ပၢႆးတူဝ်မီးၸႂ်
ပၢႆးတူဝ်မီးၸႂ် ၸီႇဝၿေႇၻ
မႄးထတ်းပၢႆးတူဝ်ၸႂ် ဢၼ်ႁွင်ႉဝႃႈ ၿၢႆႇဢူဝ်ႇလေႃႇၵျီႇၼၼ်ႉ ပဵၼ်လွင်ႈလဵပ်ႈႁဵၼ်း တူဝ်မီးၸႂ် ဢမ်ႇၼၼ် သၸီႇဝ ၸိူဝ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ သၸီႇဝ ဢၼ်ဝႃႈၼၼ်ႉ ၶဝ်ႈပႃး ဢၼ်မီးၸႂ်တင်းသဵင်ႈ။ [1] တူၼ်ႈလႄႈ သတ်းတိရတ်ႉသၢၼ်ႇၸိူဝ်းၼၼ်ႉ ပဵၼ်သၸီႇဝယဝ်ႉ။ တူၺ်းႁၼ် ႁၢင်ႈၽၢင် တူၼ်ႈလႄႈ သတ်းတိရတ်ႉသၢၼ်ႇသေ ပေႃးဝႃႈ လဵပ်ႈႁဵၼ်းၵႂႃႇ လွင်ႈၶဝ်ၸိုင် တေပွင်ႇၸႂ်လူင်ႉလႅင်း လွင်ႈဢၼ်ၶဝ်မီးၸႂ်ၼၼ်ႉယူႇ။ ဢၼ်ၵူၼ်းလႄႈသတ်း မီးၸႂ်ၼႆၼၼ်ႉတႄႉ ၸႅင်ႈလႅင်းယူႇ၊ ၵပ်းၵၢႆႇလူၺ်ႈ သၸီႇဝၼၼ်ႉ တူၼ်ႈတွၵ်ႇမွၵ်ႇမၢၵ်ႇႁၢၵ်ႈႁူဝ်ၵေႃႈ တီႈၼႆႈ တေလႆႈၸႂ်ႉဝႃႈ ၶဝ်မီးၸႂ်ၼင်ႇၵဝ်ႇ။ ပေႃးဝႃႈ တူၼ်ႈမႆႉ ၼိုင်ႈတူၼ်ႈ ႁႅင်ႈႁဵဝ်ႇၵႂႃႇၸိုင် ႁဝ်းၵေႃႈ တေႃႈဝႃႈ တူၼ်ႈမႆႉၼၼ်ႉ တၢႆၵႂႃႇယဝ်ႉ ၼႆယူႇ။ ၵူၺ်းၵႃႈ ဢၼ်ပဵၼ်တူၼ်ႈမီးၸႂ်ၼၼ်ႉတႄႉ မၼ်းဢမ်ႇၸႂ်ႈ ၸႂ်ႁူႉၸိူင်ႉၼင်ႇ ၸႂ်သတ်းလႄႈၵူၼ်းၼၼ်ႉ။
ၸီႇဝ (သၢႆၸႂ်) ဢၼ်ဝႃႈၼၼ်ႉ ပဵၼ်ဢၼ်လႂ်တႄႉတႄႉၼႆ ဢမ်ႇၸၢင်ႈလၢတ်ႈလႆႈ တႅၵ်ႇတႅၵ်ႇလႅင်းလႅင်း။ ၵူၺ်းၵႃႈ ပေႃးဢိင်ပိုင်ႈၼိူဝ် လွင်ႈထူပ်းႁၼ်ၼၼ်ႉသေ မႃးလၢတ်ႈၸိုင် ၸီႇဝသၢႆၸႂ်ၼႆႉ မၼ်းႁူမ်ႈၵၼ်သေ ပဵၼ်ၸွမ်းတူဝ်ၶၼ်ႇထႃႇၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ႁၢင်ႈၽၢင် ဢၼ်ဢမ်ႇမီးၸီႇဝသၢႆၸႂ်ၼၼ်ႉ တေၸၢင်ႈႁၼ်လႆး တင်းၼမ်တင်းလၢႆသေတ ၸီႇဝသၢႆၸႂ် ဢၼ်ဢမ်ႇမီးတူဝ် (ႁၢင်ႈၽၢင်)ၼၼ်ႉတႄႉ ပၢႆးသၢႆႊၶဝ် ပႆႇႁႃႁၼ်ၵွၼ်ႇ။
ၵွပ်ႈၼႆ ၸီႇဝသၢႆၸႂ် ဢၼ်ႁဝ်းပွင်ႇၸႂ်ၼၼ်ႉ မၼ်းပဵၼ် ၸီႇဝသၢႆၸႂ် ဢၼ်ဢမ်ႇၽၢတ်ႇ တူဝ်(ရူပ်ႈ)ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ဢၼ်ၵွၼ်းၸိုင်ႈသေ ႁဵတ်းႁႂ်ႈ တူၼ်ႈလႄႈ သတ်းတိရတ်ႉသၢၼ်ႇၶဝ် သိုပ်ႇယႂ်ႇ သိုပ်ႇပဵၼ်ၵၢၼ်ယူႇၼၼ်ႉ ပဵၼ်ၸီႇဝယဝ်ႉ။ ၵူၺ်းၵႃႈ ၸိူဝ်းဢၼ် ယႂ်ႇမူႈ၊ တူင်ႉၼိုင်၊ ၽႄႈတိူၼ်းၸိူဝ်ႉၽၼ်းၸိူဝ်းၼၼ်ႉ ပိၵ်ႉသမ်ႉဝႃႈ ပဵၼ်ပိူင်ၽၢင်လၵ်ႉၶၼႃႇ သၸီႇဝဝႃႈၼႆသေတ ဢၼ်ၼၼ်ႉ ပဵၼ်တီႈပွင်ႇတဵမ်ထူၼ်ႈ ၸီႇဝၼႆ ပႆႇဝႃႈလႆႈၼင်ႇၵဝ်ႇ။
ၵွပ်ႈသင်ၼႆၸိုင် လၵ်ႉၶၼႃႇ ပိူင်ၽၢင်ၼင်ႇၼၼ်ၼၼ်ႉ မၢင်တွၼ်ႈမၢင်လႂ် တမ်ႈတီႈ ၼိၸီႇဝ (ဢၼ်ဢမ်ႇမီးၸႂ်) ၼၼ်ႉၵေႃႈ သမ်ႉလႆႈႁၼ်ၸွမ်း ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ တီႈတႅၵ်ႈမၼ်း ၵေးၼမ်ႉၼႆႉ မေႃယႂ်ႇမႃး၊ မေႃမီးမႃး ၵိင်ႇၽႄမၼ်းထႅင်ႈ တင်းၼမ်ၸိူဝ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ သင်ဝႃႈ ဢဝ်ယႃႈမွင်ႇ (ပရုတ်ဆီ) ၵႂႃႇသႂ်ႇဝႆႉ ၼိူဝ်ၽိဝ်ၼမ်ႉၸိုင် တေတူင်ႉတူင်ႉၼိုင်ၼိုင်ယဝ်ႉ။ ပေႃးဢဝ် လိၼ်ၼဵဝ် ၼွၵ်းၼမ်ႉသေ ဝႆႉဝႆႉၸိုင် တေလႆႈႁၼ် ဢူၼ်လိၼ်ၸိူဝ်းၼၼ်ႉ တူင်ႉၼိုင်ဝႆႉယူႇ။
ပေႃးလဵပ်ႈႁဵၼ်းတူၺ်းလီလီၸိုင် ပၵ်းပိူင်လၵ်ႉၶၼႃႇ ၸီႇဝၼၼ်ႉ မီးႁႃႈဢၼ်ၼင်ႇတီႈတႂ်ႈၼႆႉယဝ်ႉ။
1. ပရူဝ်ႇတူဝ်ႇပလႅၵ်ႉၸမ်ႇ ႁႅင်းၽိူမ်ႉထႅမ်
မႄးထတ်းတႃႇတေ ၸႅၵ်ႇၽႄႁူႉလႆႈ သၸီႇဝ (ဢၼ်မီးၸႂ်) လႄႈ ၼိၸီႇဝ (ဢၼ်ဢမ်ႇမီးၸႂ်) ၼၼ်ႉၸိုင် သၸီႇဝၼႆႉ မၼ်းမီးပိူင်ၶွတ်ႇၽွတ်ႈ ၽဵၼ်ႈၽဵၼ်ႈၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ တူၼ်ႈမႆႉလႄႈ သတ်းတိရတ်ႉသၢၼ်ႇ ဢၼ်ပဵၼ် သၸီႇဝၼႆႉ တီႈတူၼ်ႈတီႈတူဝ်ၶဝ်ၼၼ်ႉ မၼ်းမီးသေးလ် တဵမ်ထူၼ်ႈဝႆႉယဝ်ႉ။ တီႈၼႂ်းသႄးလ်ၼၼ်ႉ သမ်ႉမီး ပရူဝ်ႇတူဝ်ႇပလႅၵ်ႉၸမ်ႇယဝ်ႉ။ ပေႃးဢမ်ႇမီး ပရူဝ်ႇတူဝ်ႇပလႅၵ်ႉၸမ်ႇၸိုင် တေဢမ်ႇပဵၼ်လႆႈ ၸီႇဝ။ တမ်ႈတီႈ တူၼ်ႈလႄႈ သတ်းတိရတ်ႉသၢၼ်ႇၼၼ်ႉၵူၺ်း မၼ်းမီးပိူင်ၽၢင် ဢၼ်ဢဝ်သႄးလ်သေ ၽွတ်ႈပဵၼ်ဝႆႉ။ တမ်ႈတီႈ ၼိၸီႇဝၼၼ်ႉတႄႉ ဢမ်ႇမီး သႄးလ်လႄႈ ပရူဝ်ႇတူဝ်ႇ ပလႅၵ်ႉၸမ်ႇ။ ပရူဝ်ႇတူဝ်ႇပလႅၵ်ႉၸမ်ႇ ဢၼ်မီးဝႆႉ တမ်ႈတီႈ တူၼ်ႈလႄႈ သတ်းၼၼ်ႉ မၼ်းမီးၼမ်ႉၵတ်ႉ ဢၼ်မေႃၽိူမ်ႉထႅမ်ၶိုၼ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ တီႈတႅၵ်ႈမၼ်း သင်ဝႃႈ ၼင်တီႈၶႅၼ်ၵူၼ်းႁဝ်း သိၵ်ႇၵႂႃႇလွၵ်ႈၵႂႃႇ ပေႃးၼႆၸိုင် ၶိုၼ်းပဵၼ်မႃး ၼင်မႂ်ႇၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ လွင်ႈဢၼ်ႁဝ်းလႆႈႁၼ် ၸဵပ်းတီႈတူၼ်ႈလႄႈ သတ်းၶဝ် ၶိုၼ်းႁၢႆၶႅၼ်းၵႂႃႇ ၼိူဝ်ႉမႂ်ႇ ၶိုၼ်းမုၼ်းမႃး၊ ဢၼ်ႁၵ်းၵႂႃႇ ၶိုၼ်းၵပ်းၵၼ်ၶိုၼ်း၊ ဢၼ်ၶိုၼ်းပဵၼ်မႃး လိူတ်ႈမႂ်ႇ ယၢင်မႂ်ႇ၊ ၼင်မႆႉလွၵ်ႈၶၢပ်ႈယဝ်ႉ ၶိုၼ်းပဵၼ်မႃးမႂ်ႇၸိူဝ်းၼၼ်ႉ မၼ်းပဵၼ် ၼမ်ႉၵတ်ႉ ပရူဝ်ႇတူဝ်ႇပလႅၵ်ႉၸမ်ႇ ဢၼ်မေႃၽိူမ်ႉထႅမ်ၶိုၼ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
2. ၽႄႈၸိူဝ်ႉၽၼ်း
မႄးထတ်းသၸီႇဝၼႆႉ မီးၼမ်ႉၵတ်ႉ မေႃၽႄႈၸိူဝ်ႉၽၼ်းယဝ်ႉ။ ၽႄႈၸိူဝ်ႉၽၼ်း ဢၼ်ဝႃႈၼၼ်ႉ လုၵ်ႉတီႈ ပေႃႈမႄႈသေ မီးမႃး လုၵ်ႈလၢင်း ဢၼ်ပဵၼ် ၸိူဝ်ႉၽၼ်းလဵဝ်ၵၼ်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ တီႈတႅၵ်ႈမၼ်း လုၵ်ႉတီႈၸၢင်ႉသေ ၵိူတ်ႇဢွၵ်ႇၽႄႈဢွၵ်ႇမႃး ၸၢင်ႉၵူၺ်း၊ ဢမ်ႇၵိူတ်ႇဢွၵ်ႇမႃး ပႄႉၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ လုၵ်ႉတီႈ မၢၵ်ႇမူင်ႈသေ ၶိုၼ်းတႅၵ်ႇဢွၵ်ႇၽႄႈဢွၵ်ႇပဵၼ် မၢၵ်ႇမူင်ႈၵူၺ်း၊ ဢမ်ႇပဵၼ်မႃး မၢၵ်ႇလၢင်း။ သၸီႇဝၼႆႉ ဢိင်ၼိူဝ်ၶိင်ႇၶၢဝ်းယၢမ်းသေ မီးလွင်ႈၽႄႈၸိူဝ်ႉၽၼ်းသေတ ၼိၸီႇဝၼႆႉတႄႉ ဢမ်ႇမီးလွင်ႈၽႄႈၸိူဝ်ႉၽၼ်း။ ၵွပ်ႈၼၼ် သၸီႇဝၼႆႉ ၶဝ်မီးၼမ်ႉၵတ်ႉ မေႃၽႄႈၸိူဝ်ႉၽၼ်းယဝ်ႉ။
3 မေႃတူင်ႉၼိုင်
မႄးထတ်းသၸီႇဝၼႆႉ တႃႇတေၼႄဝႃႈ လွင်ႈၶဝ်မီးၸႂ်ၼႆၼၼ်ႉ တေလႆႈဝႃႈ ၼမ်ႉၵတ်ႉၶဝ်ပဵၼ် လွင်ႈမေႃတူင်ႉၼိုင် ၶၢႆႉၼီၼၼ်ႉယူႇ။ ပႅင်ႈၼင်ႇ ဢၼ်ႁဝ်းလႆႈႁၼ်ၼၼ်ႉၸိုင် တူၼ်ႈမႆႉၼႆႉ ယင်ႇႁၢၵ်ႈၸပ်းလိၼ်ဝႆႉလႄႈ ဢမ်ႇၸၢင်ႈၶၢႆႉၼိုင်လႆႈ ၸိူင်ႉၼင်ႇသတ်း။ လွင်ႈတူင်ႉၼိုင် တူၼ်ႈလႄႈ သတ်းၼၼ်ႉ ၸႅၵ်ႇၽႄလႆႈယူႇ သွင်ပိူင်။ (ၵ) ၶၢႆႉၼိုင်ႁင်းၵူၺ်း (ၶ) မီးဢၼ်တိုတ်ႉၸၼ်လႄႈ ၶၢႆႉၼိုင် ဢမ်ႇၼၼ် မီးႁႅင်းတုမ်ႉတွပ်ႇ။
(ၵ) ၶၢႆႉၼိုင်ႁင်းၵူၺ်းၼၼ်ႉတႄႉ လႆႈႁၼ်ၸႅင်ႈလႅင်း တမ်ႈတီႈ တူဝ်သတ်းၶဝ်ယူႇ၊ တမ်ႈတီႈ တူၼ်ႈၼၼ်ႉတႄႉ ၼႂ်းတူၼ်ႈၼၼ်ႉ မီးပရူဝ်ႇတူဝ်ႇပလႅၵ်ႉၸမ်ႇ၊ ပရူဝ်ႇတူဝ်ႇပလႅၵ်ႉၸမ်ႇၼၼ် မၼ်းမေႃၶၢႆႉၼိုင် ႁင်းၵူၺ်းၼႆယဝ်ႉ။ ၵွပ်ႈၼႆ တူၼ်ႈၶိူဝ်း မၢင်မဵဝ်းၼႆႉ မၼ်းမေႃၶၢႆႉၼိုင် ၵဵဝ်ႈၶဵၼ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ (ၶ) သၸီႇဝၼႆႉ မီးဢၼ်တိုတ်ႉၸၼ်လႄႈ ၶၢႆႉၼိုင် ဢမ်ႇၼၼ် မီးႁႅင်းတုမ်ႉတွပ်ႇယဝ်ႉ။ တီႈတႅၵ်ႈမၼ်း ပေႃးဝႃႈ ၽႆးမႆႈၺႃး တိၼ်မိုဝ်း တူဝ်သတ်းၸိုင် ၶဝ်ၼႅတ်ႈၽႅတ်းသေ ႁဵတ်းႁႂ်ႈၵၢႆယၢၼ်ၵမ်းလဵဝ်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ တူၼ်ႈမႆႉ ဢၼ်ပႃးထၢတ်ႈ ၵရူဝ်ႇလူဝ်ႇၾီႇၼၼ်ႉ ပေႃးထိုင်ၶၢဝ်းၵၢင်ၶမ်ႈၸိုင် ၶဝ်မေႃၶၢႆႉႁႃ ငွၵ်ႈဢွၵ်ႇၸူး ၽၢႆႇဢၼ်မီးလႅင်းယဝ်ႉ။ တီႈၼႆႈ ၽႆးလႄႈ ငဝ်းလႅင်းၼႆႉ ပဵၼ်ထၢတ်ႈဢၼ် တိုတ်ႉၸၼ် တူၼ်ႈလႄႈ သတ်းသေ လွင်ႈဢၼ် သတ်းလႄႈ တူၼ်ႈ ၶိုၼ်းတုမ်ႉတွပ်ႇၼၼ်ႉၵေႃႈ ပဵၼ်လူၺ်ႈ ႁႅင်းတုမ်ႉတွပ်ႇ ပရူဝ်ႇတူဝ်ႇပလႅၵ်ႉၸမ်ႇယဝ်ႉ။
