ပိုၼ်း
႑.ပိုၼ်း
မႄးထတ်းပိုၼ်းလွင်ႈဢၼ်လႆႈပဵၼ်မႇး၊ လႆႈမီးမႇး ၸဵမ်မိူဝ်ႈၵွၼ်ႇတေႃႇထိုင်ယၢမ်းလဵဝ်ၼၼ်ႉ ႁွင်ႉဝႃႈ 'ပိုၼ်း'ယဝ်ႉ။
ၵ.လွင်ႈပဵၼ်မႃး
မႄးထတ်းယူႇသဝ်း၊ ႁဵတ်းသၢင်ႈ၊ ၵိၼ်ယမ်ႉ၊ မူၼ်ႈသိူဝ်း၊ တုၵ်ႉယၢၵ်ႈ၊ မၢၵ်ႈမီး၊ ၽၢၼ်ၵွတ်း၊ ၽွင်းငမ်းတႄႇၵႂႃႇ ဢၼ်ယၢမ်ႈႁဵတ်းမႇး လွင်ႈလီ၊ လွင်ႈၸႃႉ တင်းသဵင်ႈၶဝ်ႈပႇးဝႆႉ ၼႂ်း 'လွင်ႈပဵၼ်မႃး'ယဝ်ႉ။
ၶ.ပိူင်ပဵၼ်
မႄးထတ်း- မူၼ်ႈသိူဝ်း
- ၸႂ်လမ်
- ၽိတ်းၵၼ်
- ယူႇလူၺ်ႈၵၼ်
- ၶေႃးလူမ်
- ၵိၼ်ဢိမ်ႇ
- ဢိုပ်းယၢၵ်ႈ
- ဢွၵ်ႇပၢႆႈ
င.လွင်ႈမီးမႃး
မႄးထတ်းၽႅၼ်ႇလိၼ်ႇဝၢၼ်ႈမိူင်း၊ ၶုၼ်ဢုပ်ႉပိူင်ႇၽွင်းငမ်း၊ ၶႃႈဝၢၼ်ႈၵူၼ်းမိူင်း၊ ပိူင်ဢုပ်ႉပိူင်ႇ၊ ႁၢင်ႈႁေႃ၊ ႁိူၼ်းယေး၊ ၵႂၢမ်းလၢတ်ႈ၊ လိၵ်ႈလၢႆး၊ ၾိင်ႈထုင်း၊ ၶူဝ်းၶွင် ၸိူဝ်းပဵၼ်တႃႇ ၵူၼ်းမိူင်းတေႃႇထိုင်ၸဝ်ႈၶုၼ် ဢၼ်ယၢမ်ႈမီးမႃးတင်းသဵင်ႈပႃးၼႂ်း "လွင်ႈမီးမႃး" ယဝ်ႉ။
႒.ပိုၼ်းသွင်ပိူင်
မႄးထတ်းဝၢၼ်ႈမိူင်းမီးပိုၼ်း၊ ၶိူဝ်းၵူၼ်းမီးပိုၼ်းၼႆၼၼ်ႉ တေလႆႈမီးပိုၼ်း "ရႃႇၸဝၢင်း" ႄလႈ "သိူၵ်ႈမိူင်း" ႁူမ်ႈၵၼ်မႇး ၶၢဝ်းယိုၼ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
ၵ.ရႃႇၸဝၢင်း
မႄးထတ်းပိုၼ်းၸဝ်ႈၶုၼ်ဢၼ်ၽွင်းငမ်းဝၢၼ်ႈမိူင်း ဢမ်ႇၶၢတ်ႇဢမ်ႇဝၢႆးၶပ်ႉတၢမ်းၵၼ်မႃး ပၢၼ်သိုပ်ႇပၢၼ်ၼၼ်ႉ ႁွင်ႉဝႃႈ "ရႃႇၸဝၢင်း"ယဝ်ႉ။ ရႃႇၸဝၢင်းပွင်ႇဝႃႈ ၸဝ်ႈၶုၼ်။ မၢၼ်ႈသမ်ႉဝႃႈ "ရႃႇၸဝုၼ်ႇ(ရာဇဝင်)"ၼႆယဝ်ႉ။ မီးသၢႆသိုပ်ႇၶိူဝ်းၶုၼ် ဢၼ်ပဵၼ်ၵူၼ်းၶိူဝ်းလဵဝ်ၵၼ် ယူႇသဝ်းၽွင်းငမ်းၵၼ်မႇးၸင်ႇပဵၼ်ၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈ မီးၶုၼ်မိူင်းမႃးႁင်းၵူၺ်းႄလႈ ပဵၼ်ၵူၼ်းၶိူဝ်းမီးပိုၼ်းယဝ်ႉ။
ၶ.သိူၵ်ႈမိူင်း
မႄးထတ်းၸူဝ်ႈၼႂ်းၶိုၼ်မိူင်းပၢၼ်သိုပ်ႇပၢၼ်ၼၼ်ႉ ၶႃႈဝၢၼ်ႈၵူၼ်းမိူင်းမီးလွင်ႈသိူဝ်းသႃႇ၊ ၵတ်းယဵၼ်၊ ၶိုၼ်ႈယႂ်ႇ၊ သုၵ်ႉယုင်ႈ၊ ယူပ်ႈယွမ်းမႃးၼင်ႇႁိုဝ် ၶုၼ်လႄႈ ၵူၼ်းမိူင်းမီးလွင်ႈဢုပ်ႉပိူင်ႇ၊ ယူႇသဝ်းႁူမ်ႈၵၼ်မႃးၼင်ႇႁိုဝ် ၼႆၼၼ်ႉ ႁွင်ႉဝႃႈ "သိူၵ်ႈမိူင်း"ယဝ်ႉ။ ၵႂၢမ်းတႆးမီးဝႆႉမႃးဝႃႈ "ၵူၼ်းၽၢၼ်ၶႆႈဢသိူၵ်ႈ ၵူၼ်းတိူၵ်ႈၶႆႈဢပုမ်ႇ" ၼႆလႄႈ "သိူၵ်ႈ" ပဵၼ်ၵႂၢမ်းတႆးဢၼ်ပွင်ႇဝႃႈ "ပိုၼ်း" ၼႆယဝ်ႉ။ သိူၵ်ႈမိူင်းၼႆၵေႃႈ ပွင်ႇဝႃႈ "ပိုၼ်းမိူင်း" ၼႆယဝ်ႉ။ သိူၵ်ႈမိူင်းၼၼ်ႉ မၢၼ်ႈယိူင်ႈတႆးသေဝႃႈ "သမႅင်း (သမိုင်း)" ၼႆၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
႓.ပိူင်ပိုၼ်း
မႄးထတ်းတႃႇႁႂ်ႈၵိုင်ႇထိူၵ်ႈမၵ်းမၼ်ႈ ပဵၼ် "ပိုၼ်း" လႆႈၼၼ်ႉ တေလႆႈမီးလွင်ႈတၢင်း ဢၼ်ပႃးမိူဝ်ႈလႂ်၊ တီႈလႂ်၊ ၽႂ်၊ ႁဵတ်းသင်၊ ပဵၼ်သင် ၼႆၼၼ်ႉ တဵမ်တဵမ်ထူၼ်ႈထူၼ်ႈယဝ်ႉ။
ၵ.မိူဝ်ႈလႂ်
မႄးထတ်းလွင်ႈဝႃႈ ယၢမ်ႈပဵၼ်၊ ယၢမ်ႈမီးမႃးၼၼ်ႉ တေလႆႈၸိၼႄ ပီ၊ လိူၼ်၊ ဝၼ်း ဢၼ်မၢႆဝႆႉတႅတ်ႈၼႅတ်ႈၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ တီႈဢေႇသုတ်း တေလႆႈၸိၼႄ "ပီ"ႁႂ်ႈလႆႈယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈဝၼ်းပုၼ်ႉ၊ မိူဝ်ႈၵွၼ်ႇၵွၼ်ႇ၊ မိူဝ်ႈသိူဝ်ၵေႃႇၾႃႉလႃႉၵေႃႇမိူင်း။ မိူဝ်ႈပီမႆႉႁုင်းၵၢၼ်ႉၼႆၸိူဝ်းၼၼ်ႉ ဢမ်ႇၸိုဝ်ႈပီမၢႆတၢႆတူဝ်၊ ဢဝ်ပဵၼ်ပီမၢႆပိုၼ်း ဢမ်ႇလႆႈ။
