ပုတ်ႉထၵယႃႇ
တီႈၼႂ်းလေႃးၵလူင်ၼႆႉ ဝႃႇတလွင်ႈယုမ်ႇယမ် မီးဝႆႉ ၵူႈပိူင်ပိူင်သေ ၸၢဝ်းဝႃႇတၽႂ်မၼ်း ဢွၼ်ၵၼ် မီးဝႆႉ ဢွင်ႈၵႅဝ်ႈတီႈၶိုၵ်ႉတွၼ်း ႁင်းၽႂ်မၼ်းယူႇ။ ၸၢဝ်းပုတ်ႉ ႁဝ်းၵေႃႈ မီးဝႆႉ ဢွင်ႈၵႅဝ်ႈ ဢၼ်ၵပ်းၵၢႆႇလူၺ်ႈ ပုတ်ႉထ ၸဝ်ႈ မိူၼ်ၼင်ႇ-
- လုမ်ႇပိၼီႇ ဢွင်ႈတီႈ ၼေႃႇၶမ်းၸဝ်ႈၵိူတ်ႇ။
- မႁႃႇပေႃးထိ ဢွင်ႈတီႈ ၸဝ်ႈပဵၼ်ၽြႃး။
- မိၵတႃႇဝၼ်ႇ ဢွင်ႈတီႈ ႁေႃးတြႃးထမ်ႇမၸၵ်ႉ။
- ၵုသိၼႃႇရူင်ႇ ဢွင်ႈတီႈ ဢဝ်ၼိပ်ႉပၢၼ်ႇ... ၼႆယူႇ။
ဢွင်ႈတီႈ သီႇတီႈၼႆႉ ၸၢင်ႈႁဵတ်းႁႂ်ႈ ၵူၼ်းမႃးဝႆႈ ၽြႃးၶဝ် ပဵၼ်ထမ်ႇမသင်ႇဝေႇၵလႄႈ ၸၢင်ႈဢွၼ်ႇႁွတ်ႈထိုင် တီႈလီသုၵတိယူႇၼႆယဝ်ႉ။ ၼႂ်းဢွင်ႈတီႈ သီႇတီႈၼၼ်ႉ မႁႃႇပေႃးထိၼႆႉ လႆႈဝႃႈပဵၼ် ဢွင်ႈၵႅဝ်ႈ လိူဝ်သေပိူၼ်ႈၼႆယူႇ။ မိူဝ်ႈၵမ်ႇၽႃႇ တႄႇတင်ႈမႂ်ႇၼၼ်ႉ လွင်ႈဝႃႈ ၵမ်ႇၽႃႇၼႆႉ တေပဵၼ် ၵမ်ႇၽႃႇလိပ်ႈႁိုဝ်ႉ ဢမ်ႇၼၼ် တေပဵၼ်ၵမ်ႇၽႃႇဢၼ် မီးၽြႃးႁိုဝ်ႉၼႆ မွၵ်ႇမူဝ်ၼိမိတ်ႈ ၵမ်ႇၽႃႇၼၼ်ႉ မႃးဢွၵ်ႇ တမ်ႈတီႈ ဢွင်ႈလိၼ် မႁႃႇပေႃးထိၼႆႉယဝ်ႉ။ လိူဝ်သေၼၼ်ႉ ၼင်လိၼ်ၵမ်ႇၽႃႇ တႄႇဢွၵ်ႇပဵၼ်မႃး ဢွၼ်တၢင်းပိူၼ်ႈၵေႃႈ ပဵၼ်တီႈမႁႃႇပေႃးထိသေဢမ်ႇၵႃး ၶၢဝ်းၽႆးလၢင်ႉၵမ်ႇၽႃႇၼၼ်ႉ ၼင်လိၼ်မိူင်း ဢၼ်ၵိုတ်းၵမ်းလိုၼ်းသုတ်းၵေႃႈ ပဵၼ်ဢွင်ႈတီႈ မႁႃႇပေႃးထိ ၼႆႉၼင်ႇၵဝ်ႇၼႆယဝ်ႉ။
တူၼ်ႈပေႃးထိ လႄႈ ပလၢင်ႇ တႅၼ်ႈၵႅဝ်ႈ ဢၼ်ၸဝ်ႈၽူႈလီၶဝ် ပဵၼ်ၽြႃးၵႂႃႇ ၵူႈၸဝ်ႈၸဝ်ႈ ၵူႈဢူင်းဢူင်းၼၼ်ႉၵေႃႈ ပဵၼ်တီႈ မႁႃႇပေႃးထိ ၼႆႉၵူၺ်းလႄႈ ဢွင်ႈတီႈၼႆႈ ၶဝ်ႈပႃးဢွင်ႈတီႈ ဢဝိꩡႁိတꩪႃၼ (ဢွင်ႈတီႈဢမ်ႇပွႆႇၽႃႈလႆႈ)ပိူင်ၼိုင်ႈယဝ်ႉ။ ႁိမ်းႁွမ်း ဢွင်ႈၵႅဝ်ႈမႁႃႇပေႃးထိ ဢမ်ႇၼၼ် တူၼ်ႈပေႃးထိလႄႈ ဢွင်ႈတီႈပလၢင်ႇတႅၼ်ႈၵႅဝ်ႈၼၼ်ႉ ႁွင်ႉဝႃႈ “ၿုၻ်ꩪၷယႃႇ”ၼႆယဝ်ႉ။ ပုတ်ႉထၵယႃႇၼႆႉ မီးၼႂ်း မိူင်းဢိၼ်ႇတိယ၊ ၸိုင်ႈမိူင်းပီႇႁႃႇသေ ပေႃးဢဝ်တၢင်း ရူတ်ႉရဵၼ်းဝႃႈ ၵႆယၢၼ် ဝဵင်းၵူဝ်းၵတႃး 292 လၵ်း၊ မီးၼႂ်းၸႄႈတွၼ်ႈ ၵယႃႇသေ ယၢၼ်ၵႆ ဝဵင်းၵယႃႇ မွၵ်ႈ 7 လၵ်းယဝ်ႉ။ လုၵ်ႉတီႈ တႃႈရူတ်ႉရဵၼ်းၵယႃႇသေ တႃႇၵႂႃႇၸူး ပုတ်ႉထၵယႃႇၼၼ်ႉ ၶီႇၵႃးထႅၵ်ႉၸီႇၵေႃႈလႆႈ၊ ၶီႇလေႃႉမၵႂႃႇၵေႃႈ လႆႈယူႇ။ ယၢမ်းလဵဝ် ႁိူဝ်းမိၼ် ၵူႈမိူင်းမိူင်းၵေႃႈ မႃးလူင်းလႆႈ တီႈဝၢင်းႁိူဝ်းမိၼ်ၵယႃႇယူႇယဝ်ႉ။