တူၼ်ႈဝီးၼၢတ်ႉၸ်ၼၼ်ႉ တေလႆႈဝႃႈ ပဵၼ်တူၼ်ႈႁဵဝ်ႉ ပုၼ်ႈတႃႇ မူင်ႈမႅင်းၶဝ်ယူႇ၊ မၼ်းတေမိူၼ်ၼင်ႇ ၵၢပ်ႇဢႅင်ႈငႄး ဢႃႈဝႆႉသေ ပေႃးဝႃႈ မူင်ႈမႅင်းၶဝ်ႈမႃး ၼႂ်းမၼ်းၸိုင် မၼ်းၵိုင်ႉၵၢင်ႉ တုပ်ႇႁပ်းႁိပ်ႇဢဝ် မူင်ႈမႅင်းတၢႆပႅတ်ႈယဝ်ႉ။ တူၼ်ႈမႆႉၼၢင်းၼွၼ်း (ၵူၵ်ႉၵူဝ်ႇ)ၼၼ်ႉ ၵၢင်ၶမ်ႈမႃး မႂ်မၼ်းတုပ်ႇၵႂႃႇ။ မွၵ်ႇဝၼ်းဝၢႆႇၼၼ်ႉ ၵၢင်ဝၼ်း မီးၽၢႆႇလႂ် မၼ်းဝၢႆႇၸွမ်း ၽၢႆႇၼၼ်ႉလႂ် ၸိူဝ်းၼႆႉ ပဵၼ်လူၺ်း ႁႅင်းတိုတ်ႉၸၼ်လႄႈ ႁႅင်ႈတုမ်ႉတွပ်ႇယဝ်ႉ။ သတ်းတိရတ်ႉသၢၼ်ႇၶဝ်ၼၼ်ႉ လွင်ႈတုမ်ႉတွပ်ႇၶဝ် ထၢင်ႇၸႅင်ႈလိူဝ်သေ တူၼ်ႈလူးၵွၼ်ႇ။
4 လွင်ႈလူႉလႅဝ်လႅၵ်ႈလၢႆႈ ၸီႇဝရုပ်ႈ
မႄးထတ်းသၸီႇဝ (တူဝ်မီးၸႂ်)တင်းသဵင်ႈၼၼ်ႉ ၸီႇဝရုပ်ႈ (တူဝ်)ၶဝ်ၼၼ်ႉ မၼ်းမီးၼမ်ႉၵတ်ႉ လူႉလႅဝ်လႅၵ်ႈလၢႆႈ (မႅၵ်ႉတႃႇၿေႃႇလိတ်ႉၸိမ်ႇ) ယဝ်ႉ။ မႅၵ်ႉတႃႇၿေႃႇလိတ်ႉၸိမ်ႇၼႆႉ ပဵၼ်ၶေႃႈၵႂၢမ်း ဢၼ်တၢင် တႃႇၸႂ်ႉတိုဝ်း လွင်ႈၼႃႈၵၢၼ် သႄးလ် လႄႈ ထၢတ်ႈ သၸီႇဝ (တူဝ်မီးၸႂ်) လူႉလႅဝ်လႅၵ်ႈလၢႆႈ ဢမ်ႇထၢတ်ႇဢမ်ႇဝၢႆး ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၽွၼ်းလီ မႅၵ်ႉတႃႇၿေႃႇလိတ်ႉၸိမ်ႇၼႆႉတႄႉ ၼင်ႇႁိုဝ် သၸီႇဝ (တူဝ်မီးၸႂ်) တေသိုပ်ႇသၢႆၸႂ်လႆႈၼၼ်ႉ မၼ်းႁဵတ်းႁႂ်ႈ ပရူဝ်ႇတူဝ်ႇပလႅၵ်ႉၸမ်ႇ ပဵၼ်မႃးမႂ်ႇ၊ ႁဵတ်းႁႂ်ႈ ပရူဝ်ႇတူဝ်ႇပလႅၵ်ႉၸမ်ႇ ယႃႇပေႁႂ်ႈလူႉလႅဝ်၊ ပရူဝ်ႇတူဝ်ႇပလႅၵ်ႉၸမ်ႇ ဢၼ်လူႉလႅဝ်ၵႂႃႇၼၼ်ႉၵေႃႈ မၼ်းၶိုၼ်းၽိူမ်ႉထႅမ်ပၼ် ဢၼ်မႂ်ႇယဝ်ႉ။
5 ယႂ်ႇမႃႈၵႃႈသုင်
မႄးထတ်းၶေႃႈၵႂၢမ်း ယႂ်ႇမႃႈၵႃႈသုင် ဢၼ်ၸႂ်ႉတိုဝ်း တမ်ႈတီႈ ၼႂ်းၸီႇဝၿေႇၻၼၼ်ႉ မၼ်းမီးတီႈပွင်ႇ လိုၵ်ႉလမ်ႇလိူဝ်သေ လွင်ႈပိူင်ၽၢင် ယႂ်ႇမႃႈၵႃႈသုင်မႃးၼၼ်ႉၵွၼ်ႇ။ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ ၽွၼ်းလီ မႅၵ်ႉတႃႇၿေႃႇလိတ်ႉၸမ်ႇသေ (ၵ) မိတူဝ်ႇသိတ်ႉ ဢၼ်ႁွင်ႉဝႃႈ သႄးလ်မႂ်ႇ တီႈတူဝ် ပဵၼ်မႃး၊ (ၶ) သႄးလ်ၸိူဝ်းၼၼ်ႉ ယႂ်ႇမႃး လႄႈ (င) သႄးလ် ဢၼ်ယႂ်ႇမႃးၸိူဝ်းၼၼ်ႉ ၵႄႇၶႅၼ်ႉမႃးသေ ပဵၼ်ၼိူဝ်ႉၼင်မႃး ၸိူဝ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ လွင်ႈဢၼ်ႁၢင်ႈၽၢင် ယႂ်ႇမႃးၼၼ်ႉ မၼ်းၵူၺ်းပဵၼ် ပွတ်းဢွၼ်ႇတွၼ်ႈၼိုင်ႈ လွင်ႈယႂ်ႇမႃႈၵႃႈသုင်ၵူၺ်း။
ၵပ်းၵၢႆႇလူၺ်ႈ ၽီႇၸီႇဢေႃႇလေႃႇၵျီႇသေ လွင်ႈၸႅၵ်ႇၽႄ ၼႃႈၵၢၼ်သၸီႇဝ၊ လွင်ႈၵုမ်းထိင်းပၼ် ၼႃႈၵၢၼ်ၽႂ်မၼ်း ႁႂ်ႈၽဵင်ႇ၊ လွင်ႈႁဵတ်းႁႂ်ႈ ၸိူဝ်ႉၽၼ်း ၽႄႈတိူၼ်း မူႇယႂ်ႇၸိူဝ်းၼၼ်ႉ ၶဝ်ႈပႃးၼႂ်း ၶေႃႈၵႂၢမ်းဢၼ်ဝႃႈ ယႂ်ႇမႃႈၵႃႈသုင်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ႁူဝ်ႁုပ်ႈမၼ်းတႄႉ လွင်ႈဢၼ်သၸီႇဝ (တူဝ်မီးၸႂ်) ယႂ်ႇမႃးၸိူဝ်းၼၼ်ႉ ငဝ်ႈၶၢမ်ႇမၼ်း ပဵၼ်လူၺ်ႈ ပရူဝ်ႇတူဝ်ႇပလႅၵ်ႇၸမ်ႇ ၽၢႆႇၼႂ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ လွင်ႈဢၼ်ၼိၸီႇဝ (ဢၼ်ဢမ်ႇမီးၸႂ်) မူႈယႂ်ႇၼၼ်ႉတႄႉ မၼ်းတႄႇ ၽၢႆႇၼွၵ်ႈယဝ်ႉ။ တီႈတႅၵ်ႈမၼ်း မိူၼ်ၼင်ႇ မၢၵ်ႇႁိၼ်ၶၢၼ် ယႂ်ႇမႃးၼၼ်ႉ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ ထၢတ်ႈမေႃႇလီႇၵိဝ်း ဢၼ်မိူၼ်ၵၼ် မႃးၶွၼ်ႈၵၼ်သေ ၸပ်းၵၼ်ၵႂႃႇတိၵ်းတိၵ်းၼၼ်ႉလႄႈ မၢၵ်ႇႁိၼ်ၶၢၼ်ၼၼ်ႉ ၸင်ႇယႂ်ႇမႃးယဝ်ႉ။
လဵပ်ႈႁဵၼ်း ၸီႇဝၿေႇၻ
မႄးထတ်းတႃႇတေလဵပ်ႈႁဵၼ်း ၸီႇဝၿေႇၻ ၼၼ်ႉ တေလႆႈၸွမ်း မၢႆမီႈ သီႇဢၼ်ယူႇ။ ပေႃးဢမ်ႇၸွမ်း မၢႆမီႈသီႇဢၼ်ၼႆႉၸိုင် တေဢမ်ႇယၼ်မၼ်ႈလႆႈ တီႈၼိူဝ် ၸီႇဝၿေႇၻပၢၼ်မႂ်ႇၼႆႉလႆႈ။