ၶ.တီႈလႂ်
မႄးထတ်း"တီႈ" ၼႆၼၼ်ႉ ပဵၼ်ဝၢၼ်ႈ၊ ဝဵင်း၊ မိူင်း ဢၼ်ၸိၼႄလႆႈ ၼိူဝ်ႁၢင်ႈၽႅၼ်ႇလိၼ်။ မိူင်းၶုၼ်သိၵျ်ႃး၊ မိူင်းၾီ၊ မိူင်းၼၵ်ႃး၊ မိူင်းၸေႃႇၵျီႇ ၸိူဝ်းဢမ်ႇၸိၼႄလႆႈ ၼိူဝ်ႁၢင်ႈၽႅၼ်ႇလိၼ်ၼၼ်ႉ ဢဝ်မႃးႁဵတ်းပဵၼ်ပိုၼ်းဢမ်ႇလႆႈ။
င. ၽႂ်
မႄးထတ်းၵူၼ်းၵေႃႉဢၼ်ႁဵတ်း ႁႂ်ႈၵိုၵ်းပိုၼ်းမႃးၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၶုၼ်ၾီ၊ ၾီလူး၊ ၾီၽၢႆး၊ ၼၵ်ႃး၊ ၸေႃႇၵျီႇ ၼႆၸိူဝ်းၼၼ်ႉ ဢဝ်မႃးႁဵတ်းပဵၼ်ပိုၼ်းၶိူဝ်းၵူၼ်းဢမ်ႇလႆႈ။ ၶဝ်ၵေႃႈ ဢမ်ႇၵိူတ်ႇၵူၼ်းလႆႈ။ ဢဝ်ၶဝ်မႃးႁဵတ်းပဵၼ်ပိုၼ်းၶိူဝ်းၵူၼ်းဢမ်ႇလႆႈ။
ပိုၼ်းၵူၼ်းၼႆၼၼ်ႉ တေလႆႈပဵၼ်ၵူၼ်းၵူၺ်း။ ဢဝ်ၼင်ႇၶဝ်တႂ်ႈၼႆႉ မႃးႁဵတ်းၶိူဝ်းၵူၼ်းဢမ်ႇလႆႈ။ ၵူၼ်းထဝ်ႈမိူဝ်ႈၵွၼ်ႇၶဝ် ၵႆႉၵႆႉဢဝ် ဢပုမ်ႇႁဵတ်းပိုၼ်းလႄႈသင် ၵူၼ်းမၢင်ၶိူဝ်းသမ်ႉ ဢဝ်ဢပုမ်ႇႁဵတ်းပိုၼ်းၸိူဝ်ႉၶိူဝ်းၶဝ်ဝႆႉယူႇလႄႈသင် ၸင်ႇလႆႈသပ်းလႅင်းၼႄဝႆႉလွင်ႈၼႆႉယဝ်ႉ။
ၸ. ႁဵတ်းသင်
မႄးထတ်းၸိူဝ်းဢၼ်လႆႈဢွၼ်ၵၼ် ႁဵတ်းသၢင်ႈ၊ ယူႇသဝ်းလႄႈ မၢတ်ႈမၢႆမႃးၸဵမ်ၵွၼ်ႇၼၼ်ႉၸင်ႇ ၶဝ်ႈပိူင်ပိုၼ်းယဝ်ႉ။ မိူၼ်ၼင်ႇႁဵတ်းပွႆးႁဵတ်းလၢမ်း၊ ႁႅမ်ၵၼ်၊ တိုၵ်းၵၼ်၊ ၸွႆႈထႅမ်ၵၼ် "လွင်ႈႁဵတ်းသၢင်ႈမႃးၵူႈယိူင်ႈယိူင်ႈၼၼ်ႉ" ပႃးဝႆႉၼႂ်း "ႁဵတ်း" ၼႆႉယဝ်ႉ။
႔. ပိုၼ်းလႄႈဢပုမ်ႇ