ပုတ်ႉထၵယႃႇၼႆႉ မိူဝ်ႈႁူဝ်ပိုင်းတႄႉ ပဵၼ်ဢွင်ႈတီႈၵႅဝ်ႈ ၸၢဝ်းပုတ်ႉမႃးတင်းႁိုင်သေ ဝၢႆးၼႆႉ သႃႇသၼႃႇ ပုတ်ႉထၸဝ်ႈ ဝွတ်ႈဝၢႆးၵႂႃႇ၊ သႃႇသၼႃႇႁိၼ်ႇတူႇ ၶိုၼ်းႁိူဝ်ႈႁိူင်းမႃးလႄႈ ဢွင်ႈတီႈ ပုတ်ႉထၵယႃႇၼႆႉ မုၼ်ၸဝ်ႈ ႁိၼ်ႇတူႇမႁၢၼ်ႉၶဝ် ၵွၼ်းထိင်းဝႆႉလႄႈ မိူဝ်ႈၵူႈပွၵ်ႈပွၵ်ႈ ပုၼ်ႈတႃႇ ၸၢဝ်းပုတ်ႉ တေမႃးဝႆႈၽြႃးၼၼ်ႉ လႆႈထူပ်း တၢင်းယၢပ်ႇတႄႉတႄႉ။ ယၢမ်းလဵဝ်တႄႉ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈ မိူင်းဢိၼ်ႇတိယ ဢဝ်ၵူတ်းမၢႆဢုပတေႇ လွင်ႈၵုမ်းၵေႃႇ ႁဵတ်းဝတ်ႉႁဵတ်းၵျွင်း မိူဝ်ႈ 1949 ၼၼ်ႉသေ တမ်ႈတီႈ ပုတ်ႉထၵယႃႇၼႆႉ ၸင်ႇၽွတ်ႈ ပဵၼ်ၸုမ်း ၵွၼ်းထိင်း ပုတ်ႉထၵယႃႇ မိူဝ်ႈ 1953 လိူၼ်မေႇ 28 ဝၼ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
ပုၼ်ႈတႃႇ ဢွင်ႈလိၼ်ပုတ်ႉထၵယႃႇ တေၶိုၼ်း ႁွတ်ႈၽႅဝ် ၼႂ်းမိုဝ်းၸၢဝ်းပုတ်ႉၼၼ်ႉ ဢၼႃႇၵႃႇရိၵထမ်ႇမပႃႇလ (မိူင်းသီႇႁူဝ်ႇ) ၵေႃႉၶတ်းၸႂ် သႂ်ႇႁႅင်း တေႃႇသူႈ မႃးလႄႈ ယၢမ်းလဵဝ်တႄႉ ၸုမ်းၵမ်ၵၢၼ် တီႈပုတ်ႉထၵ ယႃႇၼႆႉ ၸၢဝ်းပုတ်ႉ ၶဝ်ႈပႃး ၶိုင်ႈၼိုင်ႈ၊ ၸၢဝ်ႈႁိၼ်ႇတူႇ ၶဝ်ႈပႃးၶိုင်ႈၼိုင်ႈယူႇ။ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈ မိူင်းဢိၼ်ႇတိယၵေႃႈ ဢဝ်ငိုၼ်း ၼႂ်းလူင်ပွင်ၸိုင်ႈ၊ ဢဝ်တၢင်းၸွႆႈထႅမ် ၸုမ်းလုမ်ႈၽႃႉ (ၽၢႆႇၵုမ်းထိင်းၶူဝ်းၵဝ်ႇၶူဝ်းမွၼ်)သေ မူၼ်ႉမႄးပၼ် တင်းယႂ်ႇတင်းၼမ်ယူႇ။
ပုတ်ႉထၵယႃႇၼႆႉ မီးဝႆႉႁိမ်းၽင်ႇၼမ်ႉ ၼေႇရႆႇၸရႃႇ (ယၢမ်းလဵဝ်ႁွင်ႉဝႃႈ ၼမ်ႉၾႃႇၵူႇ)သေ ၼမ်ႉႁွင်ႈ ဢၼ်ၼႆႉ ယၢမ်ႈပဵၼ်တီႈပုတ်ႉထၸဝ်ႈ ဢၢပ်ႇၼမ်ႉမႃး။