1 ႁႂ်ႈတႅတ်ႈၼႅတ်ႈ ႁႂ်ႈတႅတ်ႈတေႃး
မႄးထတ်းမိူဝ်ႈလဵပ်ႈႁဵၼ်း ၸီႇဝၿေၻၼၼ်ႉ တမ်ႈတီႈ တူဝ်မီးၸႂ်ၼၼ်ႉ တေလႆႈဝႆႉၼမ်ႉၼၵ်းသေ ၸွပ်ႇၸႅတ်ႈ လဵပ်ႈႁဵၼ်းယဝ်ႉ။ ႁၼ်ဢၼ်လႂ်ၵေႃႈ တွင်းမၢႆ တႅမ်ႈမၢႆဝႆႉ ၸွမ်းၼင်ႇ ဢၼ်ပဵၼ်တႄႉ မီးတႄႉၼၼ်ႉတႃႉ။
2 ႁႂ်ႈသိုဝ်ႈယူဝ်း
မႄးထတ်းၼႂ်းလူၵ်ႈလေႃးၵ ပၢႆးသၢႆႊ တမ်ႈတီႈ ၸီႇဝၿေႇၻၼႆႉ ဢၼ်ဢမ်ႇမီးဢမ်ႇပဵၼ်ၼၼ်ႉ ပဵၼ်လွင်ႈသိုဝ်ႈယူဝ်းယဝ်ႉ။ ပၢႆးဝူၼ်ႉ ဢၼ်မီးလွင်ႈသိုဝ်ႈယူဝ်း၊ တၢင်းႁဵတ်းသၢင်ႈ ဢၼ်သိုဝ်ႈယူဝ်းၼၼ်ႉ ပဵၼ်သၢႆၸႂ် ပၢႆးၸီႇဝၿေႇၻယဝ်ႉ။
3 ႁႂ်ႈဝူၼ်ႉ ၸႅင်ႈလႅင်း
မႄးထတ်းပၢႆးၸီႇဝၿေႇၻၼႆႉ တိုဝ်းၵမ်ဝႆႉ လွင်ႈဝူၼ်ႉသိုဝ်ႈ ဝူၼ်ႉၸိုဝ်ႈၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ သတ်းဢၼ်ဝႃႈၼၼ်ႉ ပဵၼ်သတ်းၵူၺ်း။ ပၢႆးဝူၼ်ႉ ဢၼ်ဝႃႈ ယွၼ်ႉၵဝ်ႉႁွင်ႉလႄႈ ၵူၼ်းလႆႈတၢႆ ဢၼ်ဝႃႈၼၼ်ႉ ဢမ်ႇၸႂ်ႈ တၢင်းဝူၼ်ႉ ဢၼ်သိုဝ်ႈယူဝ်း ၸႅင်ႈလႅင်း။ လွင်ႈဝူၼ်ႉ ဢမ်ႇသိုဝ်ႈယူဝ်းၼင်ႇၼၼ် တမ်ႈတီႈ ၼႂ်းပၢႆး ၸီႇဝၿေႇၻၼၼ်ႉ တေဢမ်ႇလႆႈႁၼ်၊ တေဢမ်ႇလႆႈမီး။
4 ႁႂ်ႈ တူဝ်ၸဝ်ႈၵဝ်ႇ ၵေႃႉထတ်းထိၼ်
မႄးထတ်းလွင်ႈဢၼ်ဢမ်ႇတႅတ်ႈၼႅတ်ႈသေ ၸၢင်ႈထဵင်ၵၼ်ၼၼ်ႉ ပိၵ်ႉသမ်ႉ ပိူၼ်ႈလၢတ်ႈၼမ်ၵေႃႈယဝ်ႉ၊ မႃးၸွမ်းၼင်ႇ ၼႂ်းလိၵ်ႈလၢႆးၽိုၼ်ထမ်းၵေႃႈယဝ်ႉ တေဢမ်ႇလႆႈ ၵိုင်ႉၵၢင်ႉယုမ်ႇၵမ်းလဵဝ်။ တူဝ်ၸဝ်ႈၵဝ်ႇ လူဝ်ႇလႆႈၵႂႃႇ သေႃႉသွၵ်ႈႁႃ ၶေႃႈယၼ်မၼ်ႈမၼ်း ၶေႃႈတမ်းၸႂ်မၼ်း ႁႂ်ႈပေႃးလႆး ၶေႃႈတွပ်ႇယူႇ။ ၽူႈလူင်ႉ ပၢႆးၸီႇဝၿေႇၻၶဝ်ၵူႈၵေႃႉတႄႉ ၶဝ်ၸွမ်းမၢႆမီႈလူင် သီႇဢၼ်ၼႆႉယဝ်ႉ။
တူၼ်ႈလႄႈ သတ်း
မႄးထတ်းပေႃးဢဝ်ၸွမ်းၼင်ႇ ၽိင်ႈပဵၼ် ဢီႇဝေႃႇလူးသျိၼ်း evolutionary biology ဝႃႈၸိုင် ၸဵမ်မိူဝ်ႈၵွၼ်ႇၵွၼ်ႇၼၼ်ႉ တူၼ်ႈလႄႈ သတ်းတိရတ်ႉသၢၼ်ႇၶဝ်ၼႆႉ ဢၼ်ၼိုင်ႈလႄႈဢၼ်ၼိုင်ႈ မဵဝ်းၼိုင်ႈလႄႈ မဵဝ်းၼိုင်ႈ လႅပ်ႈတိုၼ်းပႅၵ်ႇၵၼ်သေ ပဵၼ်မႃးယဝ်ႉ။ လွင်ႈပဵၼ် ပႅၵ်ႇၵၼ်ၼၼ်ႉ လႅပ်ႈတေဢမ်ႇပဵၼ်မိူဝ်ႈလဵဝ်ၵၼ်၊ လႅပ်ႈတေ ဢမ်ႇပဵၼ် တီႈလဵဝ်ၵၼ်။ ဢဝ်ၸွမ်းၼင်ႇ ပိုၼ်းဢီႇဝေႃႇလူးသျိၼ်း ဝႃႈတႄႉ ၸီႇဝ (ၸႂ်) ဢမ်ႇၼၼ် သၸီႇဝ (တူဝ်ဢၼ်မီးၸႂ်)ၸိူဝ်းၼၼ်ႉ လႅပ်ႈတေပဵၼ်မႃႈၸွမ်း တီႈယူႇပႅၵ်ႇပိူင်ႈၵၼ်ၼၼ်ႉလႄႈသင် ၶၢဝ်းယၢမ်း ၵူႈပိူင်ပိူင်ၼၼ်ႉလႄႈသင် ၼၼ်ႉယူႇ။ ၵူၺ်းၵႃႈ သၸီႇဝ ဢၼ်ဝႃႈၼၼ်ႉ တေလႆႈဝႃႈ တူၼ်ႈႁိုဝ်၊ တေလႆႈဝႃႈ တိရတ်ႉသၢၼ်ႇႁိုဝ်ၼႆ ပႆႇၸၢင်ႈလၢတ်ႈတႅတ်ႈၼႅတ်ႈ။ မိူၼ်ၼၼ်ၼင်ႇၵဝ်ႇ လုၵ်ႉတီႈတူၼ်ႈသေ ပဵၼ်မႃး တိရတ်ႉသၢၼ်ႇႁိုဝ်၊ လုၵ်ႉတီႈ တိရတ်ႉသၢၼ်ႇသေ ပဵၼ်မႃးတူၼ်ႈႁိုဝ်ၼႆႉၵေႃႈ တေႃႈဢမ်ႇၸၢင်ႈလၢတ်ႈလႆႈ တႅတ်ႈၼႅတ်ႈ။ ၵူၺ်းၵႃး ၽွင်းမိူဝ်ႈ ၵမ်ႇၽႃႇ တႄႉတင်ႈပဵၼ်မႂ်ႇၼၼ်ႉ သင်မၢတ်ႈဝႃႈ သၸီႇဝၼႆႉ မေႃလဵင်ႉသၢႆၸႂ်ၶဝ် (မေႃႁႃၸုပ်ႇဢဝ် ထၢတ်ႈဢေႃးၸႃႇ) ႁင်းၵူၺ်းၶဝ်ယူႇ ပေႃးၼႆၸိုင် တူၼ်ႈၼႆႉ တေပဵၼ် ဢၼ်မီးမႃး ဢွၼ်တၢင်း သတ်းတိရတ်ႉသၢၼ်ႇယူႇ။ ဢဝ်ၸွမ်းပိုၼ်ႈ ဢီႇဝေႃႇလူးသျိၼ်းဝႃႈၸိုင် သၸီႇဝ မၢင်ၸိူဝ်းၼႆႉ ပဵၼ်ၽၢင်ႁၢင်ႈ တူၼ်ႈယဝ်ႉ။ သၸီႇဝ ၸိူဝ်းဢၼ်ၵိုတ်းၼၼ်ႉ တူၼ်ႈၵေႃႈ ဢမ်ႇၸႂ်ႈ၊ သတ်းတိရတ်ႉသၢၼ်ႇၵေႃႈတေႃႈ ဢမ်ႇၸႂ်ႈသေ တေပဵၼ်တူၼ်ႈသတ်းၼၼ်ႉယူႇ။ ၼႆႉပဵၼ် တီႈပွင်ႇ တၢင်းႁၼ်ထိုင် ဢီႇဝေႃႇလူးသျိၼ်း ၼိုင်ႈဢိတ်းၼိုင်ႈဢွတ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ဢဝ်ၸွမ်းၼင်ႇ ၶေႃႈပူင် ဢီႇဝေႃႇလူးသျိၼ်းၸိုင် ၸႅၵ်ႇဝႆႉ သၸီႇဝၸၼ်ႉသုင် လႄႈ သၸီႇဝၸၼ်ႉတႅမ် သွင်ပိူင်ယဝ်ႉ။ သၸီႇဝၸၼ်ႉသုင်ၼၼ်ႉ လႅပ်ႈလုၵ်ႉတီႈ သၸီႇဝၸၼ်ႉတႅမ်သေ လႅၵ်ႈလၢႆႈမႃး ထၢၼ်ႈလႂ်ထၢၼ်ႈၼၼ်ႉယူႇ။ ပိူင်ၽၢင်လွင်ႈၶွတ်ႇၽွတ်ႈ သၸီႇဝၸၼ်ႉသုင်ၼၼ်ႉ လၢၵ်ႇလၢႆးသုၵ်ႉယုင်ႈလိူဝ်သေ သၸီႇဝၸၼ်ႉတႅမ်ႇယဝ်ႉ။ ပိူင်ၽၢင်လွင်ႈၶွတ်ႇၽွတ်ႈ သၸီႇဝ ၸၼ်ႉတႅမ်ႇတႄႉ ဢမ်ႇမီးလွင်ႈသုၵ်ႉသင်။ ပဵၼ်ပိူင်ၽၢင် သၢင်းလၢင်းဝႆႉယဝ်ႉ။