မႄးထတ်းလွင်ႈၸိူဝ်းမၢတ်ႈမၢႆမႆးဢၼ်ပႃး ပီ၊ လိူၼ်၊ ဝၼ်း၊ တဵမ်ထူၼ်ႈ၊ ၸိုဝ်ႈၵူၼ်းတႅတ်ႈတေႃး၊ တီႈဢၼ်ၸိၼႄလႆႈၼိူဝ်ၽႅၼ်ႇလိၼ် မႃးႁူမ်ႈၵၼ်ၸင်ႇ မၵ်းမၼ်ႈပဵၼ် "ပိုၼ်း" လႆႈယဝ်ႉ။ ဢဝ်မဵဝ်းဢၼ်ႁၼ်တူဝ်တႄႉ မၼ်းလႆႈသေ တႅမ်ႈမၢႆၶႆႈၼႄၵၼ်ၸိုင် ဢမ်ႇၸႂ်ႈပိုၼ်း။ ပဵၼ် "ဢပုမ်ႇ"ၵူၺ်း။
မိူၼ်ဝႃႈ "မိူဝ်ႈ 19.11.1885 ဢိင်းၵလဵတ်ႈတိၺွပ်း ၶုၼ်ႁေႃၶမ်းမၢၼ်ႈ သီပေႃးမင်း ၵႂႃႇပႅတ်ႈယဝ်ႉသေ သိမ်းဢဝ်မိူင်းမၢၼ်ႈ ပဵၼ်တႂ်ႈမိုဝ်းၶဝ်ၵႂႃႇလႄႈ သၢႆသိုပ်ႇၶိူဝ်းၶုၼ်ပၢၼ်ႈၶုၼ်ႁေႃၶမ်းမၢၼ်ႈၵေႃႈ လႆႈသုတ်းၶၢတ်ႇၵႂႃႇ" ၼႆႉပဵၼ်ပိုၼ်းယဝ်ႉ။
'မိူဝ်ႈၾီၵေႃႉၾႃႉလႃႉၵေႃႇမိူင်းၼၼ်ႉ ၾီလူးလႄႈ ၼၵ်ႃးႁိမ်ၼၢင်းမွၵ်ႇမူဝ်သေ တိုၵ်းၵၼ်။ ၾီလူးဢဝ်ၼၢင်းပၢႆႈမိူဝ်းမိူင်းမၼ်း။ ၼၵ်ႃးတိုၵ်းထိုင်မိူင်းၾီလူးၵေႃႈဢမ်ႇပႄႉ။ ၸဝ်ႈဢလွင်းမႃႉလူမ်းမိၼ် မႃးၸွႆႈၼၢင်းယဝ်ႉ" ၼႆၸိုင် ပီတႅတ်ႈၼႅတ်ႈဢမ်ႇမီး။ ၼၵ်ႃးလႄႈၽီလူးၼၼ်ႉ ၽႂ်ၵေႃႈဢမ်ႇယၢမ်ႈႁၼ်တူဝ်တႄႉမၼ်း။ မိူင်းၾီလူးၼႆၼၼ်ႉၵေႃႈ ဢမ်ႇၸိၼႄလႆႈၼိူဝ်ႁၢင်ႈၽႅၼ်ႇလိၼ်။ ၸိုဝ်ႈၸဝ်ႈဢလွင်းဢမ်ႇပႃး။ ၽႂ်ၵေႃႈဢမ်ႇယၢမ်ႈႁၼ်မႃႉလူမ်းမိၼ်သေပွၵ်ႈ။ လွင်ႈၼႆႉ ပဵၼ် "ဢပုမ်ႇ"ၵူၺ်း။
မၢင်ပွၵ်ႈ ၵူၼ်းမိူဝ်ႈၵွၼ်ႇၶဝ် မီးလွင်ႈလူဝ်ႇလႆႈသိူင်ႇလပ်ႉလႄႈ ဢဝ်ပိုၼ်းၶႆႈမိူၼ် "ဢပုမ်ႇ"ဝႆႉၵေႃႈ မီးယူႇ။ သင်သမ်ႉဢမ်ႇၸၢင်ႈၵွၵ်းတီႈပွင်ႇၵႂၢမ်းလပ်ႉၼႂ်းဢပုမ်ႇၼၼ်ႉမႃးၶဝ်ႈပိူင်ပိုၼ်းလႆႈၶိုၼ်းၼႆၸိုင် ဢမ်ႇၸၢင်ႈဢဝ်မၵ်းမၼ်ႈႁဵတ်းပဵၼ်ပိုၼ်းလႆႈ။ တေလႆႈဝႃႈ ပဵၼ် ဢပုမ်ႇ ၵူၺ်း။