ထၢတ်ႈမႁႃႇပေႃးထိၼႆႉ တၢင်းသုင်မီး 54 မီႇတႃႇ(180)ပေႇသေ လႅပ်ႈတႄႇတင်ႈမႃး မိူဝ်ႈပီႁူဝ်ႇပၢၵ်ႇ 2 ၼၼ်ႉယဝ်ႉ ၸဝ်ႈႁေႃၶမ်းဢသေႃးၵ (ၶိူဝ်းၶုၼ်ဢႃႇရိယၼ်ႇ) ၶိုၼ်းမႃးမႄးၵုမ်းၶိုၼ်း မိူဝ်ႈပီႁူဝ်ပၢၵ်ႇ 3 ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ႁၢင်ႈၽၢင်ထတ်ႈမႁႃႇပေႃးထိ ဢၼ်လႆႈႁၼ်ယူႇ ယၢမ်းမိူဝ်ႈလဵဝ်ၼႆႉတႄႉ ၵမ်ႉပႃႈၼမ် ပဵၼ်လၢႆးမိုဝ်း မိူဝ်ႈပီ ႁူဝ်ပၢၵ်ႇ 7 လႄႈ ႁူဝ်ပၢၵ်ႇ 8 ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၵူၺ်းၵႃႈ ႁၢင်ႈၽၢင်တိူမ်ႈၼွၵ်ႈမၼ်း ထၢတ်ႈၵွင်းမူးဢွၼ်ႇမၼ်း ၸိူဝ်းၼႆႉတႄႉ ပဵၼ်ဢၼ်ၶိုၼ်းမႄးၽိူမ်ႉထႅမ် မိူဝ်ႈပီ ႁူဝ်ပၢၵ်ႇ 12 ၼၼ်ႉယူႇ။ ႁုၼ်ႇႁၢင်ႈပုတ်ႉထၸဝ်ႈ သီၶမ်း ၸိူဝ်းၼႆႉ ၵမ်ႈၽွင်ႈ ၶိုၼ်းမႃးႁၢင်ႈၶိူင်ႈသႂ်ႇမိူဝ်ႈ ပီႁူဝ် ပၢၵ်ႇ 19 ၼၼ်ႉၼႆယဝ်ႉ။
ယၢမ်းလဵဝ် ၸွမ်းၶႅပ်ႇမႁႃႇပေႃးထိၼႆႉ ၸၢဝ်းပုတ်ႉ ၵူႈမိူင်းမိူင်း ဢွၼ်ၵၼ်မႃးတင်ႈပဵၼ်ဝတ်ႉ ပဵၼ်ၵျွင်းသေ ဢုမ်ႇလွမ်ႉႁွပ်ႈဝႆႉ မႁႃႇပေႃးထိယူႇ။ ၼႂ်းၼၼ်ႉ ဝတ်ႉတႆး ၶူးဝႃးဝုၼ်းၸုမ်ႉၵေႃႈ တႄႇတင်ႈသေ ယၢတ်ႇၼမ်ႉၵႂႃႇ မိူဝ်ႈပီ 2008 ၼႂ်းလိူၼ် ၾႅပ်ႉဝရီႇၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ပေႃးဝႃႈ ႁွတ်ႈထိုင်မႃး ၶၢဝ်းၵတ်းၵူႈပီၸိုင် ၵူၼ်းၸၢဝ်းပုတ်ႉ ၼႂ်းၵမ်ႇၽႃႇ ၵူႈမိူင်းမိူင်း ဢွၼ်ၵၼ်မႃးဝႆႈၽြႃး တီႈပုတ်ႉထၵယႃႇၼႆႉ ပေႃးၵိုၼ်းဝႆႉယူႇ ဢိုၵ်ႉဢိုၵ်ႉ ၵူႈပီယဝ်ႉ။ ဢၼ်ပႅၵ်ႇပိူင်ႈပိူၼ်ႈသေ မႃးဝႆႈၽြႃး ၼမ်သေပိူၼ်ႈၼၼ်ႉ ပဵၼ် ၵူၼ်းတိပႅတ်ႉၶဝ်ယဝ်ႉ၊ ၸဵမ်မုၼ်ၸဝ်ႈၶဝ် ၸဵမ်ၵူၼ်းႁိူၼ်းၶဝ် ဢွၼ်ၵၼ်မႃး ဢၢၼ်ႇႁူဝ်ႁဵင် ႁူဝ်မိုၼ်ႇမၼ်း ၵူႈပီယဝ်ႉ။
လိူဝ်သေၼၼ်ႉ ၵူၼ်းမိူင်းထႆး၊ မိူင်းသီႇႁူဝ်ႇ၊ မိူင်းမၢၼ်ႈ၊ မိူင်းၵျပၢၼ်ႇ၊ မိူင်းၶႄႇၽိူၵ်ႇ လႄႈမိူင်းဝၼ်းတူၵ်း ၶဝ်ၸိူဝ်းၼႆႉၵေႃႈ ဢွၼ်ၵၼ်မႃးၸွမ်း ၸုမ်းၽႂ်ၸုမ်းမၼ်းယူႇ။ ၵမ်ႈၽွင်ႈၵေႃႈ မႃးဝႆႈၽြႃး၊ မႃးၽႃႇဝၼႃႇ၊ ၵမ်ႈၽွင်ႈၵေႃႈ မႃးလွတ်ႈႁေႃးထမ်း သိုဝ်ႈၽႂ်တၼ်းမၼ်း။ ဢၼ်လီဢၢမ်းၼႃႇသေ လီသိူဝ်းၸႂ်ၼႃႇၼၼ်ႉ ပေႃးဝႃႈ ႁွတ်ႈၽႅဝ်ၵႂႃႇ ၼႂ်းဝၢင်းပုတ်ႉထၵယႃႇၸိုင် ထၢတ်ႈၸႂ်ၼႆႉ ၵတ်းယဵၼ်ၵႂႃႇ ၵမ်းလဵဝ်သေ ၵူၼ်းၸိူဝ်း ဢၼ်လုၵ်ႉၵူႈမိူင်းမိူင်းမႃးၼၼ်ႉ ဢွၼ်ၵၼ် မီးၼမ်ႉၸႂ် မဵတ်ႉတႃႇတေႃႇၵၼ် ၼပ်ႉယမ်ၵၼ် တင်းသဵင်ႈၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