ဢဝ်ၸွမ်းၼင်ႇ ၽူႈလူင်ႉလႅၼ် ၿၢႆႇဢူဝ်လေႃႇၵျီႇၶဝ်ဝႃႈတႄႉ လေႃးၵတူၼ်ႈ လႄႈ လေႃးၵတိရတ်ႉသၢၼ်ႇၼႆႉ လုၵ်ႉတီႈငဝ်ႈငႃႇ ၸိူဝ်ႉငဝ်ႈလူင် ဢၼ်ၼိုင်ႈသေ ၽႄပဵၼ်ၵႂႃႇ သွင်ၵိင်ႇ။ တီႈၼႆႈ ၼင်ႇႁိုဝ် တေပွင်ႇၸႂ်ငၢႆႈၼိူဝ် ဢီႇဝေႃႇလူးသျိၼ်းၼၼ်ႉ ၸင်ႇလႆႈဢဝ် တူၼ်ႈမႆႉ မႃးတႅၵ်ႈၼႄယဝ်ႉ။ ႁၢၵ်ႈမႆႉၼႆႉ ၸူမ်ဝႆႉ မီးဝႆႉ ၼႂ်းလိၼ်လႄႈ ႁဝ်းဢမ်ႇၸၢင်ႈႁၼ်လႆႈ။ တူၼ်ႈမၼ်းၼၼ်ႉတႄႉ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ ႁၼ်လႆႈထၢင်ႇၸႅင်ႈလႄႈ ၸင်ႇဢဝ်တႅၵ်ႈၼႄ လေႃးၵသွင်ပိူင်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ လုၵ်ႉတီႈ ၵိင်ႇလူင်သွင်ၵိင်ႇၼၼ်ႉသေ ၸင်ႇသိုပ်ႇတႅၵ်ႇပဵၼ် ၶႃႈမၢၼ်းၸိူဝ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၵိင်ႇၶႃႈ ဢၼ်ၵဝ်ႇၵႄႇၸိူဝ်းၼၼ်ႉ ႁၢင်ႈၽၢင်ၶဝ် ဢမ်ႇမၼ်ႈၵိုမ်းသေ လႅၵ်ႈလၢႆႈဝႆႉယူႇ။ လေႃးၵတူၼ်ႈလႄႈ လေႃးၵတိရတ်ႉသၢၼ်ႇၵေႃႈ မိူၼ်ၼင်ႇတူၼ်ႈမႆႉၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
တူၼ်ႈ လႄႈ တိရတ်ႉသၢၼ်ႇ ပႅၵ်ႇပိူင်ႈၵၼ်
မႄးထတ်းၸိူဝ်းႁဝ်း မီးၺၢၼ်ႇတၢင်းႁူႉ ၸႅၵ်ႇၽႄလႆႈ တူၼ်ႈ လႄႈ တိရတ်ႉသၢၼ်ႇၼၼ်ႉယူႇ။ ပိူင်လူင်မၼ်း တူၼ်ႈၸၼ်ႉသုင်လႄႈ တိရတ်ႉသၢၼ်ႇၼၼ်ႉ ႁဝ်းၸႅၵ်ႇၽႄ ႁူႉလႆႈငၢႆႈငၢႆႈယဝ်ႉ။ ၵွပ်ႈသင်ၼႆၸိုင် ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ ပိူင်ၽၢင် ပိူင်ၶွတ်ႇၽွတ်ႈၶဝ်ၼၼ်ႉ ထၢင်ႇၸႅင်ႈဝႆႉ။ ၵူၺ်းၵႃႈ တူၼ်ႈလႄႈသတ်း ဢၼ်ဢဝ်ၸႂ်သေ ႁူႉၸႅင်ႈၼၼ်ႉ ပေႃးမႃး တႅမ်ႈတူၺ်းႁၢင်ႈမၼ်းၸိုင် မၼ်းယၢပ်ႇၵႃႈႁိုဝ်ၼႆ တေပွင်ႇၸႂ်ယူႇ။ ဢဝ်တၢင်းႁၼ် ဢီႇဝေႃႇလူးသျိၼ်းသေ ႁဝ်းၸၢင်ႈႁူႉထိုင်လႆႈ လွင်ႈပႅၵ်ႇပိူင်ႈ တူၼ်ႈၸၼ်ႉသုင်လႄႈ တိရတ်ႉသၢၼ်ႇယဝ်ႉ။
ပေႃးလုၵ်ႉတီႈ ၵိင်ႇၽႄသေ ၵႂႃႇတူၺ်းၶိုၼ်း တီႈတူၼ်ႈငဝ်ႈမၼ်းၸိုင် မိူဝ်ႈၵွၼ်ႇႁိုင်လွၼ်ႇၼၼ်ႉ တေပႆႇၸႅၵ်ႇၽႄလႆႈ တူၼ်ႈၸၼ်ႉတႅမ်ႇလႄႈ သတ်းတိရတ်ႉသၢၼ်ႇ ဢမ်ႇၼၼ် တူၼ်ႈႁိုဝ်ၼေႃ တိရတ်ႉသၢၼ်ႇႁိုဝ်ၼေႃးၼႆၼၼ်ႉၵွၼ်ႇ။ ပိူင်လူင်မၼ်း တၼ်ႈၸၼ်ႉတႅမ်ႇလႄႈ တိရတ်ႉသၢၼ်ႇၼၼ်ႉ ၶဝ်ၵူၺ်းမီး သႄးလ် ဢၼ်လဵဝ်ၵူၺ်းလႄႈ တႃႇတေၸႅၵ်ႇၽႄလႆႈ ၼၼ်ႉ ၸင်ႇပဵၼ်တၢင်းယၢပ်ႇယဝ်ႉ။ ၽူႈလူင်ႉလႅၼ်ႇရူႇပၿေႇၻၶဝ်တႄႉ တိုၵ်ႉယုမ်ႇယမ်ဝႃႈ ဢၼ်ပဵၼ်သၸီႇဝတူၼ်ႈတိရတ်ႉသၢၼ်ႇၼၼ်ႉ တိုၵ်ႉမီးဝႆႉယူႇ ၼႆယဝ်ႉ။ (တီႈတႅၵ်ႈတီႈၵမ်ႉမၼ်းတႄ ပဵၼ်ယူႇၵလီႇၼႃႇ)။ တႃႇတေၸႅၵ်ႇၽႄ တူၼ်ႈလႄႈ တိရတ်ႉသၢၼ်ႇၼၼ်ႉ ဝႆႉပိူင်တၢႆဢမ်ႇလႆႈ။ ပိူင်လိူင်းမၼ်းတႄႉ တူၺ်းဢဝ် လွင်ႈလၢၵ်ႇလၢႆး လွင်ႈၸုတ်ႈယွမ်း တီႈတႂ်ႈၼႆႉသေ တေၸၢင်ႈၸႅၵ်ႇၽႄလႆႈ တူၼ်ႈလႄႈ တိရတ်ႉသၢၼ်ႇယူႇ။ (1) တမ်ႈတီႈတူၼ်ႈၼႆႉ လွင်ႈယႂ်ႇတၢင်းယႂ်ႇၼၼ်ႉ မၼ်းမီးဝႆႉ ဢွင်ႈတီႈမၼ်း တႅတ်ႈၼႅတ်ႈယဝ်ႉ။ ၵမ်ႉပႃႈၼမ်တႄႉ ဢွင်ႈတီႈမၼ်း ပဵၼ် တႄႇဢဝ် ပၢႆတူၼ်ႈမၼ်း တေႃႇထိုင် ပၢႆႁၢၵ်ႈမၼ်း ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ တူၼ်ႈမၢင်မဵဝ်းတႄႉ ဢွင်ႈတီႈယႂ်ႇမၼ်းၼၼ်ႉ တေပဵၼ် တီႈငဝ်ႈၵိင်ႇၵၢၼ်ႈမၼ်း တီႈပွင်ႈမၼ်း တီႈငဝ်ႈမႂ်မၼ်းၸိူဝ်းၼၼ်ႉယူႇ။ သတ်းတိရတ်ႉသၢၼ်ႇတႄႉ ဢွင်ႈတီႈယႂ်ႇၶဝ် ၼၼ်ႉ ဢမ်ႇမိူၼ်တူၼ်ႈမႆႉ။ လွင်ႈယႂ်ႇတၢင်းယႂ်ႇ သတ်းတိရတ်ႉသၢၼ်ႇၼၼ်ႉတႄႉ ပဵၼ်တင်းတူဝ်ယဝ်ႉ။ မၼ်းၵူၺ်း ယႂ်ႇၸွမ်းၶၢဝ်း ၶဝ်တိုၵ်ႉယိုတ်ႈယႂ်ႇၼၼ်ႉၵူၺ်း။ ပေႃးပၢၼ်မၼ်း ပူၼ်ႉယဝ်ႉတႄႉ တိရတ်ႉသၢၼ်ႇၼႆႉ လွင်ႈယႂ်ႇတၢင်းယႂ်ႇၶဝ်ၼၼ်ႉ မၼ်းဢမ်ႇသိုပ်ႇယႂ်ႇထႅင်ႈယဝ်ႉ။ တူၼ်ႈၼၼ်ႉတႄႉ ယႂ်ႇလႆႈတေႃႇပေႃးတၢႆယဝ်ႉ။ (2) ဝဵၼ်ႉဝႆႉ တူၼ်ႈၵလူဝ်ႇရူဝ်ႇၾီႇ လႄႈ တူၼ်ႈၾၢၼ်းၵပ်ႉၼၼ်ႉသေ ၵႃႈပဵၼ် တူၼ်ႈၶဵဝ်တင်းသဵင်ႈၼၼ်ႉ မၼ်းမီးထၢတ်ႈ ၵလူဝ်ႇရူဝ်ႇၾီႇယဝ်ႉ။ ယွၼ်ႉမီးၼင်ႇၼၼ်လႄႈ တူၼ်ႈၼႆႉ ၶဝ်မေႃသူင်ႇတၢင်းၵိၼ်ဢေႃးၸႃႇ ပၼ်တီႈတူၼ်ႈၶဝ် ႁင်းၶဝ်ယဝ်ႉ။ သင်ပဵၼ်ၵူၼ်းၵေႃႈ မိူၼ်ၼင်ႇ မေႃႁုင်ၵိၼ် ၶဝ်ႈၽၵ်းႁင်းၵူၺ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ တိရတ်ႉသၢၼ်ႇၼႆႉတႄႉ ဢမ်ႇမီး ၵလူဝ်ႇရူဝ်ႇၾီႇ။ (3) ၵႃႈပဵၼ် သၸီႇဝတင်းသဵင်ႈၼၼ်ႉ တီႈတူဝ်ၶဝ် မီးဝႆႉသႄးလ်ဢွၼ်ႇ တဵမ်ပိၵ်းဝႆႉယူႇ။ ၵူၺ်းၵႃႈ ၽိဝ်ၼင် ဢၼ်ႁေႃႇဝႆႉ သႄးလ်ဢွၼ်ႇၸိူဝ်းၼၼ်ႉ ၵူၺ်းမီးတီႈတူၼ်ႈမႆႉၵူၺ်း။ တီႈသတ်းတိရတ်ႉသၢၼ်ႇတႄႉ ဢမ်ႇမီး။ (4) ပိူၵ်ႇၽိဝ်ၼင်သႄးလ် တမ်ႈတီႈ တူၼ်ႈမႆႉၼၼ်ႉ ပႃးဝႆႉသႄးလ်လိဝ်ႇလူဝ်ႉယဝ်ႉ။ တီႈတိရတ်ႉသၢၼ်ႇၼၼ်ႉ ဢမ်ႇမီးသႄးလိဝ်ႇလူဝ်ႉ။ (ဝဵၼ်ႉဝႆႉ။ တီႈတိရတ်ႉသၢၼ်ႇၵိဝ်ႇၼီႇၵဵၵ်ႉၼၼ်ႉတႄႉ ၽိဝ်ၼင်ၶဝ် ပဵၼ်သႄးလိဝ်ႇလူဝ်ႉ) (5) တူၼ်ႈၸၼ်ႉသုင်ၼၼ်ႉ ယွၼ်ပိူဝ်ႈ ႁၢၵ်ႈၶဝ်ၸပ်းၸူမ်လိၼ်ဝႆႉလႄႈ ၶဝ်ဢမ်ႇၸၢင်ႈၶၢႆႉၵႂႃႇ တီႈၼိုင်ႈယဝ်ႉ တီႈၼိုင်ႈ။ တူၼ်ႈၸၼ်ႉတႅမ်ႇဢွၼ်ႇၼၼ်ႉတႄႉ ၸၢင်ႈၶၢႆႉတီႈယူႇ။ တိရတ်ႉသၢၼ်ႇၸၼ်ႉတႅမ်ႇဢွၼ်ႇ မၢင်ၸိူဝ်းတႄႉ ဢမ်ႇၸၢင်ႈၶၢႆႉၵႂႃႇ တီႈၼိုင်ႈယဝ်ႉတီႈၼိုင်ႈ။ (တူဝ်ယၢင်ႇမၼ်းပဵၼ် ဢူဝ်ႇဝီႇလီႇယႃး လႄႈ မွၵ်ႇႁိၼ်ပိုၼ်ႉပၢင်ႇလၢႆႇ) သတ်းတိရတ်ႉသၢၼ်ႇ ၸၼ်ႉသုင်ၼၼ်ႉတႄႉ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ မီးတိၼ်မိုဝ်း ဢင်ႇၵႃႇတဵမ်ထူၼ်ႈလႄႈ ၸၢင်ႈလုၵ်ႉတီႈၼိုင်ႈ ၶၢႆႉၵႂႃႇတီႈၼိုင်ႈယဝ်ႉ။ (6) သတ်းတိရတ်ႉသၢၼ်ႇၼႆႉ ၶဝ်ၸၢင်ႈၵဵဝ်ႉဢိုၼ်ၵိၼ်လႆႈ တၢင်းၵိၼ်တၢင်းယႅမ်ႉယဝ်ႉ။ တူၼ်ႈၸိူဝ်းၼၼ်ႉတႄႉ ၵူၺ်းလႆႈၸုပ်ႇဢဝ်ၼမ်ႉၵူၺ်း။ သတ်းတိရတ်ႉသၢၼ်ႇၼႆႉ မီးဝႆႉ တိၼ်မိုဝ်း တႃႇတေတူင်ႉၼိုင်၊ မီးႁူးၽၢႆႈၼွႆႉၽၢႆႈလူင် တႃႇတေထွၵ်ႇပႅတ်ႈယဝ်ႉ။ ၸိူဝ်းၼၼ်ႉ မၼ်းပဵၼ်ပိူင်ၶွတ်ႇၽွတ်ႈ ၸၼ်ႉသုင် သၢင်ႇထုၵ်ႇ တႃႇၶဝ်ယဝ်ႉ။ ၵူၺ်းၵႃႈ တူၼ်ႈမႆႉၼႆႉတႄႉ ဢမ်ႇမီးဢင်ႇၵႃႇ ၸိူင်ႉၼင်ႇၼၼ်။
ၵိင်ႇၽႄ ပၢႆးတူဝ်ၸႂ် ၸီႇဝၿေၻ
မႄးထတ်းလုၵ်ႉတီႈ ပၢႆးတူဝ်ၸႂ် ၸီႇဝၿေႇၻသေ ၸႅၵ်ႇဢွၵ်ႇမႃး ပၢႆးတူၼ်ႈ ရုၵ်ႉၶၿေႇၻ လႄႈ ပၢႆးသတ်း သတ်ႉတၿေႇၻ သွင်ပိူင်။ ပၢႆးသၢႆႊတၢင်ႇပိူင် ဢၼ်လုၵ်ႉတီႈ ပၢႆးတူဝ်ၸႂ် ၸီႇဝၿေႇၻသေ ၸႅၵ်ႇဢွၵ်ႇမႃးထႅင်ႈၼၼ်ႉ ပဵၼ်ပၢႆးထၢတ်ႈတူဝ်ၸႂ် (ၸီႇဝꩪႃတုၿေႇၻ)၊ ပၢႆးႁၢင်ႈတူဝ်ၸႂ် (ၸီႇဝရူႇပၿေႇၻ) လႄႈ ပၢႆးယႃႈယႃၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။ ၼင်ႇႁိုဝ် တေလဵပ်ႈႁဵၼ်း ပၢႆးတူၼ်ႈ လႄႈ ပၢႆးသတ်း ငၢႆႈၸႂ်ၼၼ်ႉ ၸင်ႇလႆႈ ၸႅၵ်ႇၽႄတွၼ်ႈၵၼ်မၼ်း ၼင်ႇၼႆယူႇ။
- 1. ပၺ်ႇၺႃႇႁၢင်ႈၽၢင်
တၢင်းမေႃဢၼ်ၼႆႉ ပဵၼ်တၢင်းမေႃ ဢၼ်လဵပ်ႈႁဵၼ်း ႁၢင်ႈၽၢင် တူၼ်ႈမႆႉလႄႈ တူဝ်သတ်း ဢၼ်ဢဝ်တႃႁၼ်လႆႈ ႁၢင်ႈၽၢင် ၼွၵ်ႈမၼ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
- ပၺ်ႇၺႃႇထိတ်ႉသျူး
တၢင်းမေႃဢၼ်ၼႆႉ ပဵၼ်တၢင်းမေႃ ဢၼ်လဵပ်ႈႁဵၼ်း သႄးလ်လႄႈ ထိတ်ႉသျူးၽၢႆႇၼႂ်း တူၼ်ႈမႆႉလႄႈ တူဝ်သတ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
