဵင်ႉလုၵ်ႈၸၢႆးၵေႃႉၼိုင်ႈ ၸိုဝ်ႈဝႃႈ ၶုၼ်ဢၢႆႈပူးၶမ်းယဝ်ႉ။ ၶုၼ်ဢၢႆးပူးၶမ်း ဢဝ်မေးၶေႇသေ မီးမႃး လုၵ်ႈၸၢႆးၵေႃႉၼိုင်ႈ ၸိုဝ်ႈဝႃႈ ၶုၼ်ပူးၵေႃး။ ၵွပ်ႈၼၼ် ၶုၼ်ပူးၵေႃး ၸင်ႇႁိၵ်ႈၸိုဝ်ႈဝႃႈ ‘‘သိူဝ်ႁူမ်ႇၾႃႉ’’ၼႆသေ သိုပ်ႇပုတ်ႈၼင်ႈႁေႃ မိူင်းမၢဝ်းယဝ်ႉ။
သိူဝ်ငၢၼ်ၾႃႉ၊ သိူဝ်ၶီႇၾႃႉ (AD 1420-1445) မႄးထတ်း
ၶုၼ်ပူးၵေႃး(ႁွင်ႉ) သိူဝ်ႁူမ်ႇၾႃႉ မီးမႃး လုၵ်ႈၸၢႆးႁတ်းႁၢၼ် သွင်ၸဝ်ႈ။ ၸိုဝ်ႈဝႃႈ သိူဝ်ငၢၼ်ၾႃႉ လႄႈ သိူဝ်ၶီႇၾႃႉ။ ဝၢႆးပေႃႈၸဝ်ႈ ၼွၼ်းၽေးယဝ်ႉ ၶႃသွင်ၵေႃႉပီႈၼွင်ႉ ပဵၼ်ၶုၼ်မိူင်းမၢဝ်းယဝ်ႉ။ ပၢၼ်ၶႃပီႈၼွင်ႉသွင်ၸဝ်ႈၼႆႉ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ မီးလိူတ်ႈႁၢၼ်ၶုၼ်ဝႆႉလႄႈ ဢမ်ႇၶၢမ်ႇၼွမ်းတေႃႇၶႄႇသေ မိူဝ်ႈ AD 1410 ၼၼ်ႉ သိုၵ်းၸဝ်ႈဝွင်ႉၶႄႇမိင်း (Ming Dynasty) ပွႆႇသိုၵ်းၶႄႇ လူင်းမႃး တိုၵ်းမိူင်းမၢဝ်း မႃးယွၼ်းၶွၼ်ႇမိူင်းမၢဝ်းယဝ်ႉ။ သွင်ၵေႃႉပီႈၼွင်ႉၵေႃႈ ၶွတ်ႇၽၼ်ႈႁႅင်းသိုၵ်း မိူင်းမၢဝ်းသေ တိုၵ်းၶိုၼ်းၶႄႇ ႁတ်းႁတ်းႁၢၼ်ႁၢၼ် တပ်ႉသိုၵ်းၶႄႇ တႅၵ်ႇယၢႆႈ ၵၸၢတ်ႇၵၸၢႆ ၽူင်ႉပၢႆႈတေႃႇပေႃးထိုင် မိူင်းလူင်(မိူင်းလုင်း)ယဝ်ႉ။ ၸဝ်ႈဝွင်ႉၶႄႇ လႆႈသိုပ်ႇပွႆႇတပ်ႉသိုၵ်းၶႄႇ လူင်းမႃးၸွႆႈထႅင်ႈသေတႃႉ သိုၵ်းမိူင်းမၢဝ်း လိုပ်ႈတိုၵ်းၶဝ် ပေႃးလႆႈလူႇယႂ်ႇတၢႆၼမ် ပၢႆႈၵႂႃႇပေႃးၸမ်ၽႅဝ် ႁူဝ်ၼမ်ႉၶူင်းပုၼ်ႉယဝ်ႉ။ ထိုင်တီႈ ၸဝ်ႈဝွင်ႉၶႄႇ လႆႈၶိုၼ်းသိုပ်ႇႁွင်ႉဢဝ် တပ်ႉသိုၵ်ႈၶႄႇထႅင်ႈ တင်းယႂ်ႇ တင်းၼမ် ႁႂ်ႈလူင်းတိုၵ်း မိူင်းမၢဝ်းသေဢမ်ႇၵႃး ႁွင်ႉပႃး တၢင်းၸွႆႈထႅမ် သိုၵ်းသႅၼ်ဝီယဝ်ႉ။ သွင်ပီႈၼွင်ႉၵေႃႈ သမ်ႉႁွင်ႉဝႃႈ ႁႂ်ႈသႅၼ်ဝီ မႃးၸွႆႈယူႇၼင်ႇၵဝ်ႇ။ ၽိူဝ်ႇဝႃႈ သိုၵ်းသႅၼ်ဝီ ၶိုၼ်ႈမႃးသေ ဢၢၼ်းမႃး ၸွႆႈမိူင်းမၢဝ်းၼၼ်ႉ သိူဝ်ငၢၼ်ၾႃႉ သိူဝ်ၶီႇၾႃႉၶႃပီႈၼွင်ႉ ဢမ်ႇတဝ်ႉလႆႈ သိုၵ်းၶႄႇသေ ဢွၵ်ႇၽၢတ်ႇယၢၼ် မိူင်းမၢဝ်း ၵႂႃႇယူႇဝႆႉ တီႈမၢၼ်ႈမေႃႇ တေႃႇသူႈ သိုၵ်းၶႄႇယူႇ။ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ တပ်ႉသိုၵ်းၶႄႇ လႆႈလူႉယႂ်ႇတၢႆၼမ်လႄႈ ၸဝ်ႈဝွင်ႉၶႄႇ ၸႂ်လမ်သေ ပူင်လၢတ်ႈဝႃႈ ‘‘သွင်ပီႈၼွင်ႉၼႆႉ လႆႈတူဝ်လိပ်းၵေႃႈလီ လႆႈတူဝ်တၢႆၵေႃႈလီ ဢဝ်မႃးႁႂ်ႈလႆႈလႆႈ’’ၼႆလႄႈ ႁူဝ်သိုၵ်းလူင်ၶႄႇ ဝုၼ်ႉၶျီႇၵေႃႈ လႆႈလမ််းသွၵ်ႈႁႃၶႃပီႈၼွင်ႉ ယၢပ်ႇၸႂ်ယၢပ်ႇၶေႃးယူႇ။
သိူဝ်ငၢၼ်ၾႃႉ ပၢႆႈၵႂႃႇသေႃႉတႂ်ႈႁူမ်ႈ ၶုၼ်ဢႃႇဝလႄႈ ၶႄႇၶဝ်ယွၼ်းသေတႃႉ ၶုၼ်ဢႃႇဝဢမ်ႇပၼ်သေ ပဵၼ်သိုၵ်းၵၼ်တင်း ဢႃႇဝထႅင်ႈယဝ်ႉ။ ထႅင်ႈပီၼိုင်ႈၵေႃႈ သိုၵ်းၶႄႇၶဝ် တိုၵ်ႉတုၵ်းယွၼ်းယူႇလႄႈ ၶုၼ်ဢႃႇဝႃႉ ၸင်ႇဝႃႈ ပေႃးၶႄႇသူ တိုၵ်းပႄႉ ရမႄးတိၼ်းၸိုင် ႁဝ်းတေပၼ်ၼႆလႄႈ ၶႄႇၵေႃႈ လူင်းတိုၵ်း မိၼ်းရႄးၵေျႃႇၸႂႃႇ ရမႄးတိၼ်းပႄႉလႆႈယဝ်ႉ။ ၸဝ်ႈသိူဝ်ငၢၼ်ၾႃႉၵေႃႈ ဢမ်ႇၶၢမ်ႇပၼ် ၶုၼ်ဢႃႇဝႃႉ ၺွပ်းမၼ်း၊ ၼမ်ႉၸႂ်မၼ်းၸဝ်ႈ ဝူၼ်ႉဝႃႈ ၽိူဝ်ႇတႃႉ ပဵၼ်ၶီႈၶႃႈပိူၼ်ႈသေ ၶၢမ်ႇပၼ်ပိူၼ်ႈတီႉၺွပ်းၼၼ်ႉ တႃႇတၢႆၵွႃႇ ၼႂ်းၸၢတ်ႈပၢၼ်ၶုၼ်ၼႆႉ တေလီယူႇၼႆလႄႈ ၸင်ႇၵိၼ်ငူၼ်ႉသေ ၶႃႈတူဝ်တၢႆႁင်းၵူၺ်းယဝ်ႉ။ ၶႄႇၶဝ် ဢဝ်ၶၢပ်ႈတူဝ်တၢႆမၼ်း သူင်ႇမိူဝ်းပၼ် ၸဝ်ႈဝွင်ႉၶဝ်ယဝ်ႉ။ သိူဝ်ၶီႇၾႃႉတႄႉ သိုပ်ႇႁွမ်ႁႅင်းသေ တိုၵ်းၶိုၼ်းၶႄႇၶဝ်ယူႇ။ သိုၵ်းၶႄႇၶဝ်ၵေႃႈ တေႃႈလႆႈ ႁူဝ်ၶႆႈယွၼ်ႉမၼ်းၸဝ်ႈတႄႉတႄႉ။ မၼ်းၸဝ်ႈ ယူႇၽၢႆႇတူၵ်းၼမ်ႉၵဵဝ်သေ မႃးတိုၵ်းၶဝ် သိုၵ်းၶႄႇၶဝ် လႆႈပၵ်းတပ်ႉၶဝ်ဝႆႉ ၽၢႆႇဢွၵ်ႇၵဵဝ် ႁိုင်ၵႂႃႇ ပီပၢႆယဝ်ႉ။ ၸဝ်ႈသိူဝ်ၶီႇၾႃႉတႄႉ မၼ်းၸဝ်ႈ ၼွၼ်းၽေးၵႂႃႇ မိူဝ်ႈလႂ်၊ တီႈလႂ်ၼႆ ၽႂ်ဢမ်ႇႁူႉထိုင်။ ၵူၺ်းၵႃႈ ဢၼ်မၼ်းၸဝ်ႈ ဢမ်ႇၶၢမ်ႇတၢႆ တႂ်ႈမိူဝ်းၽူႈၶဵၼ် ဢၼ်တဵၵ်းတဵင် ၸိူဝ်ႉၶိူဝ်း ၸဝ်ႈၵဝ်ႇၼႆၼၼ်ႉတႄႉ ထၢင်ႇၸႅင်ႈယူႇ။ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ သိုၵ်းၶႄႇဝုၼ်ႉၶျီႇၼႆႉသေ မိူဝ်ႈပၢၼ်ၼၼ်ႉ ၵူၼ်းၶိူဝ်းတႆး ဢွၼ်ၵၼ် လုၵ်ႉတီႈ ထုင်ႉမူႇဢၢၼ်မၢဝ်းလူင်ၼႆႉသေ ၶၢႆႉၵႂႃႇ မိူင်းယၢင်း(မိူင်းၵႃယၢင်း)၊ မိူင်းၵွင်၊ မိူင်းဢႃႇသမ်ႇတင်းယႂ်ႇတင်းၼမ်ယဝ်ႉ။ သၢႆသိုပ်ႇၶိူဝ်းၶုၼ် မိူင်းမၢဝ်းၵေႃႈ သုတ်းဝၢႆးၵႂႃႇ တမ်ႈတီႈ သိူဝ်ငၢၼ်ၾႃႉ သိူဝ်ၶီႇၾႃႉ သွင်ပီႈၼွင်ႉၼႆႉယဝ်ႉ။ ၵူၺ်းၵႃႈ ၼမ်ႉၸႂ် ၵတ်ႉၶႅၼ်ႇ လိူတ်ႈတႆးႁတ်းႁၢၼ်တႆးႁဝ်းတႄႉ တိုၼ်းတေ ဢမ်ႇသုတ်းဝၢႆးသေပွၵ်ႈ။ တႄႇဢဝ်ၼၼ်ႉမႃး ၽၢႆႇႁွင်ႇၼမ်ႉမၢဝ်း ၶဝ်ႈပႃးၵႂႃႇ တႂ်ႈမိုဝ်းၶႄႇသေ ၽၢႆႇၸၢၼ်း ၼမ်ႉမၢဝ်း ၸင်ႇသိုပ်ႇပဵၼ် မိူင်းၸဝ်ႈၾႃႉတႆးၵႂႃႇ ပၢၼ်သိုပ်ႇပၢၼ်ယူႇ။ ပွၵ်ႈၼႆႉ လိူတ်ႈတႆးႁတ်းႁၢၼ်ႁဝ်း ႁဝ်းယွၼ်းၶွတ်ႇယွတ်ႈ ပၢႆၵမ်ဝႆႉတီႈ ပၢၼ်မိူင်းမၢဝ်းၼႆႉၵူၺ်းၵွၼ်ႇ။ ယုမ်ႇယမ်ဝႃႈ ၵေႃႉႁၢၼ်ၽူႈလူလိၵ်ႈႁဝ်းၶဝ် ပဵၼ်ၶိူဝ်းလိူတ်ႈတႆး ႁတ်းႁၢၼ် ၵတ်ႉငၢၼ်မႃးတၢၼ်ႇႁိုဝ်ၼႆ တေပွင်ႇၸႂ်ယူႇ။ လိူတ်ႈတႆး ပူႇမွၼ်ႇႁဝ်းၶဝ် မိူဝ်ႈၵွၼ်ႇ ဢၼ်လႆႈယွႆႉလူင်းမႃး ပုၼ်ႈတႃႇ ဝၢၼ်ႈမိူင်း ၸိူဝ်ႉၶိူဝ်းႁဝ်းၼၼ်ႉ လီၼပ်ႉယမ် ဢဝ်ၵုင်ႇမုၼ်ယူႇတႃႇသေႇယဝ်ႉ။ [2]
လိူတ်ႈတႆး ႁႂ်ႈမၼ်းလႅင်တႃႇသေႇ သေၵမ်း။