ဝၢႆးသေ ၸဝ်ႈၵေႃးတမ လႆႈၺၢၼ်ႇသပ်ႉပၺ်ႇၺူႉသေ ပဵၼ်ၽြႃးယဝ်ႉၼၼ်ႉ ၵႅၼ်ႇၸဝ်ႈ ယူႇသဝ်းတီႈ ႁိမ်းႁွမ်းၼၼ်ႉ ၼိုင်ႈတီႈၸဵတ်းဝၼ်း ၸဵတ်းဝၼ်းသေ ဢၼ်ၼၼ်ႉၵေႃႈ ပဵၼ်ၵႂႃႇ ဢွင်ႈတီႈၸဵတ်းတီႈ (သတ်တꩪႃၼ)ၵႂႃႇယူႇ။
ထၢတ်ႈမႁႃႇပေႃးထိ
မႄးထတ်းထၢတ်ႈမႁႃႇပေႃးထိၼႆႉ ယၢမ်းလဵဝ် ပီမၼ်းႁိုင်ၵႂႃႇ သွင်ႁဵင်လိူဝ်ယဝ်ႉသေ ႁႂ်ႈလႆႈပဵၼ်တီႈမၢႆတွင်း ဢွင်ႈတီႈ ပဵၼ်ၽြႃးၼႆ ၶုၼ်ႁေႃၶမ်းဢသေႃးၵ တႄႇတင်ႈဝႆႉ မိူဝ်ႈမၼ်းၸဝ်ႈ ၼင်ႈႁေႃလႆႈ သိပ်းပီ သိပ်းဢဵတ်းပီၼၼ်ႉ ၼႆယဝ်ႉ။ ဝၢႆးသေ ၶုၼ်ဢသေႃးၵၼၼ်ႉၵေႃႈ ၸဝ်ႈၶုၼ် ၸၢဝ်းပုတ်ႉၶဝ် ဢွၼ်ၵၼ် သိုပ်ႇမႄးၵုမ်းလုမ်းလႃးမႃး ပၢၼ်သိုပ်ႇပၢၼ်ယူႇ။ ပၢၼ်ၶုၼ်ဢဵင်းၵလဵတ်ႈ မႃးဢုပ်ႉ မိူင်းၵလႃးၼၼ်ႉ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ ၸဝ်ႈႁေႃၶမ်းမင်းတုင်း (မိူင်းမၢၼ်ႈ) လူႇတၢၼ်းသေ တုၵ်းယွၼ်းလႄႈ ၶုၼ်ဢဵင်းၵလဵတ်ႈၶဝ် ၶိုၼ်းမႄးၵုမ်းပၼ်ၵႂႃႇယဝ်ႉ။ တၢင်းသုင် ထၢတ်ႈမႁႃႇပေႃးထိၼႆႉ မီး (180)ပေႇသေ ပဵၼ်ထၢတ်ႈ သီႇၸဵင်ႇ၊ ငဝ်ႈယႂ်ႇပၢႆႁဵဝ်၊ လၢႆးမိုဝ်း မေႃၸဵၼ်ႈ၊ မေႃတွင်ႈ၊ မေႃၵေႃႇ၊ မေႃလေႃႇၶဝ် ႁၢင်ႈလီၶိုၵ်ႉတွၼ်း တႄႉတႄႉသေ ပဵၼ်ဝႆႉ ထၢတ်ႈသွင်ၸၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၸၼ်ႉတႂ်ႉၼႆႉ မိူၼ်ၼင်ႇ ၵျွင်းထမ်ႈသေ ၼႂ်းမၼ်း မီးႁုၼ်ႇႁၢင်ႈၽြႃး ဢူင်းၼိုင်ႈ။ ပွတ်းၽၢႆႇၼိူဝ် ၸင်ႇတေပဵၼ်ထၢတ်ႈၵွင်း မူးယဝ်ႉ။ တီႈသီႇၸဵင်ႇ ပိုၼ်ႉထၢတ်ႈၼၼ်ႉ သမ်ႉမီးဝႆႉ ထၢတ်ႈသီႇၸဵင်ႇမိူၼ် ထၢတ်ႈလူင်သေ မီးဝႆႉၼိုင်ႈၸဵင်ႇ ၼိုင်ႈသူႇ။ ထၢတ်ႈမႁႃႇပေႃးထိၼႆႉ မီးဝႆႉ သွင်ၸၼ်ႉ။ ဢၼ်ၵူၼ်း ၵမ်ႉပႃႈၼမ် ဢွၼ်ၵၼ်မႃးလူႇမႃးဝႆႈၼၼ်ႉတႄႉ ပဵၼ်ၸၼ်ႉတႂ်ႈၵူၺ်း၊ ၸၼ်ႉၼိူဝ်ၼၼ်ႉတႄႉ ၵူၺ်းပၼ် ၶႅၵ်ႇၽိသဵတ်ႇ ၶိုၼ်ႈဝႆႈၵူၺ်း။ တီႈၸၼ်ႉၼိူဝ်ၼၼ်ႉ မီးဝႆႉ ႁုၼ်ႇႁၢင်ႈ ၼေႃႇၶမ်းၽြႃး ဢရိမဵတ်ႉတေႇယ။
တူၼ်ႈမႆႉၺွင်ႇပေႃးထိ