- 3. ၸီႇဝၵမ်ႇမၿေႇၻ
တၢင်းမေႃဢၼ်ၼႆႉ လဵပ်ႈႁဵၼ်း ၼႃႈၵၢၼ် ထိတ်ႉသျူးလႄႈ လွင်ႈသၢႆၸႂ် တူင်ႉၼိုင် ၸိူဝ်းမီးတူဝ်ၸႂ် ဢၼ်ပဵၼ် သၸီႇဝၸိူဝ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
- 4. ၷေႁၿေႇၻ
တၢင်းမေႃဢၼ်ၼႆႉ လဵပ်ႈႁဵၼ်း လွင်ႈဢၼ် တူၼ်ႈတင်း တူဝ်သတ်းလႄႈ ႁိမ်းႁွမ်းၶဝ် ၵုမ်ႉၵႅမ်ၸွႆႈထႅမ်ၵၼ်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
- 5. တူၼ်ႈ ဢမ်ႇၼၼ် သတ်းၽႄႈတိူၼ်း
တၢင်းမေႃဢၼ်ၼႆႉ လဵပ်ႈႁဵၼ်း လွင်ႈတူၼ်ႈလႄႈ သတ်းၶဝ် ၽႄႈတိူၼ်းၼိူဝ်ၵမ်ႇၽႃႇလႄႈ ၵွပ်ႈလွင်ႈသင်လႄႈ လႆႈၽႄႈတိူၼ်း ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
- 6. တၢင်းမေႃဢၼ်ၼႆႉ လဵပ်ႈႁဵၼ်းသပ်းသေး ႁၢင်ႈၽၢင် တူၼ်ႈလႄႈ သတ်းသေ ၽေႃႇၼႄႁၢင်ႈပိူင်ၶဝ်၊ မၵ်းမၼ်ႈၸိူဝ်ႉၽၼ်းၶဝ်၊ ၸႅၵ်ႇၽႄၸိူဝ်ႉၽၼ်းၶဝ်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၵေႃႉဢၼ် တႄႇတင်ႈ ပၺ်ႇၺႃႇတၢင်းမေႃ ဢၼ်ၼႆႉတႄႉ ပဵၼ်ၵူၼ်းသဝိတ်ႉတိၼ်ႇ ၽူႈလူင်ႉလႅၼ်ႇ ပၢႆးတူဝ်ၸႂ် ၵႃးလ်လိၼ်းၼီးယၢပ်ႉယဝ်ႉ။ ၸဝ်ႈပၢႆးတူၼ်ႈ ရုၵ်ႉၶၿေႇတ မၢၼ်မႂ်ႇၶဝ် လဵပ်ႈႁဵၼ်း မၢႆတွင်းဝႆႉဝႃႈ ၸိူဝ်ႉၽၼ်းတူၼ်ႈၼႆႉ မီးယူႇမွၵ်ႈ 34000 ၼႆယဝ်ႉ။ တၢင်းၼမ်ဢၼ်ၼႆႉ ၼမ်သေ ဢၼ်ၸဝ်ႈပၢႆးသတ်း (သတ်ႉတၿေႇၻ)ၶဝ် ႁႃႁၼ်ၼၼ်ႉ သၢမ်ပုၼ်ႈၵွၼ်ႇယဝ်ႉ။ သင်ဝႃး လႆႈၵႂႃႇသိုပ်ႇႁႃသွၵ်ႈတူၺ်းထႅင်ႈ ၸိူဝ်းဢွင်ႈတီႈ ပိူၼ်ႈဢမ်ႇပႆႇၽႅဝ် ၼႂ်းထိူၼ်ႇလိုၵ်ႉ ထိူၼ်ႇၼႃလူင်ၸိူဝ်းၼၼ်ႉၸိုင် ၸိူဝ်ႉၽၼ်းၼႆႉ တေၸၢင်ႈႁၼ်လႆႈ ထႅင်ႈတင်းၼမ်ၵွၼ်ႇ။
- 7. ပၢႆးတူၼ်ႈႁိၼ်သၢၵ်ႈ လႄႈ ပၢႆးတူဝ်ႁိၼ်သၢၵ်ႈ
တူၼ်ႈလႄႈ တူဝ်သတ်း ဢၼ်မီးမႃး မိူဝ်ႈမိုၼ်ႉမိူဝ်ႈၵွၼ်ႇၼၼ်ႉ ၶဝ်ႈပဵၼ်ႁၢင်ႈႁိၼ်သၢၵ်ႈသေ ၵိုတ်းဝႆႉ တႂ်ႈပိုၼ်ႉလိၼ် လၢႆလၢႆၸၼ်ႉ လၢႆလၢႆထၢပ်ႈၼၼ်ႉယူႇ။ လဵပ်ႈႁဵၼ်းတူၺ်း ႁၢင်ႈႁိၼ်သၢၵ်ႈၸိူဝ်းၼၼ်ႉသေ ၸၢင်ႈႁူႉလႆႈလွင်ႈ တူၼ်ႈလႄႈ တူဝ်သတ်း ဢၼ်ယၢမ်ႈမီးမႃး မိူဝ်ႈမိုၼ်ႉ သိုၼ်းၵွၼ်ႇၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၸၢင်ႈဢဝ် တူၼ်ႈလႄႈ သတ်းမိူဝ်ႈၵွၼ်ႇ မႃးတႅၵ်ႈၵၼ်တူၺ်း ဢၼ်မီးဝႆႉယူႇ ၵၢပ်ႈပၢၼ်ယၢမ်းလဵဝ်ယဝ်ႉ။ လွင်ႈၸႅၵ်ႇၽႄ မဵဝ်းမၼ်းဝႆႉၼၼ်ႉ ပုၼ်ႈတႃႇ ပၢႆးတူဝ်မီးၸႂ် ၸီႇဝၿေႇၻၼၼ်ႉ ၶဝ်ႈတၢင်းတိုဝ်းတႄႉတႄႉ။ တီႈၼိူဝ်သတ်းတိရတ်ႉသၢၼ်ႇၼၼ်ႉ ၽူႈလူင်ႉလႅၼ်ႇ ပၢႆးတူဝ်မီးၸႂ်ၶဝ် ၸႅၵ်ႇၽႄဝႆႉ (1) သတ်းတူဝ်မီးသၼ်လင် (2) သတ်းတူဝ်ဢမ်ႇမီးသၼ်လင် ၼႆ သွင်ၸုမ်းယူႇ။ သွင်ၸုမ်းၼၼ်ႉ ၶိုၼ်းသိုပ်ႇ ၸႅၵ်ႇၽႄထႅင်ႈ ၼင်ႇတီႈတႂ်ႈၼႆႉယဝ်ႉ။
1. သတ်းတူဝ်မီးသၼ်လင်
မႄးထတ်း- (ၵ) ပႃ၊ ပႃယဵၼ်ႇ၊ ပႃၸွၼ်ႈ၊ ငိူၵ်ႈ၊ ပႃငမၢၼ်း။
- (ၶ) သတ်းၼမ်ႉ ဢၼ်ယူႇၼိူဝ်ၵွင်း ၸိူင်ႉၼင်ႇ ၶဵတ်ႇ။
- (င) တူဝ်ၵၢၼ်း။ ၸိူင်ႉၼင်ႇ ငူး၊ ဢၢၵ်ႇၶၢင်၊ လႅၼ်း၊ ဢၢၵ်ႇလိူမ်ႈ၊ တဝ်ႇ။
- (ၸ) ၼူၵ်ႉ။ ၸိူင်ႉၼင်ႇ ႁုင်ႉ၊ ယဵဝ်ႈ၊ ၼူၵ်ႉၵၢတ်ႇ၊ ၼူၵ်ႉၸွၵ်ႇ၊ ၵႃဢိုဝ်ႈ၊ ၵႆႇ၊ ၼူၵ်ႉတူႈ၊ ၼူၵ်ႉၶဝ်ႈႁၢဝ်ႉ။
- (သ) တူဝ်သွမ်ၼူမ်း။ ၸိူင်ႉၼင်ႇ လိင်း၊ ဝူဝ်း၊ မႃႉ၊ မႃ၊ ၸဵၼ်၊ ပႄႉ၊ ၵူၼ်း၊ ၵႂၢႆး၊ မႅဝ်း၊ မူ၊ ပၢင်တၢႆး။
တူဝ်ဢမ်ႇမီးသၼ်လင်
မႄးထတ်း- (ၵ) မႅင်း (ဢႃးတရေႃႉပူဝ်ႇၻႃႇ) မိူၼ်ၼင်ႇ ၵူင်ႇၵၢဝ်၊ မႅင်း။
- (ၶ) တူဝ်ယူႇၶွၵ်ႇ (မူဝ်ႇလတ်ႉၸၵ) မိူၼ်ၼင်ႇ ႁွႆ၊ ၵၢပ်ႇဢႅင်ႈငႄး။
- (င) တူဝ်တိူၵ်ႇ (ဢႅၼ်ႇၼီႇလိတ်ႉၻႃႇ) မိူၼ်ၼင်ႇ တိူၵ်ႇလိူၼ်၊ ပိင်၊ တႅၵ်ႉ။
