မူ
မူ မႄးထတ်း
မူၼႆႉ ၵွၵ်းႁူဝ်ယႂ်ႇ တူဝ်ၵူမ်သေ တၢင်းယၢဝ်း မီးယူႇမွၵ်ႈ 3 ထတ်း ထိုင် 6 ထတ်း။ မူတူဝ်ဢၼ်ယႂ်ႇမႃး ၶွပ်ႈပၢၼ်မႃးၼၼ်ႉ ၼမ်ႉၼၵ်းမၼ်း မီးလႆႈ ၼႂ်းၵႄႈၵၢင် 50 ၵီးလူဝ်း ထိုင် 350 ၵီးလူဝ်း (110 တေႃႇ 770 ပွၼ်း)ယဝ်ႉ။ ႁၢင်ႈၽၢင်မူ ဢၼ်လၢၵ်ႇလၢႆးၼၼ်ႉတႄႉ ၸုၼ်ႇၶူႈၼင်ၶဝ်ၽၢႆႇၼိူဝ် မူၼ်းဝႆႉ ၼႃဝႆႉသေ ၶဝ်ဢဝ်ၸုၼ်ႇၶဝ်ၼၼ်ႉ ၶုတ်းလႆႈလိၼ် ႁႃၵိၼ်လႆႈ တၢင်းၵိၼ်ၶဝ်ယဝ်ႉ။ သဵင်ႁွင်ႉမူ ဢၼ်ႁႃၵိၼ်ႁႃယႅမ်ႉၼၼ်ႉ မေႃးဝႃႈ “ဢုတ်ႉဢုတ်ႉ” ၼႆသေ သဵင်ႁွင်ႉသႅၼ် မိူဝ်ႈၶဝ်ၸဵပ်းႁႅင်းၼၼ်ႉတႄႉ မေႃးဝႃႈ “ဝႅတ်းဝႅတ်း”သေ လင်ၵႆတႄႉတႄႉ။ တႃႇတေယႅမ်ႉၵိၼ်ၼၼ်ႉ ၶဵဝ်ႈမူတင်းသဵင်ႈ မီး 44 သိၵ်ႈ။ ၶဵဝ်ႈငႃးၵေႃႈမီးယူႇသေတ ငႃးမူထိူၼ်ႇၼၼ်ႉတႄႉ ယၢဝ်းသေ ပဵၼ်ၶိူင်ႈၵႅတ်ႇၶႄတူဝ်ၶဝ်။
မူၼႆႉ မီးတိၼ်သီႇၶွၼ် တိၼ်ၶဝ်ၼိုင်ႈၶွၼ်ၼိုင်ႈၶွၼ်ၼၼ်ႉ မီးၵိပ်ႇၼိုင်ႈၵူႈသေ ပဵၼ်သတ်းတူဝ်သွမ်ၼူမ်း။ မူၼႆႉ ပိူၼ်ႈလဵင်ႉၶၢႆသေ ဢဝ်ႁဵတ်းပၢႆးမၢၵ်ႈမီး။ မူၼႆႉ ၵိၼ်တၢင်းၵိၼ် ၵူႈသမ်ႇၵူႈပိူင်။ ၵူၼ်းႁဝ်း ယၢမ်ႈႁၼ်မူယူႇၵူႈၵေႃႉသေတ ၵေႃႉဢၼ်ႁူႉ ငဝ်ႈငႃႇၸႃႇတိမူတႄႉ တေမီးဢေႇယူႇ။ ဢၼ်ၵူၼ်းႁဝ်း လႆႈႁၼ်မူ မီးယူႇၵူႈတီႈ ၵူႈမိူင်းယူႇယၢမ်းလဵဝ်ၼႆႉ မိူဝ်ႈတႄႇမၼ်း လႆႈဢဝ်မူထိူၼ်ႇ မႃးလဵင်ႉႁႂ်ႈငႄႈသေ ႁဵတ်းႁႂ်ႈၽႄႈတိူၼ်းမႃးယဝ်ႉ။ ဢဝ်ၸွမ်းၼင်ႇ လၵ်းထၢၼ်သၢၵ်ႈသေႇ ဢၼ်ၶုတ်းႁၼ်လုပ်ႇႁိၼ်မူထိူၼ်ႇ မိူဝ်ႈၵွၼ်ႇၼၼ်ႉသေ လႆႈႁူႉဝႃႈ မူထိူၼ်ႇမိူဝ်ႈၵွၼ်ႇၼႆႉ လႆႈႁၼ်မႃး တမ်ႈတီႈ ၵုၼ်လူင်ယူးရူပ်ႉလႄႈ ၵုၼ်လူင်ဢေးသျႃး။ တီႈၵုၼ်လူင်ဢမေႇရိၵတႄႉ ဢမ်ႇၶုတ်းႁၼ်။ မူႇဢၼ်ႁဝ်းႁၼ် ၸွမ်းႁိူၼ်းၸွမ်းဝၢၼ်ႈယူႇယၢမ်းလဵဝ်ၼႆႉ လုၵ်ႉတီႈ မူၵုယူးရူပ်ႉလႄႈ ၵုၼ်ဢေးသျႃးသေ ၽႄႈမႃးယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈၿီႇၸီႇ 2,900 ၼၼ်ႉ ၶႄႇၶဝ် လဵင်ႉမူႁႂ်ႈယဵၼ်ႇငႄႈမႃးၼႆယဝ်ႉ။
မူၼႆႉ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ ယူႇဝူၺ်ႇၵိၼ်ႁင်ႈၼႃႇလႄႈ ၵူၼ်းမၢင်ၸိူဝ်း ဢမ်ႇၵိၼ်ၼိူဝ်ႉမူသေတ ၵူၼ်းမၢင်ၸိူဝ်းတႄႉ ၵိၼ်ယူႇ၊ လႆႈဝႃႈ ၶႄႇၼႆႉ မၵ်ႉၼိူဝ်မူတႄႉတႄႉ။ တီႈတႄႉမၼ်း မူႇၼႆႉ ဢမ်ႇဝူၺ်ႇၵႃႈႁိုဝ်ၼင်ႇၵဝ်ႇ။ ပေႃးဢဝ်ၸွမ်းသၽႃႇဝၶဝ်ၸိုင် ဢိင်ပိုင်ႈလူၺ်ႈ တီႈယူႇတီႈသဝ်းၶဝ်သေ ၶဝ်ၵေႃႈ တေႃႈပဵၼ် သတ်းတူဝ်ဢၼ်သႅၼ်ႈသႂ်ယူႇ၊ သင်ဝႃႈ ၵူၼ်းဢၼ်လဵင်ႉလူၶဝ်ၼၼ်ႉ လူႁၼ်လုမ်းလႃးပၼ်ၶဝ် သုၵ်ႈသၢႆႇပၼ်ၶဝ်ၸိုင် မူၼႆႉ ပဵၼ်သတ်း တူဝ်ဢၼ်ၸိုၼ်ႈသႂ်တႄႉတႄႉ။ ပေႃးလူႇႁၼ်လုမ်းလႃး ဝႆႉပၼ်မူႇယူႇသဝ်း သႅၼ်ႈသႅၼ်ႈသႂ်သႂ် ဝႆႉႁႂ်ႈၵိုင်ႇငၢမ်ႇ ပၢႆးယူႇလီၸိုင် မူၼႆႉ ၸဵဝ်းတူဝ်ယႂ်သေဢမ်ႇၵႃး ၽႄႈၵေႃႈၽႄႈၼမ်တႄႉတႄႉ။
မူငၢၼ် ဢၼ်ပၢႆးယူႇလီၶႅမ်ႉလႅပ်ႈၼၼ်ႉ ပေႃးဢႃႇယုမၼ်း လႆႈမႃး ပႅတ်ႇလိူၼ်ၸိုင် မၼ်းၸၢင်ႈၸွမ်းၽွၵ်ႇယဝ်ႉ။ မူမႄႈၵေႃႈ ပေႃးဢႃႇယုလႆႈမႃး ပႅတ်ႇလိူၼ် ပႅတ်ႇလိူၼ်ၶိုင်ႈၸိုင် ၸၢင်ႈၸွမ်းၽွၵ်ႇသေ ပေႃးဢႃႇယု လႆႈၼိုင်ႈပီၸိုင် တႄႇၵိူတ်ႇလႆႈ လုၵ်ႈႁူဝ်ၼူမ်းယဝ်ႉ။ ဝၢႆးၵိူတ်ႇ လုၵ်ႈႁူဝ်ၼူမ်းယဝ်ႉ မူမႄႈၼႆႉ ၼိုင်ႈပီ လဵင်ႉလုၵ်ႈလႆႈ သွင်မုင်ႉ၊ ၼိုင်ႈမုင်ႉၼႆႉ ၵိူတ်ႇလႆႈမူဢွၼ်ႇ 4 တူဝ် တေႃႇထိုင် 6 တူဝ်ယဝ်ႉ။ မူဢၼ်လဵင်ႉတီႈႁေႃတီႈႁိူၼ်းတႄႉ ၼိုင်ႈမုင်ႉၼႆႉ ၵိူတ်ႇလႆႈ 8 တူဝ် တေႃႇထိုင် 10 တူဝ်ၵွၼ်ႇ။ မူဢွၼ်ၸိူဝ်းၼၼ်ႉ ပေႃးလႆႈမႃး 6 ဝူင်ႈတေႃႇ 10 ဝူင်ႈၸိုင် ယူႇၽၢတ်ႇလႆႈ မႄႈၶဝ်ယဝ်ႉ။
မူၼႆႉ ၸၢင်ႈၸပ်းတၢင်းပဵၼ် ၵႃႇလမူသေ တၢႆယဝ်ႉ။ ပေႃးၶဝ်ၸပ်းၵႃႇလၸိုင် ပွတ်ႇၶဝ်လႄႈ ၶူႈၼင်ၶဝ် ၵႂ်ႈမႃးသေ ၸၢင်ႈတၢႆယဝ်ႉ။ ယွၼ်ႉၼၼ် ပေႃးဝႃႈ မူဢွၼ်ႇၵိူတ်ႇမႃး လႆႈဝူင်ႈၼိုင်ႈလိူဝ်လိူဝ်ၸိုင် လႆႈသမ်းပၼ်ၶဝ် ယႃႈယႃႁႄႉၵင်ႈ ၵႃႇလမူယူႇ။ သင်ဝႃႈ မူၸိူဝ်းၼၼ်ႉ ၸပ်းၵႃႇလမူၸိုင် လႆႈၶႃႈႁႅမ်ပႅတ်ႈ မူၸိူဝ်းၼၼ်ႉတင်းသဵင်ႈသေ ၸုတ်ႇၽႆးပႅတ်ႈ ဢမ်ႇၼၼ် ၽင်လိၼ်ပႅတ်ႈယဝ်ႉ။ လိူဝ်သေၼၼ်ႉ တီႈယူႇမူၸိူဝ်းၼၼ်ႉၵေႃႈ လႆႈသိတ်းယႃႈယႃၶႃႈမႅင်းပႅတ်ႈ ႁဵတ်းပၼ် လွင်ႈမူတ်းသႂ်ယဝ်ႉ။
မူၼႆႉ ၶဝ်ႈတင်းတိုဝ်း တင်းတူဝ်၊ ၼိူဝ်ႉမၼ်း ၼင်မၼ်း ၵိၼ်လႆႈသဵင်ႈသဵင်ႈ၊ မၼ်းမူၵေႃႈ ဢဝ်ႁဵတ်းၼမ်ႉမၼ်းသေ ႁုင်ၽၵ်းလႆႈ၊ ၼင်မၼ်း ဢဝ်ႁုင်ၵိၼ် ၸီႇၵိၼ်ၵေႃႈလႆႈ၊ ဢဝ်ႁဵတ်း ၼင်ပွင်းၵေႃႈလႆႈ၊ မၢင်ၸိူဝ်း ဢဝ်ၼင်မူ ႁဵတ်းၵွပ်းမ၊ ႁဵတ်းဢႅပ်ႇငိုၼ်းလူးၵွၼ်ႇ။
မူၼႆႉ ပဵၼ်တူဝ်သတ်း ဢမ်ႇပေႃးလႆႈဢွႆႇၶဝ်ၼမ်သေတ သမ်ႉလႆႈၼိူဝ်ႉၶဝ်ၼမ်ယဝ်ႉ။ တၢင်းၵိၼ် ဢၼ်ၶဝ်ၵိၼ်ၵႂႃႇၼၼ်ႉ တႃႇ 20% ဢမ်ႇၼၼ် 25%ၼၼ်ႉ ယဵၼ်းပဵၼ်ၼိူဝ်ႉၶဝ်ယဝ်ႉ။ တီႈတႅၵ်ႈမၼ်း ပေႃးဢွႆႇမူ တၢင်းၵိၼ်ၶဝ် သီႇၸွႆႉၸိုင် ၼိူဝ်ႉမူၼၼ်ႉ ဢွၵ်ႇမႃး ၼိုင်ႈၸွႆႉယဝ်ႉ။ ဝူဝ်းတႄႉ လႆႈဢွႆႇၶဝ် သိပ်းၸွႆႉ သိပ်းသွင်ၸွႆႉသေ ၼိူဝ်ႉဝူဝ်းၼၼ်ႉ ၵူၺ်းဢွၵ်ႇမႃး ၼိုင်ႈၸွႆႉၵူၺ်း။