မႄးထတ်းတူၼ်ႈမႆႉၺွင်ႇပေႃးထိ ဢၼ်ၸၢဝ်းပုတ်ႉႁဝ်းၶဝ် ဢွၼ်ၵၼ်ၼပ်ႉယမ် ဝႆႈသႃယူႇၼၼ်ႉ တၢင်းသုင်မၼ်း တေမီးမွၵ်ႈ ပၢၵ်ႇပေႇလိူဝ်လိူဝ်သေ မီးဝႆႉ ၽၢႆႇတူၵ်း ထၢတ်ႈမႁေႃႇပေႃးထိယဝ်ႉ။ တူၼ်ႈမႆႉၺွင်ႇပေႃးထိၼႆႉ ပဵၼ် တူၼ်ႈမႆႉ ဢၼ်ၵိူတ်ႇႁူမ်ႈ ၼေႃႇၶမ်းၸဝ်ႈသီႇထၢတ်ႈသေ ပဵၼ်ဢွင်ႈတီႈ ၸဝ်ႈၵေႃးတမ လႆႈၺၢၼ်ႇသပ်ႉပႆႇၺု တႂ်ႈမၼ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၵူၺ်းၵႃႈ တူၼ်ႈမႆႉၺွင်ႇပေႃးထိ ယၢမ်းလဵဝ်ၼႆႉ ဢမ်ႇၸႂ်ႈတူၼ်ႈငဝ်ႈ(တူၼ်ႈမူႇလ)မၼ်းယဝ်ႉ။ ၵွပ်ႈသင်ၼႆ ၶုၼ်ႁေႃၶမ်းႁိၼ်ႇတူႇ ဢၼ်ၸိုဝ်ႈဝႃႈ သသင်ၵၼၼ်ႉ မၼ်းဢမ်ႇၼပ်ႉယမ် ပုတ်ႉထၸဝ်ႈ လႄႈ မၼ်းၽၼ်းပႅတ်ႈ တူၼ်ႈမူႇလပေႃးထိၼၼ်ႉၼႆယဝ်ႉ။ ၵူၺ်းၵႃႈ တီႈငဝ်ႈတူၼ်ႈမႆႉၺွင်ႇပေႃးထိ ဢၼ်လူမ်ႉၵႂႃႇၼၼ်ႉ သမ်ႉၶိုၼ်းဢွၵ်ႇမႃးထႅင်ႈ မႆႉၺွင်ႇဢွၼ်ႇ တူၼ်ႈၼိုင်ႈသေ ၶိုၼ်းယႂ်ႇႁုၼ်ႈသုင်မႃးယူႇ။ ၵူၺ်းၵႃႈ ထိုင်မႃး 1870 တဵမ်ၼၼ်ႉ တူၼ်ႈႁုၼ်ႈမႂ်ႇၼၼ်ႉ ၶိုၼ်းၵူၼ်ႇပင်းၵႂႃႇပႅတ်ႈ ၼႆယဝ်ႉ။ ၽွင်းၼၼ်ႉ ၶုၼ်ဢဵင်းၵလဵတ်ႈၶဝ် ၸင်ႇဢဝ်ၶေႃႈပူင် တမ်းလူင်းသေ ႁႂ်ႈ‘သႃႇဢႄးလႅတ်ႉၸၼ်းတႃး ၵၼဵင်ႇၵမ်ႇ’ ဢဝ်ပုၼ်ႈၽွၼ်းလႄႈ မၼ်းၸင်ႇၵႂႃႇတႅပ်းဢဝ် ၵိင်ႇတူၼ်ႈဢၼ်လူမ်ႉၼၼ်ႉသေ မႃးၽုၵ်ႇဝႆႉၶိုၼ်းတီႈၵဝ်ႇ၊ ၸင်ႇသိုပ်ႇ ႁုၼ်ႈမုၼ်းယႂ်ႇမႃး တေႃႇထိုင်ဝၼ်းမိူဝ်ႈၼႆႉယဝ်ႉ။
ဢွင်ႈတီႈၸဵတ်းတီႈ
မႄးထတ်း- (3-1) တႅၼ်ႈၵဵဝ်ႈဝꩡိရႃသၼ- တႅၼ်ႈၵႅဝ်ႈပလၢင်ႇဢၼ်ၼႆႉ မီးတီႈငဝ်ႈတူၼ်ႈပေႃးထိသေ ပဵၼ်တီႈ ဢၼ်ၸဝ်ႈၵေႃးတမ လႆႈၺၢၼ်ႇသပ်ႉပၺ်ႇၺု ပဵၼ် ဢွင်ႈတီႈပလၢင်ႇႁူင်းသႅင် ဢၼ်ဝႃႈၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ဢွင်ႈ တီႈၼၼ်ႉ လႆႈဝႃႈပဵၼ် ဢွင်ႈတီႈ ၵႅၼ်ၵၢင်ငဝ်ႈငႃႇ ၸၵျဝလႃႇၼႆယဝ်ႉ။ ယၢမ်းလဵဝ် တႅၼ်ႈၵႅဝ်ႈဝꩡိရႃႇသၼၼၼ်ႉ ဢဝ်မၢၵ်ႇႁိၼ် ၶွၵ်းႁဵတ်း ႁၢင်ႈလၢႆးမိုဝ်းၶႅမ်ႉလႅပ်ႈသေ မီးဝႆႉ ၼႂ်းၵႄႈ ထၢတ်ႈမႁႃႇပေႃးထိလႄႈ ၽၢႆႇဢွၵ်ႇ တူၼ်ႈပေႃးထိၼၼ်ႉယူႇ။ ဝၢႆးသေ လႆႈၺၢၼ်ႇသပ်ႉပႆႇၺုယဝ်ႉ မုၼ်ၶမ်းၽြႃး တိုၼ်းဢမ်ႇလုၵ်ႉသေ ၼင်ႈၼိူဝ်တႅၼ်ႈၵႅဝ်ႈၼၼ်ႉ ၸဵတ်းဝၼ်း ၶဝ်ႈၽလသမႃႇပၢတ်ႈယူႇယဝ်ႉ။ ပထမ သတ်တႃႁ ဢွင်ႈတီႈ ဢၼ်မုၼ်ၶမ်းၽြႃး ယူႇသဝ်း ဢွၼ်တၢင်းသုတ်း ၸဵတ်းဝၼ်းၼၼ်ႉ ႁွင်ႉဝႃႈ “ပလင်ၵ သတ်တႃႁ”ၼႆယဝ်ႉ။
- (3-2) ဢၼိမိသ ꩪႃၼ- ၵႅၼ်ႇၸဝ်ႈ ပဵၼ်ၽြႃးယဝ်ႉသေတ ၵၢင်ၸႂ်ၽီသၢင်ၶဝ် တိုၵ်ႉထၢင်ႇထိူမ်ဝႃႈ "ၸႂ်ႈ တႄႉႁိုဝ် ဢမ်ႇၸႂ်ႈတႄႉႁိုဝ်" ၼႆယူႇ။ ၵွပ်ႈပိူဝ်ႈ ၶႂ်ႈပၢၵ်ႈပႅတ်ႈ လွင်ႈၸႂ်ထၢင်ႇထိူမ် ၽီသၢင်ၶဝ်လႄႈ မုၼ်ၶမ်းၽြႃး ၸင်ႇၸုၵ်းၼိူဝ်ပလၢင်ႇ မိၼ်ၶိုၼ်ႈၵၢင်ႁၢဝ် ၼႄဢူဢၢႆ သၢႆငဝ်းၽုင်းတၼ်းၶူဝ်းပၼ် ၽီသၢင်ၶဝ်ယဝ်ႉ။ ဝၢႆးၼၼ်ႉ ၵႅၼ်ႇၸဝ်ႈ ၸင်ႇၵႂႃႇၸုၵ်း တမ်ႈတီႈ ၸဵင်ႇႁွင်ႇ ဝၼ်းဢွၵ်ႇ တီႈဢၼ်ယၢၼ်ၵႆ တူၼ်ႈပေႃးထိ မွၵ်ႈ (104)ပေႇၼၼ်ႉသေ ယၵ်ႉတူၺ်း တူၼ်ႈပေႃးထိ ၸဵတ်းဝၼ်းယူႇယဝ်ႉ။ ဢွင်ႈသွင် ၻုတိယ သတ်တႃႁ ၼႆႉ ႁွင်ႉဝႃႈ “ဢၼိမိသသတ်တႃႁ”ၼႆသေ တီႈၼၼ်ႈ မီးဝႆႉ ထၢတ်ႈဢၼိမိသသူႇၼိုင်ႈ။
- (3-3) ရတၼႃၸင်ၵမ- ဢွင်ႈတီႈသၢမ်ၼႆႉတႄႉ မီးဝႆႉၽၢႆႇႁွင်ႇ ထၢတ်ႈမႁႃႇၸေႇတီႇသေ ပဵၼ်တီႈ မုၼ်ၶမ်းၽြႃး ၽၢၼ်ႇႁဵတ်းပဵၼ် သဵၼ်ႈတၢင်းၵႅဝ်ႈ ၼိူဝ်ၵၢင်ႁၢဝ် ပႆတဵဝ်းၸဵတ်းဝၼ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ယၢမ်းလဵဝ် ဢၼ်ပဵၼ် တီႈမၢႆတွင်းၼၼ်ႉ လႆႈႁၼ် မူဝ်ႁိၼ်ဢွၼ်ႇ 11 လူင်ႇ ၶပ်ႉယႆၵၼ်ဝႆႉ ၽၢႆႇႁွင်ႇထၢတ်ႈမႁႃႇပေႃးထိ ၼႂ်းတၢင်းယၢဝ်း 60 ပေႇၼၼ်ႉယူႇ။ လိုၼ်းၼႆႉ ၶိုၼ်းမႄး ႁဵတ်းပဵၼ် တႅၼ်ႈၵႅဝ်ႈယၢဝ်းသုင် မွၵ်ႈသၢမ်ပေႇ ဢၼ်ၼိုင်ႈသေ ႁဵတ်းမူဝ်ႁိၼ် ၶပ်ႉယႆသိုဝ်ႈၵၼ် (19) လူင်၊ မၵ်းမၢႆပဵၼ် တီႈဢၼ် ၵႅၼ်ႇၸဝ်ႈပႆတဵဝ်းယူႇယဝ်ႉ။ ဢွင်ႈမၢႆသၢမ် တတိယ သတ်တႃႁၼႆႉ ႁွင်ႉဝႃႈ “ရတၼႃ ၸင်ၵမ”ယဝ်ႉ။
- (3-4) ရတၼႃꧠရ- ဢွင်ႈတီႈၼႆႈတႄႉ မီးဝႆႉ ၸဵင်ႇႁွင်ႇဝၼ်းတူၵ်း ထၢတ်ႈမႁႃႇပေႃးထိ ၵႆယၢၼ်မွၵ်ႈ 70 ပေႇသေ ပဵၼ်ဢွင်ႈတီႈ ၽီၶဝ်ၽၢၼ်ႇႁဵတ်းပၼ် ႁိူၼ်းၵႅဝ်ႈဢွၼ်ႇလႄႈ ၵႅၼ်ႇၸဝ်ႈ ယူႇသဝ်း ၼႂ်းႁိူၼ်းၵႅဝ်ႈ ၼၼ်ႉၸဵတ်းဝၼ်း ဝူၼ်ႉဢွၵ်ႇထမ်းပထၢၼ်းသေ ငဝ်းတူဝ်ၸဝ်ႈ ႁုၼ်ႈဢွၵ်ႇမႃး တီႈၼၼ်ႈယဝ်ႉ။ ဢွင်ႈတီႈယူႇသဝ်း မၢႆသီႇၼၼ်ႉ ယၢမ်းလဵဝ် မီးဝႆႉၵျွင်းဢုတ်ႇ လၢႆးမိုဝ်းၶိုၵ်ႉဢွၼ်ႇလင်ၼိုင်ႈ ဢဝ် သဝ်မၢၵ်ႇႁိၼ်ထူႇပႃႇ ၶႅၵ်း တွင်ႈသေ လွမ်ႉႁွပ်ႈဝႆႉယူႇ။ ဢွင်ႈတီႈသီႇၼႆႉ ႁွင်ႉဝႃႈ “ရတၼႃꧠရသတ်တႃႁ”ၼႆယဝ်ႉ။