- (ၸ) (ပရူဝ်ႇတူဝ်ႇၸူဝ်ႇဝႃႇ) မိူၼ်ၼင်ႇ ဢမီးဝႃး။
ၽူႈလူင်ႉ ပၢႆးတူဝ်ၸႂ် ၸီႇဝၿေႇၻၶဝ်ၼႆႉ တီႈတူၼ်ႈၼၼ်ႉ ၶဝ်ၸႅၵ်ႇၽႄဝႆႉ တူၼ်ႈဢၼ်မီးမွၵ်ႇ လႄႈ တူၼ်ႈဢမ်ႇမီးမွၵ်ႇ ၼႆသွင်ပိူင်လူင်ယဝ်ႉ။ လိူဝ်သေၼၼ်ႉ တူၼ်ႈဢၼ်မီးမွၵ်ႇၼၼ်ႉ (ၵ) တူၼ်ႈသိူင်ႇၸိူဝ်ႉ ဢႅၼ်ႇၵျီႇဢူဝ်ႇၸပၢၼ်း ၸိူင်ႉၼင်ႇ မၢၵ်ႇမူင်ႈ၊ မၢၵ်ႇဢေႃးၸႃႇ၊ မၢၵ်ႇၵႃႇ လႄႈ (ၶ) တူၼ်ႈဢမ်ႇသိူင်ႇၸိူဝ်ႉ ၵျိမ်ႇၼူဝ်ႇၸပၢၼ်း ၸိူင်ႉၼင်ႇ တူၼ်ႈပႅၵ်ႇ ၸိူဝ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ တူၼ်ႈဢၼ်ဢမ်ႇ မီးမွၵ်ႇၼၼ်ႉတႄႉ ပဵၼ်ၸိူင်ႉၼင်ႇ ႁဵပ်း၊ ၸၢမ်းႁိၼ်၊ တဝ်း ၸိူဝ်းၼၼ်ႉယဝ့်။
ပိုၼ်းပၢႆးတူဝ်မီးၸႂ် (ၸီႇဝၿေႇၻ)
မႄးထတ်းမိူဝ်ႈၿီႇၸီႇ 600 ၼၼ်ႉ ၽူႈမီးပၺ်ႇၺႃႇၵရိၵ်ႉ ဢၼ်ၸိုဝ်ႈဝႃႈ ဢၼႅတ်ႉသီႇမၢၼ်ႇတႃႇ ယၢမ်ႈဝူၼ်ႉ လၢတ်ႈဢွၵ်ႇမႃးဝႃႈ သတ်းတိရတ်ႉသၢၼ်ႇၼႆႉ လုၵ်ႉတီႈၼမ်ႉသေ ပဵၼ်မႃးၼႆယဝ်ႉ။ ဝၢႆးလင်ၼၼ်ႉ ထႅင်ႈပၢၵ်ႇပီ ၽူႈလူင်ႉလႅၼ်ႇ ၽၢႆႇယႃႈယႃႇ ၵေႃႉၽူႈမီးပၺ်ႇၺႃႇ ၵရိၵ်ႉ ဢၼ်ၸိုဝ်ႈဝႃႈ ႁိပ်ႉပေႃႉ ၵရႃႇတီႇၼၼ်ႉ မၼ်းမႃးၵမ်ႉထႅမ်ပၼ် ပၢႆးတူဝ်မီးၸႂ်ၼႆႉ တႄႉတႄႉဝႃႈဝႃႈ။ ၵူၼ်းၶိူဝ်းၵရိၵ်ႉ ဢႄႇလ်ရိတ်ႉထူဝ်ႇထႄႇ လႄႈ ၵူၼ်းရေႃးမ ပလိၼ်ႇၼီႇၶဝ်ၸိူဝ်းၼႆႉ ႁဵတ်းလွင်ႈၶူၼ်ႉၶႂႃႉ တူၼ်ႈလႄႈ တူဝ်သတ်းၵႂႃႇ တင်းၼမ်။
ၵူၺ်းၵႃး တၢင်းမေႃပၢႆးတူဝ်ၸႂ်ၼႆႉ ၸင်ႇတေမႃး ႁိူဝ်ႈႁိူင်း ၵၢပ်ႈပၢၼ်ၵၢင်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ပီ 1514 ၵူၼ်းၸၢႆးၿႄႇလၵျီႇယမ်ႇ ၸိုဝ်ႈဝႃႈ ၿိသေးလိယၢပ်ႉ ၸၵ်းၽႄတူၺ်း ရုပ်ႈၵလၢပ်ႈၵူၼ်းလႄႈ တၢင်းမေႃပၺ်ႇၺႃႇ ဢၼႃႇတမီႇၼၼ်ႉ ပေႃႇပဵၼ်မီးမႃးယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈပီ 1578 တီႈမိူင်းဢိင်ႇၵလၢၼ်ႇၼၼ်ႉ ဝီႇလီယၢမ်ႇ ႁႃးၿေး ၶူၼ်ႉၶႂႃႉတူၺ်း ဢဵၼ်လိူတ်ႈၵူၼ်းလႄႈ လွင်ႈလိူတ်ႈလႆၼႂ်းတူဝ်ၼၼ်ႉသေ ၸင်ႇတေမီးမႃး တၢင်းမေႃပၺ်ႇၺႃႇ ၵၢၼ်ၼႂ်းတူဝ်ၵူၼ်း ၶၼ်ႇထႃႇၵိတ်ႉၸၿေႇၻၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ပီ 1600 တဵမ် ၵူၼ်းၶိူဝ်းတၢတ်ႉၶျ် ၸိုဝ်ႈဝႃႈ လေးၿိၼ်ႇႁူႉ ၶူင်ႁဵတ်းပဵၼ် မၢႆႇၶရူဝ်ႇၸၵူပ်ႉ (မၢၼ်ႇၽီလူး)လႄႈ ၸင်ႇလႆႈလဵပ်ႈႁဵၼ်း တူၼ်ႈဢွၼ်ႇ တူဝ်ဢွၼ်ႇ ဢၼ်တႃယူဝ်းယူဝ်း ဢမ်ႇႁၼ်လႆႈ ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈပၢၼ်ၼၼ်ႉ ၵူၼ်းဢဵင်းၵလဵတ်ႈ ၸိုဝ်ႈဝႃႈ ရေႃးၿၢတ်ႉႁုတ်ႉၼၼ်ႉ ဢဝ်မၢႆႇၶရူဝ်ႇၸၵူပ်ႉသေ တူၺ်းႁၼ်လႆႈ သႄးလ် တမ်ႈတီႈ တူၼ်ႈဢွၼ်ႇ လႄႈ သတ်းတူဝ်ဢွၼ်ႇ ၸိူဝ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
ၼႂ်းပီၶရိတ်ႉ 1700 တဵမ်ၼၼ်ႉ ၸဝ်ႈပၢႆးသၢႆႊ မိူင်းသဝိတ်ႉတိၼ်ႇ လိၼ်းၼီးယၢပ်ႉ ၸင်ႇဢဝ်လွၵ်းလၢႆးပၢႆးသၢႆႊသေ ၸႅၵ်ႇၽႄပၼ် မဵဝ်းတူၼ်ႈလႄႈ မဵဝ်းသတ်းတိရတ်ႉသၢၼ်ႇယဝ်ႉ။ လိူဝ်သေၼၼ်ႉ ၵူၼ်းၾရၢင်ႇသဵတ်ႈ ၸိုဝ်ႈဝႃႈ ၵူးဝီႇယေႇ တႅမ်ႈမၢႆပၼ်ဝႆႉ တၢင်းမေႃဢၼႃႇတမီႇ လွင်ႈလဵပ်ႈႁဵၼ်း တူဝ်ၶၼ်ႇထႃႇ ၵူၼ်းလႄႈ သတ်းယဝ်ႉ။ ပီၶရိတ်ႉ 1800 တဵမ် သျလၢႆႇတိၼ်ႇ လႄႈ သျပၢၼ်း ၶႃသွင်ၵေႃႉ ဝူၼ်ႉဢွၵ်ႇ လွင်ႈသႄးလ် ဢၼ်ၽွတ်ႈပဵၼ် တူဝ်ၶၼ်ႇထႃႇ ဢၼ်မီးၸႂ်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
- ↑ Based on definition from: "Aquarena Wetlands Project glossary of terms". Texas State University at San Marcos. Archived from the original on 2004-06-08.