တၢင်းၵိၼ်မူ မႄးထတ်း
မိူၼ်ၼင်ႇသတ်းတၢင်ႇၸိူဝ်းသေ တၢင်းၵိၼ်မူၼၼ်ႉ လူဝ်ႇလႆႈပႃးထၢတ်ႈ ၵႃႇပူဝ်ႇႁၢႆႉၻရဵၵ်ႉ၊ ပရူဝ်တဵင်း၊ ထၢတ်ႈႁဵၵ်ႇလႄႈ ဝီႇထႃႇမိၼ်ႇၼင်ႇၵဝ်ႇ။ မူၼႆႉ မၵ်ႉတၢင်းၵိၼ် တူၼ်ႈၵေႃ ဢၼ်ဢမ်ႇပေႃးမီးထၢတ်ႈႁဵၵ်ႇၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ယွၼ်ႉၼၼ် ပေႃးဢွႆႆႇတၢင်းၵိၼ်ၶဝ်ၸိုင် တေလႆႈသႂ်ႇပႃး ထၢတ်ႈႁဵၵ်ႇယူႇ၊ လူဝ်ႇလႆႈတူၺ်းသၢႆငၢႆမၼ်းသေ လႅၵ်ႈလၢႆႈ ဢွႆႇပၼ်တၢင်းၵိၼ်ၶဝ်ယူႇ။ တမ်ႈတီႈ မူမႄႈႁွမ်းၼၼ်ႉ ၼင်ႇႁိုဝ် လုၵ်ႈမၼ်းတေယႂ်ႇၸိုင် လူဝ်ႇလႆႈ လိူၵ်ႈသေ လဵၵ်ႉပၼ်တၢင်းၵိၼ် ဢၼ်တေႁဵတ်းႁႂ်ႈ ထၢတ်ႈၼိူဝ်ႉမၢၵ်ႈၼၼ်ႉယူႇ။ မူႇဢၼ်တေလဵင်ႉသေ ၶၢႆၼိူဝ်ႉမၼ်းၼၼ်ႉ လူဝ်ႇလႆႈလဵင်ႉပၼ် တၢင်းၵိၼ် ဢၼ်ပႃးၵႃႇပူဝ်ႇႁၢႆႉၻရဵၵ်ႉလႄႈ ထၢတ်ႈၼမ်ႉမၼ်းယဝ်ႉ။ တီႈမူမႄႈႁွမ်းၼၼ်ႉၵေႃး မၢင်ပွၵ်ႈမၢင်လႂ် လူဝ်ႇလႆႈလဵင်ႉပၼ် တၢင်းၵိၼ် ဢၼ်ပႃးဢၢႆႇဢူဝ်ၻိၼ်း (ထၢတ်ႈၵိူဝ်)ယူႇ။ ပေႃးလဵင်ႉပၼ် ၼင်ႇၼၼ်ၸိုင် မူႇဢွၼ်ႇဢၼ်ၵိူတ်ႇမႃးၼၼ်ႉ ၶူၼ်ၶဝ် တေတဵမ်တူဝ်မႃးယဝ်ႉ။ ၸိူင်ႉၼင်ႇသတ်းတၢင်ႇၸိူဝ်းၼၼ်ႉၼင်ႇၵဝ်ႇ မူၼႆႉပေႃးဝႃး ဢမ်ႇလႆႈထၢတ်ႈ ဝီႇထႃႇမိၼ်ႇတဵမ်ထူၼ်ႈၸိုင် ၶဝ်ၸၢင်ႈထူပ်းတၢင်းတုၵ်ႉၶယူႇ။ ထၢတ်ႈဝီႇထႃႇမိၼ်ႇလီ တႃႇမူၼၼ်ႉပဵၼ် ထၢတ်ႈဝီႇထႃႇမိၼ်ႇ A, D ယဝ်ႉ။ ပေႃးၶဝ်ဢမ်ႇလႆႈ ထၢတ်ႈဝီႇထႃႇမိၼ်ႇတဵမ်ထူၼ်ႈၸိုင် ၶဝ်ၸၢင်ႈၸပ်းတၢင်းပဵၼ်ယဝ်ႉ။
ဢိင် မႄးထတ်း
- Sus scrofa (wild boar)". Animal Diversity Web
- မြန်မာ့စွယ်စုံကျမ်း အတွဲ ၁၂