- (3-5) တူၼ်ႈမႆႉၺွင်ႇ ဢꩡပႃလ- ဢၼ်ႁွင်ႉဝႃႈ မႆႉၺွင်ႇဢၢႆႈလဵင်ႉပႄႉၼႆႉ မီးဝႆႉၽၢႆႇၼႃႈ ထၢတ်ႈမႁႃႇပေႃးထိ တီႈၵႆယၢၼ် 70 ပေႇၼၼ်ႉသေ ပဵၼ်ဢွင်ႈတီႈ မုၼ်ၶမ်းၽြႃး ထူပ်းႁၼ်ၺႃး ၼၢင်းသူင်သၢမ်သၢဝ်လႄႈ ပူႇၽၢမ်ႈႁုမ်ႇႁုမ်ၵၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၵႅၼ်ႇၸဝ်ႈ ယူႇသဝ်းတီႈၼၼ်ႈ ၸဵတ်းဝၼ်းတဵမ်တဵမ် ၼင်ႇၵဝ်ႇ။ ယၢမ်းလဵဝ် ဢွင်ႈတီႈၼၼ်ႈ လႆႈႁၼ် ၸုမ်းလၵ်းသဝ်ႁိၼ်ၶဝ် ဢဝ်လၵ်း သဝ်ႁိၼ်ဢၼ်ၼိုင်ႈ ပၵ်းဝႆႉသေ ႁဵတ်းပဵၼ်တီႈမၵ်းမၢႆ ၵႅၼ်ႇၸဝ်ႈယူႇသဝ်း ဢွင်ႈတီႈႁႃႈ ပၺ်ၸမသတ်တႃႁ ၼၼ်ႉယူႇ။ တီႈၼၼ်ႈႁွင်ႉဝႃႈ ဢꩡပႃလသတ်တႃႁ ၼႆယဝ်ႉ။
- (3-6) ၼွင်မုၺ်ႇၸလိၼ်ႇတႃႇ- ပဵၼ်ဢွင်ႈတီႈႁူၵ်း ဢၼ်မုၼ်ၶမ်းၽြႃး ယူႇသဝ်းၵႂႃႇ ၸဵတ်းဝၼ်း ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ တီႈဢၼ်ယၢၼ်ၵႆ ၸဵင်ႇၸၢၼ်းဝၼ်းဢွၵ်ႇ ထၢတ်ႈမႁႃႇပေႃးထိ မွၵ်ႈ 170 ပေႇၼၼ်ႉ မီးၼွင် မုၺ်ႇၸလိၼ်ႇတႃႇ (ၼွင်ၼၵႃး)လုၵ်ႈၼိုင်ႈ။ ၽွင်းမိူဝ်ႈ ၵႅၼ်ႇၸဝ်ႈ ယူႇသဝ်းႁိမ်းၼွင် တႂ်ႈတူၼ်ႈမႆႉမၢၵ်ႇမိုၼ်ႈ ၸဵတ်းဝၼ်းၼၼ်ႉ ၽူၼ်လူင်တူၵ်းမႃးလႄႈ ၶုၼ်ၼၵႃးမုၺ်ႇ ၸလိၼ်ႇတႃႇ ၸင်ႇဢဝ်တူဝ်မၼ်း ၶူတ်းၶူၺ်ႇ ႁဵတ်းပလၢင်ႇတီႈၼင်ႈ ဢဝ်ၵၢပ်ႇၶေႃးမၼ်း မုင်းပၼ် မုၼ်ၶမ်းၽြႃးယဝ်ႉ။ ယၢမ်းလဵဝ် ႁိမ်းၼွင်ၼၼ်ႉ လႆႈႁၼ် လၵ်းသဝ်ႁိၼ်ဢၼ်ၼိုင်ႈ မၵ်းမၼ်ႈဝႃႈပဵၼ် ဢွင်ႈတီႈႁူၵ်းသေ ႁိၵ်ႈၸိုဝ်ႈဝႃႈ မုၺ်ၸလိၼ်ၻ သတ်တႃႁယဝ်ႉ။
- (3-7) ရႃꩡႃယတၼ- ဢွင်ႈတီႈၼႆႈတႄႉ မီးၽၢႆႇၸၢၼ်း ထၢတ်ႈမႁႃႇပေႃးထိ ၵႆယၢၼ်မွၵ်ႈ 70 ပေႇၼၼ်ႉသေ ပဵၼ်တီႈဢၼ်မုၼ်ၶမ်းၽြႃးယူႇသဝ်း တႂ်ႈတူၼ်ႈမႆႉလၢင်းလွၼ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ တီႈၼၼ်ႈ ႁွင်ႉဝႃႈ ရႃꩡႃ ယတၼ သတ်တႃႁ ၼႆသေ မီးထၢတ်ႈၵွင်းမူးႁိၼ်ဝႆႉယူႇ။ ၽွင်းမိူဝ်ႈ ယူႇသဝ်း တမ်ႈတီႈ တႂ်ႈမႆႉလၢင်းလွၼ်းယူႇၼၼ်ႉ ၵူၼ်းၵႃႉပီႈၼွင်ႉသွင်မၢဝ်ႇ ဢၼ်လုၵ်ႉတၢင်း ဢုၵ်ႉၵလႃႇပၽႅဝ်မႃး လႆႈမႃးထူပ်းၺႃးၽြႃး လႆႈႁပ်ႉဢဝ် သရၼၵုၼ်ႇသွင်ပႃး လႆႈပၢင်းဢဝ်ၽူမ်ၵႅဝ်ႈၽြႃး မိူဝ်းတႄႇတင်ႈပဵၼ် ၵွင်းမူးတီႈဢုၵ်ႉၵလႃႇပ ဢၼ်ပဵၼ် ထၢတ်ႈသူၺ်ႇတၵုင်ႇ ယၢမ်းလဵဝ်ၼႆႉယဝ်ႉ။
လိူဝ်သေဢွင်ႈတီႈ ၸဵတ်းတီႈၼႆႉ တီႈႁိမ်းႁွမ်း ပုတ်ႉထၵယႃႇၼႆႉ သမ်ႉမီးထႅင်ႈ ဢွင်ႈတီႈၽင်ႇၼမ်ႉ ဢၼေႃႇမႃႇ တီႈၼေႃႇၶမ်းၸဝ်ႈ ပၢတ်ႇၽူမ်ၵႅဝ်ႈ၊ ဢွင်ႈတီႈတိုဝ်းၵမ် တုၵ်ႉၵရၸရိယႃႇ ႁူၵ်းပီလႄႈ လွႆဢုရုဝေႇလ၊ ဝၢၼ်ႈသေႇၼ ဢၼ်ပဵၼ်ဝၢၼ်ႈၼၢင်းသုꩡႃႇတႃႇ တီႈမၼ်းၼၢင်း ႁုင်ၶဝ်ႈသွမ်းၼမ်ႉၼူမ်း၊ ဢွင်ႈတီႈၸဝ်ႈ သုင်းၶဝ်ႈႁုင်ၼမ်ႉၼူမ်းꧠၼႃႇ၊ ဢွင်ႈတီႈၸဝ်ႈ ဢဝ်ၵွၵ်းၶမ်း ၵႂႃႇလွင်ႈၼမ်ႉၼေႇရၺ်ႇၸရႃႇ... ၸိူဝ်းၼႆႉ မီးႁိမ်း ႁွမ်း ပုတ်ႉထၵယႃႇၼႆႉၵူၺ်းလႄႈ ပဵၼ်ဢွင်ႈတီႈ ဢၼ်လီၵႂႃႇယဵမ်ႈတူၺ်းဝႆႉယူႇယဝ်ႉ။
မိူဝ်ႈပၢၼ်ၽြႃးၼၼ်ႉ ဢွင်ႈတီႈဢၼ်လၢတ်ႈမႃး ၸိူဝ်းၼႆႉ လႅပ်ႈတေပႆႇႁိၵ်ႈၸိုဝ်ႈဝႃႈ “ပုတ်ႉထၵယႃႇ”။ ပေႃးဢဝ်တီႈၼႂ်း ဝိၼယမႁႃဝႃပႃꩮိ ဝႃႈၸိုင် ၽွင်းမိူဝ်ႈ ၵႅၼ်ႇၸဝ်ႈ ပဵၼ်ၽြႃးယဝ်ႉသေ တေယေႃးၶိင်းၵႂႃႇႁေႃး တြႃးပၼ် ပၺ်ႇၸဝၵ်ႉၵီႇႁႃႈၸဝ်ႈ တီႈမိၵတႃႇဝၼ်ႇ လူင်တိုင်ၼၼ်ႉ လႆႈႁူႉဝႃႈ ၼႂ်းၵႄႈၵၢင် မႁႃႇပေႃးထိလႄႈ မိၵတႃႇဝၼ်ႇၼႆႉ ၵႆယၢၼ်ၵၼ် 18 ယူႇၸၼႃႇသေ ၼႂ်းဝူင်ႈၵၢင်ၼၼ်ႉ လႆႈႁူႉဝႃႈ မုၼ်ၶမ်းၽြႃးလႄႈ ဢုပၵ ထူပ်းၺႃးၵၼ် တီႈၵယႃႇ ဢၼ်ၵႆမႁႃႇပေႃးထိ သၢမ်ၵႃႇဝုတ်ႈ ၼႆလႄႈ... ၵယႃႇၼႆႉ ၵႆယၢၼ်မႁႃႇပေႃးထိ သၢမ်ၵႃႇဝုတ်ႈယူႇ။ ၵူၺ်းၵႃႈ ဝၢႆးၼႆႉ ၵယႃႇၵေႃႈ ၵႂၢင်ႈမႃးတိၵ်းတိၵ်းလႄႈ မႁႃႇပေႃးထိၵေႃႈ ၸင်ႇတေၶဝ်ႈပႃးၵႂႃႇ ၼႂ်းၵယႃႇယဝ်ႉ။
ဢွင်ႈတီႈၼႆႈ ပဵၼ်ဢွင်ႈတီႈ ပုတ်ႉထၸဝ်ႈ လႆႈၺၢၼ်ႇသပ်ႉပၺ်ႇၺူႉသေ ပဵၼ်ၽြႃးၵႂႃႇလႄႈ ၸိုဝ်ႈသဵင် ဝဵင်းၵယႃႇၼၼ်ႉၵေႃႈ ၸင်ႇလႆႈပိုင်ႈဢိင် ပုတ်ႉထၸဝ်ႈ သေ ယၢမ်းလဵဝ် ၸင်ႇႁွင်ႉၸိုဝ်ႈၵိုၵ်းၵၼ်ၵႂႃႇဝႃႈ “ပုတ်ႉ ထၵယႃႇ”ၼႆယူႇ။ သဵင်ၵလႃးလႄႈ သဵင်ၵမ်ႇၽႃႇတႄႉ ၶဝ်ၵူၺ်းဢွၵ်ႇ သဵင်ဝႃႈ “ပုတ်ႉၵယႃႇ Budhgaya” ၼႆၵူၺ်း။
ၽိုၼ်ဢိင်
မႄးထတ်း- ပပ်ႉသႅၼ်သမ်ႇမၢၼ်ႈ မၢႆ (8)
- Microsoft Encata Permium 2009, Budh Gaya.,
- ပုတ်ႉထၵယႃႇ၊ ၸဵင်ၶမ်းလႅင်း မၢႆ (17)၊